پیش‌نویس:کولبری

کولبری کولبران در زمستان؛ کوهستان‌های کردستان

کولبری؛ حمل بار توسط نیروی انسانی.

کولبری، شغلی دیرینه و پرخطر در مناطق مرزی و کوهستانی ایران است که به‌واسطه نبود شغل پایدار و فقر اقتصادی، همچنان ده‌ها هزار نفر به آن روی می‌آورند. کولبران با توان جسمانی خود بارهایی تا ۲۰۰ کیلوگرم را در مسیرهای صعب‌العبور جابه‌جا می‌کنند و در عین حال با چالش‌هایی چون سقوط، فرسودگی، بی‌ثباتی معیشتی و سوءاستفاده قاچاقچیان روبه‌رو هستند. این شغل گرچه از نگاه منتقدان نوعی بردگی نوین و حاصل توسعه‌نیافتگی مرزهاست، اما می‌تواند با حمایت دولت، بیمه و قانونی‌سازی مسیرها به فرصتی برای تقویت اقتصاد مرزی، کاهش مهاجرت، رونق بازارچه‌ها و تثبیت جمعیت روستایی تبدیل شود.

مفهوم‌شناسی کولبری

در گذشته‌ای نه‌چندان دور، افرادی که «حمال» نامیده می‌شدند به‌دلیل کمبود یا نبود وسایل نقلیه برای حمل بار، وسایل را بر پشت خود بسته و آنها را از جایی به جای دیگر انتقال می‌دادند. با گسترش شهرنشینی و پیشرفت ابزارها و ماشین‌های حمل‌ونقل، این شغل نسبت به گذشته کم‌رنگ‌تر شد. امروزه به فردی که با استفاده از توان بدنی و در قبال دریافت مزد، اقدام به حمل‌ونقل کالاهای تجاری در دو طرف مرز می‌کند، «کولبر» گفته می‌شود. این اصطلاح نوپدید، مفهومی آشنا در فرهنگ ایرانی دارد؛ در گذشته، فروشندگان خرده‌پا یا دوره‌گرد که آنها را پیله‌ور می‌گفتند اجناس خود را با کولبری، جابجا می‌کردند.

همچنین از گذشته تاکنون، هیزم به دوش گرفتن توسط زنان و مردان عشایر و نیز به کول بستن بچه با استفاده از چادر یا پارچه توسط زنان روستایی و عشایر برای جابه‌جایی و نگهداری نوزادان هنگام انجام کارهای روزمره یا هنگام کوچ، امری رایج بوده و هست.

در برخی مناطق مرزی یا صعب‌العبور که امکان استفاده از ماشین و وسایل حمل‌ونقل وجود ندارد یا در زندگی عشایری و در برخی مناطق روستایی که به امکانات و ابزارهای حمل‌ونقل شهری دسترسی ندارند از کولبری استفاده می‌شود. امروزه کولبری شغل ده‌ها هزار نفر از ساکنان برخی مناطق مرزی ایران است. تداوم کولبری، محصول درهم تنیدگی عواملی در سطوح فراملی، ملی و محلی است که در یک وضعیت جغرافیایی خاص به نام مرز شکل گرفته است. طبق آمار سال ۱۳۹۶ش، ۶۸ هزار نفر در ایران مشغول کولبری هستند.

جغرافیای کولبری در ایران

محدودهٔ فعالیت کولبران بیشتر در نقاط کوهستانی، مناطق صعب‌العبور و مناطق روستایی و مرزی در غرب و شمال‌غرب ایران شامل پیرانشهر، سردشت، بانه، مریوان، پاوه و بعضی مناطق استان‌های آذربایجان غربی، ایلام و سیستان و بلوچستان است.

شرایط کولبری

در برخی مناطق و روستاهای کشور، تعداد قابل توجهی از مردان و بعضاً زنان برای گذران زندگی و کسب درآمد به کولبری روی آورده‌اند. کولبران متناسب با توان جسمانی خود معمولاً بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ کیلوگرم بار را بر دوش گرفته و آن را از مبدأ تا مقصد (این‌سوی مرز به آن‌سوی مرز) جابه‌جا می‌کنند و متناسب با وزن بار و مسافت طی شده از صاحب بار پول می‌گیرند و کسب درآمد می‌کنند. میزان باری که کولبران بر دوش خود می‌گیرند، به فصل و نوع بار بستگی دارد. در فصول سرد سال مثل زمستان و پاییز میزان بار سبک‌تر بوده و در فصل تابستان و بهار میزان بار سنگین‌تر است. امروزه بیشتر معابر کولبری توسط نیروهای بازرسی کاملاً مدیریت و از ورود کالای قاچاق جلوگیری می‌شود.

چالش‌های کولبری

کولبری در کنار یک پرتگاه

اگرچه کولبری یک شغل قدیمی در میان مرزنشینان است، اما کولبران در انجام فعالیت شغلی خود با چالش‌هایی روبه‌رو هستند، از جمله:

1. سختی حمل بار در مناطق کوهستانی به‌خصوص در مناطق سردسیر؛
2. احتمال سقوط از پرتگاه‌ها و آسیب‌های جسمی یا به خطر افتان جان کولبر؛
3. نارضایتی شغلی؛
4. فرسودگی شغلی؛
5. ناپایداری معیشت.

سوءاستفاده از کولبری

برخی سودجویان با پرداخت دستمزد بیشتر، از کولبران برای انتقال کالای قاچاق سوءاستفاده می‌کنند. این کولبران ناگزیر از بیراهه که احتمال خطرات جانی بیشتری دارد، به حمل بار می‌پردازند و جان و موقعیت شغلی خود را به خطر می‌اندازند. بیکاری و فقر در برخی مناطق مرزی، موجب گرایش برخی کولبران به این فعالیت غیرقانونی می‌شود.

علل تمایل افراد به کولبری

دو کولبر درحال جابجایی یخچال

بسیاری از مرزنشینان دلیل روی‌آوری به کولبری را نبود شغل مناسب در منطقهٔ خود دانسته‌اند و کولبری را شغل کاذب می‌دانند. به عقیدهٔ آنها نگاه امنیتی به مناطق مرزی سبب عدم سرمایه‌گذاری دولت و بخش خصوصی جهت ایجاد اشتغال مولد و پایدار در منطقه شده است.

منتقدان نیز کولبری را شغلی پرمخاطره، آسیب‌زا، نوعی بردگی نوین و حاصل سوءمدیریت و توسعه نیافتن مناطق مرزی دانسته‌اند که زمینه را برای قاچاق و جابه‌جایی بار غیرقانونی فراهم می‌سازد و به‌لحاظ امنیتی و اقتصادی نواحی مرزی را با چالش مواجه می‌کند. همچنین کولبران، امنیت شغلی ندارند و جوانان مناطق مرزی به‌دلیل بیکاری و فقر و برخلاف میل باطنی به کولبری روی می‌آورند و خطرات بسیاری را به جان می‌خرند. برخی دیگر تضعیف شیوه‌های سنتی تولید، روابط خویشاوندی و قرابت فرهنگی را عامل سوق‌دهندهٔ جوانان این مناطق به کولبری می‌دانند.

کارکرد کولبری

اگرچه برخی دیدگاه انتقادی نسبت به شغل کولبری داشته و معتقد به کم‌رنگ شدن یا حذف این شغل در جامعه هستند؛ اما از نظر برخی کارکردهای مثبت کولبری سبب تبدیل آن به یک فرصت شغلی پایدار می‌شود؛ استفادهٔ صحیح از پتانسیل کولبری برای تولید درآمد برای کولبران و پول‌سازی با استفاده از مناطق مرزی برای کشور در رونق زندگی روستانشینان مرزی و ماندگاری روستانشینان در مناطق خود نقش مؤثری دارد. برخی کولبران روزانه میلیون‌ها تومان درآمد دارند.

همچنین کولبری می‌تواند سبب رونق بازارچه‌های مرزی، کاهش فقر اقتصادی مرزنشینان، تقویت ارتباطات میان ساکنان دو طرف مرز، تثبیت جمعیت، کاهش مهاجرت از روستا به شهر، توسعهٔ منطقه‌ای و امنیت پایدار مرزی شود. این کارکردها می‌تواند با حمایت اقتصادی و فرهنگی دولت، به‌رسمیت شناختن شغل کولبری، اختصاص دادن بیمه و مزایا به کولبران و افزایش مسیرهای مجاز کولبری، تقویت شود.

منابع

• امامی، فاطمه، «کولبری در پرتو حقوق بشر و شهروندی»، فصلنامهٔ حقوق و فقه، شمارهٔ ۱۴، ۱۴۰۰ش.
• امامی، فاطمه، «عملکرد و وظایف دولت در قبال کولبران»، فصلنامهٔ مطالعات شهروندی، شمارهٔ ۱۹، ۱۴۰۰ش.
• «تغییر نام کولبری به پیله‌وری/ معیشت مرزنشینان گرفتار اماواگر»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲ تیر ۱۳۹۷ش.
• «توانمندی و ظرفیت‌ها، لایه پنهان زندگی عشایر لرستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۲ شهریور ۱۴۰۲ش.
• «کولبران؛ سردرگم میان قانون و حق زندگی»، وب‌سایت روزنامهٔ صبح توسعه ایران، تاریخ درج مطلب: ۱ دی ۱۳۹۸ش.
• زارع شاه‌آبادی، اکبر و محمدی، آرزو، «درک و فهم پدیده کولبری در شهرستان بانه»، فصلنامهٔ جامعه‌شناسی کاربردی، شمارهٔ ۸۱، ۱۴۰۰ش.
• شافعی، رضا و همکاران، «واکاوی توسعه کسب‌وکارهای مرزی به‌عنوان رویکردی جهت کاهش پدیده کولبری در مناطق مرزی مطالعه موردی: بانه و مریوان»، پژوهشنامه مطالعات مرزی، شمارهٔ ۳۴، ۱۴۰۰ش.
• «فعالیت ۶۸ هزار کولبر در ایران»، وب‌سایت فرارو، تاریخ درج مطلب: ۹ شهریور ۱۳۹۶ش.
• «فیلم عبور مادر بختیاری از جادهٔ صعب‌العبور»، وب‌سایت رکنا، تاریخ درج مطلب: ۲ فروردین ۱۴۰۲ش.
• قادرزاده، هیرش و غیاثوند، احمد، «کشاکش رنج و گنج سازوکارهای حفظ سرمایه و نحوه مواجهه با کولبری در میدان تجارت مرزی بانه»، فصلنامهٔ جامعه‌شناسی، شمارهٔ ۱، ۱۴۰۲ش.
• قادرزاده، هیرش و غیاثوند، احمد، «مطالعه کمی بسترهای تداوم کولبری در منطقه مرزی بانه»، پژوهشنامه مطالعات مرزی، شمارهٔ ۳۸، ۱۴۰۱ش.
• محمدی، حیدر و همکاران، «اشتغال پایدار شهرهای مرزی؛ تحلیل علل و پیامدهای کولبری در شهر بانه»، فصلنامهٔ توسعهٔ پایدار محیط جغرافیایی، شمارهٔ ۵، ۱۴۰۰ش.
• محمودی، محمدامین و مرادی، علی، «کولبری، برآیند سیاست‌های معطوف به توسعه‌نیافتگی مطالعهٔ کیفی کولبران شهر پاوه»، فصلنامهٔ جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، شمارهٔ ۸، ۱۴۰۰ش.
• هدایت، عثمان و باسیتی، شهرام، «مرزنشینی، اقتصاد مرزی و آسیب‌های خانواده مورد مطالعه: شهرهای مرزی بانه و مریوان»، فصلنامهٔ رفاه اجتماعی، شمارهٔ ۷۷، ۱۳۹۹ش.