پیش‌نویس:نظام حقوق زن در اسلام (کتاب)

کتاب نظام حقوق زن در اسلام

نظام حقوق زن در اسلام (کتاب)؛ کتابی در پاسخ به شبهه‌های واردشده به مسائل زنان در اسلام.
کتاب «نظام حقوق زن در اسلام» مجموعه مقالات منتشرشده از مرتضی مطهری (۱۲۹۸–۱۳۵۸ش) در سال‌های ۱۳۴۵–۱۳۴۶ش در مجلهٔ «زن روز» تحت عنوان «زن در حقوق اسلامی» است که به بسیاری شبهه‌ها و پرسش‌های عصر حاضر با توجه به آموزه‌های دینی پاسخ گفته است.

مسئله نویسنده کتاب حقوق زن در اسلام

تساوی حقوق زن با مرد از مسائل چالش‌برانگیز در حوزهٔ خانواده است؛ این مسئله ابتدا در قرن بیستم و برای اولین بار در اعلامیهٔ حقوق بشر پس از جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۴۸م از طرف سازمان ملل متحد اعلام شد. پیشگامان این نهضت مدعی بودند که بدون تأمین آزادی و تساوی حقوق زن با مرد، صحبت از حقوق بشر بی‌معنی است، اما این قانون دست‌مایه‌ای شد برای ظلم به زنان و بهره‌کشی سرمایه‌داران از آنان در کارخانه‌ها و مراکز تولیدی؛ چرا که از زن به‌مانند مرد کار می‌کشیدند و زنان موظف به انجام کارهای سخت و مزد اندک بودند. با افزایش تولید بیش از نیاز، سرمایه‌داران از زیبایی و جاذبهٔ زن برای تحمیل نیاز بر مصرف‌کننده بهره گرفتند. در این فرایند، به اسم «آزادی زن» به او ظلم شد و تشابه به‌جای تساوی معنا پیدا کرد و انسان بودن زن موجب فراموش شدن زن بودن او با تمام استعدادها، غرایز، رسالت و فطرتش شد. در این بین، قرآن احیاکنندهٔ حقوق زن در پرتو توجه به طبیعت و خلقت او بود.

انگیزهٔ نویسنده از کتاب حقوق زن در اسلام

در سال ۱۳۴۵ش جریان تغییر قوانین مدنی در مورد حقوق خانوادگی، در سطح مجلات، خصوصاً مجلات زنانه شکل گرفت و به‌دلیل اینکه بسیاری از پیشنهادهای آن بر ضد نصوص مسلم قرآن بود، ناراحتی‌هایی را میان مردم مسلمان ایران به وجود آورد، به همین جهت، یک قاضی دادگستری به نام ابراهیم مهدوی زنجانی، لایحه‌ای در چهل ماده دراین‌باره در مجلهٔ «زن روز» چاپ کرد و از خوانندگان خواست تا پیشنهادهای خود را دربارهٔ آن بیان کنند.

به مرتضی مطهری پیشنهاد شد تا مطالب این مجله را بخواند و اگر نظری دارد، بیان کند. طی مذاکراتی با مجله «زن روز»، بنا بر این شد تا مطالب استاد مطهری و مهدوی زنجانی به‌طور همزمان و در کنار هم در مجله به چاپ برسد و این امر تا شش هفته ادامه یافت تا اینکه مهدوی زنجانی به‌دلیل سکته درگذشت. پس از آن به خواست مخاطبان، استاد مطهری مقالات خود را تحت عنوان کتاب «نظام حقوق زن در اسلام» به چاپ رساند.

محتوای کتاب حقوق زن در اسلام

این کتاب مشتمل بر یازده بخش است که در هر بخش به سؤالی اساسی در آن موضوع پاسخ داده می‌شود:

بخش اول، خواستگاری و نامزدی

در این بخش ضمن پاسخ به این پرسش که «آیا خواستگاری مرد از زن اهانت به زن محسوب می‌شود؟» به این نکته اشاره می‌کند که خواستگاری مرد از زن یک تدبیر ظریفانه و عاقلانه برای حفظ حیثیت و احترام زن است که ریشه در طبیعت هر دو جنس دارد.

بخش دوم، ازدواج موقت

در این قسمت در پی پاسخ به چرایی حکم ازدواج موقت است. مطهری ضمن بیان تفاوت‌های ازدواج دائم و موقت، به ایرادهای واردشده بر ازدواج موقت می‌پردازد.

بخش سوم، زن و استقلال اجتماعی

در این بخش به این اشکال پرداخته شده که آیا اجازهٔ از پدر برای ازدواج دختران می‌تواند استقلال زنان را خدشه‌دار کند؟ مطهری اذن پدر برای دختر دوشیزه را مطلوب می‌داند که از عاطفهٔ پدری و درک احساسات مرد نسبت به زن سرچشمه می‌گیرد؛ البته به این نکته هم اشاره می‌کند که اگر مخالفت و عدم اجازهٔ پدر، شکل مانع‌تراشی به خود بگیرد، فاقد اعتبار است.

بخش چهارم، اسلام و تجدد زندگی

مطهری در پاسخ به این سؤال که آیا با گذشت زمان و تغییر شرایط باید قوانین گذشته تغییر کند؟ قوانین را دو گونهٔ ثابت و متغیر می‌داند که قوانین ثابت برای احتیاج‌های ثابت و قوانین متغیر برای احتیاج‌های متغیر است.

بخش پنجم، مقام انسانی زن از نظر قرآن

در این قسمت به توضیح مقام انسانی زن و اصل مساوات بین انسان‌ها می‌پردازد و بیان می‌کند که اسلام با تساوی حقوق میان زن و مرد مخالف نیست بلکه با تشابه حقوق زن و مرد مخالف است.

بخش ششم، مبانی طبیعی حقوق خانوادگی

در این بخش ضمن تبیین مبانی طبیعی در حقوق خانوادگی، یگانه مرجع صلاحیت‌دار برای شناسایی حقوق واقعی انسان‌ها را کتاب آسمانی (قرآن) می‌داند.

بخش هفتم، تفاوت‌های زن و مرد

در این قسمت به این اشکال پاسخ داده شده که تفاوت میان زن و مرد ناشی از تناسب است یا نقص و کمال! نویسنده معتقد است که تفاوت‌های زن و مرد تناسب است نه نقص و کمال و قانون خلقت خواسته با این تفاوت‌ها میان آنها زندگی مشترک ایجاد کند.

بخش هشتم، مهر و نفقه

نویسنده ضمن بیان تاریخچه‌ای برای مَهر، به بیان دوران «مادرشاهی» و «پدرشاهی» می‌پردازد و در آخر پدید آمدن مهر را نتیجهٔ تدبیر ماهرانه‌ای می‌داند که در متن خلقت و آفرینش برای تعدیل روابط زن و مرد و پیوند آنها به‌کار رفته است. در باب نفقه نیز ضمن دفاع از آن، انواع نفقه در فقه اسلامی را توضیح می‌دهد.

بخش نهم، مسئلهٔ ارث

در این بخش به این مسئله می‌پردازد که علت دو برابر شدن ارث مردان در اسلام به‌خاطر تکالیف مالی است که بر عهدهٔ او گذاشته شده است.

بخش دهم، حق طلاق

نویسنده بر این نکته تأکید می‌کند که هرچند ازدواج، امری مقدس بوده و کانون خانواده ارزشمند است؛ اما در شرایطی که امکان ادامهٔ زندگی مشترک وجود ندارد، طلاق جایز است. همچنین بر اساس شرایطی، زن از حق طلاق بهره‌مند است. مطهری در نظر گرفتن حق طلاق برای مرد را ناشی از طبیعت ویژهٔ زن و مرد و جایگاه هر یک از ایشان می‌داند.

بخش یازدهم، تعدد زوجات

در بخش نهایی ضمن بیان تاریخچهٔ انواع ازدواج‌ها در جاهلیت و مردود دانستن غالب آنها در اسلام، به این نکته اشاره می‌کند که اسلام چندهمسری را محدود کرده و آن را منوط به شروطی دانسته است.

بازتاب نگارش کتاب

پس از نگارش این اثر، کمتر پژوهشی را می‌توان یافت که در مورد مسائل زن و حقوق خانواده بحثی به میان آورده باشد و از این کتاب بهره نگرفته باشد؛ از آن جمله در کتاب‌هایی چون خانواده در اسلام، زن در اسلام (کلیات و مبانی)، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام، این کتاب به‌عنوان مرجع، مورد استفاده قرارگرفته است. همچنین در دهه‌های اخیر با گسترش روزافزون فناوری و شتاب تحولات اجتماعی مسائل و شبهه‌های بسیاری در حوزهٔ زنان مطرح شده که آرای مطهری در این کتاب منبعی برای رجوع است. در ذیل به مواردی از آنها اشاره می‌شود:

• در پژوهشی دیدگاه مطهری در خصوص تعدد زوجات با اندیشهٔ علامه طباطبایی مقایسه شده است؛ مطهری معتقد است که فلسفهٔ این امر مشکلات اجتماعی چون فزونی تعداد زنان آمادهٔ ازدواج در مقایسه با مردان است. او در واقع تعدد زوجات را حقی برای زن و تکلیفی بر مرد بیان می‌دارد درحالی که طباطبایی آن را حق مرد می‌داند و علت تشریع چنین حکمی را به‌دلیل طبیعت چندهمسری مرد بیان می‌کند.
• در مقاله‌ای دیگر مسئلهٔ زن مسلمان در وضعیت مدرن مورد ارزیابی قرارگرفته و دو دیدگاه مطهری در فقه سیاسی شیعه و فاطمه مرنیسی از منظر فمینیست اسلامی مورد مقایسه قرار گرفته است.
• در پژوهشی آرای سیمون دوبووار (۱۹۰۸–۱۹۸۶م) با آثار مطهری، به‌ویژه «نظام حقوق زن در اسلام» تطبیق شده است و امتیازات این کتاب را بر دیدگاه‌های دوبووار و اندیشه‌های فمینیستی نشان داده است.
• در اثری دیگر اندیشهٔ مطهری در خصوص مادری زن در تقابل با فمینیسم مطرح‌شده است، مطهری تصویری متفاوت و متعالی از مادری ارائه می‌دهد در حالی که به عقیدهٔ فمینیست‌ها مادری زن در سطح فردی ازخودبیگانگی و در سطح اجتماعی فرودستی زنان را به دنبال دارد.

نقد و مقایسهٔ کتاب حقوق زن در اسلام

برخی آرای شهید مطهری در کتاب «نظام حقوق زن در اسلام» مورد نقد قرار گرفته است، مسائلی چون عدالت و حقوق طبیعی افراد، رابطهٔ اجتماع و فلسفه، سعادت زن و مرد، رتبه و حقوق زن و مرد، ازدواج دائم و موقت، معنای تساوی و تشابه که در ذیل به موردی از آن اشاره می‌شود:

مطهری معتقد است که میان زن و مرد نسبت تساوی برقرار است نه تشابه. نکونام به این تعریف دو اشکال وارد کرده است اول اینکه معتقد است مطهری مراد از تساوی را مشخص نکرده است، درحالی‌که می‌توان آن را به دو صورت معنا کرد؛ اینکه بگوییم خدا چیزی از مرد و زن کم نگذاشته و به هرکس هرچه متناسبش بوده داده است یا اینکه بگوییم خداوند زن و مرد را در یک اندازه قرار داده است و حقوق لازم آن را خواه زن باشد یا مرد به تناسب خود او داده است اما این‌طور نیست که همه را با اندازه‌ای یک‌سان آفریده باشد. مرد در رتبه نخست و زن در رتبه دوم است؛ بنابراین از دیدگاه فلسفی دو وجود متساوی نداریم؛ همان‌طوری که هیچ‌یک از افراد زنان و افراد مردان با هم متساوی نیستند؛ گرچه همه انسان هستند. اشکال دوم اما به عدم لزوم چنین تقسیم‌بندی است چرا که طرح بحث‌های حقوقی بدون تأملات فلسفی خود عامل گمراهی است.

منابع

• «آرشیو نقد نظام حقوق زن در اسلام»، وب‌سایت آیت‌الله محمدرضا نکونام، تاریخ بازدید: ۱۸ مهر ۱۴۰۱ش.
• افضلی، مرضیه، انتظاری، علی، «جایگاه مادری از منظر شهید مطهری در مقایسه با فمینیسم»، مطالعات راهبردی بسیج، شمارهٔ ۸۶، ۱۳۹۹ش.
• بستان (نجفی)، حسین، خانواده در اسلام، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۸ش.
• توانا، محمدعلی، کامکاری، محمد، میرزایی زادهٔ کوهپایه، محمدامین، «مقایسهٔ حقوق زن مسلمان از دیدگاه مرتضی مطهری و فاطمه مرنیسی»، نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، سال هفتم، شمارهٔ ۲، ۱۳۹۶ش.
• خان‌محمدی، کریم، غازی اصفهانی، مریم، «بررسی تطبیقی قدرت در اندیشهٔ فمینیستی و رویکرد اسلامی (بر اساس دیدگاه‌های سیمون دوبووار و شهید مطهری)»، فصلنامهٔ اسلام و مطالعات اجتماعی، سال نهم، شمارهٔ ۴، ۱۴۰۱ش.
• زیبایی نژاد، محمدرضا، سبحانی، محمدتقی، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام، قم، هاجر، ۱۳۹۱ش.
• علاسوند، فریبا، زن در اسلام، قم، هاجر، ۱۳۹۸ش.
• هادیان رسنانی، الهه، «مقایسه دیدگاه شهید مطهری و علامه طباطبایی در مورد فلسفه و شرایط تعدد زوجات»، پژوهش‌های قرآنی، شمارهٔ ۴، ۱۳۹۸ش.
• مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش.