پیش‌نویس:مردسالاری

تولد آتنا از سر زئوس، تصویر چاپی در کتاب (URL 4)؛ بازتاب نظام مردسالار در اساطیر یونان باستان

مردسالاری؛ انگارهٔ برتری جنس مرد نسبت به زن.

مردسالاری نظامی است که قدرت و مسئولیت را بیش از حد به مردان می‌دهد و زنان را محدود و گاه تحت خشونت قرار می‌دهد. ریشه‌های آن از اسطوره‌های یونان باستان تا فرهنگ سنتی ایران و ساختارهای مدرن ادامه یافته است. فمینیسم و اندیشمندان مسلمان به بازتعریف نقش‌ها و تساوی حقوق زن و مرد پرداخته‌اند. آثار ادبی و رسانه‌ای، مردسالاری را نقد و بازنمایی کرده‌اند. در اسلام، خانواده بر پایه حقوق و وظایف متقابل است و سرپرستی مرد مسئولیت‌محور است، نه سلطه‌گر. پیامدهای مردسالاری شامل فشار اجتماعی، خشونت و محدودیت زنان است و نیازمند تغییر نگرش و آموزش است.

مفهوم‌شناسی مردسالاری

مردسالاری؛ مترادف مردبرتری و غالباً همراه با زن‌ستیزی بوده و زن را در درجهٔ دوم اهمیت قرار می‌دهد. همچنین تعبیری از نظام پدرسالاری را نشان می‌دهد که بیشتر پایهٔ اجتماعی، اقتصادی و سیاسی دارد و سبکی از روابط خانوادگی است که در آن، پدر در کانون سلطه قرار دارد و زن، تابع است. تفاوت زن و مرد یک واقعیت علمی و اثبات شده است و مردان نیاز به اثبات مردانگی‌شان دارند؛ اما گاهی این نیاز به افراط کشیده شده و به مردسالاری تبدیل می‌شود.

ریشه‌های فکری و تاریخی مردسالاری

تأثیر اسطوره‌های یونان باستان بر اندیشه غرب

تصویر زن در اسطوره‌پردازی یونانی

بر اساس مستندات علمی، باورهای مردسالارانه در جهان تحت تأثیر اسطوره‌پردازی‌های یونان باستان بوده است؛ رویکرد مردسالارانه اسطوره‌پردازان یونانی؛ مانند «هومر» و «هزیود» در نظریه‌های فلسفی اجتماعی دوره‌های جدید نیز تأثیر گذاشت و زنان را موجوداتی فرعی و تبعی معرفی کرد که حضورشان منحصر به خانه است و از حضور در عرصه‌های عمومی و اجتماعی محروم‌اند. زن در این اسطوره‌ها هرچند عامل لذت‌جویی، زیبایی‌طلبی، باروری و تشکیل خانواده معرفی شده، اما دارای باطنی شرور و تباه‌کننده انگاشته می‌شود و عامل و محرک شرارت، گناه، غفلت، بدبختی و فتنه برای مردان است. در مقابل، مرد، مظهر خلوص و روحانیت است.

تداوم تأثیر اسطوره‌ها بر اندیشه مدرن

این رویکرد بنیادی، در نگرش متفکران دوره مدرن نیز تأثیر گذاشت و فشارهای اجتماعی زیادی را بر زنان تحمیل کرد؛ به‌طوری که موضوع اصلی نقادی در ادبیات فمینیستی و الگوهای تعریف شده دربارهٔ تجربیات مردسالارانه شد. حتی نظریه‌پردازان دوره جدید نیز معتقدند مردسالاری معاصر، متأثر از تاریخ اندیشه غرب است که از اسطوره‌های یونانی آغاز شد.

مردسالاری در تاریخ و جامعه ایران

ریشه‌های تاریخی از ساسانیان تا قاجار

ایرانیان نیز مانند اغلب جوامع در دوره‌هایی از تاریخ خود، مردسالاری را تجربه کرده‌اند و این رویکرد، تا حدودی تبدیل به یک الگوی فرهنگی شده است. از دورهٔ ساسانیان، مردسالاری در ایران بسیار رواج داشت و زن مطلقاً باید فرمانبردار شوهرش می‌بود. انگارهٔ پدرسالاری در خانواده‌های ایرانی، گسترش یافت و پدر خانواده تسلط مطلقی بر خانواده داشت؛ حتی حق فروختن یا کشتن زنان و فرزندانش را داشت، این رسم تا دوران قاجار نیز رایج بود.

ویژگی‌های مردسالاری در جامعه سنتی

در فرهنگ مردسالارانه جامعه سنتی ایران، دیدگاهی تحقیرآمیز نسبت به زنان وجود داشت و مجال فعالیت اجتماعی و سیاسی از زنان، سلب شده بود. پدر در چنین نظامی، خداوندگار خانواده و پسر دنبالهٔ زندگی او بود.

وضعیت کنونی و تحولات مدرن

مستند مرد سالاری از علی گیتی نورد

امروزه نیز در ایران، روحیه مردسالاری با شدت و ضعف و تفاوت‌هایی وجود دارد. البته خانواده ایرانی به‌دلیل صنعتی‌شدن و به‌تبع تغییرات جمعیتی، فنی و اقتصادی، دچار تغییراتی شده که در تغییر الگوی مردسالاری، نمایان است. امروزه مسألهٔ حقوق زن، روابط زن و شوهر، حق مالکیت زن، تحصیل و اشتغال زنان؛ حتی ضرب و جرح زن توسط شوهر، در قوانین مجازات اسلامی ایران، قابل پیگیری است.

علل و زمینه‌ها مردسالاری

عوامل متعددی از جمله: فرهنگ جامعه، تربیت خانوادگی، برتری عقلی مردان بر زنان، شیءانگاری زنان، اثبات مرد بودن به اطرافیان، پایین بودن اعتماد به نفس مرد، نشان دادن خود برتری و رسانه‌های جمعی در پیدایش یا گسترش مردسالاری دخیل هستند.

نظریه‌های مردسالاری

دیدگاه فمینیستی

راهپیمایی زنان در لندن در اعتراض به سوءاستفاده و آزار جنسی راهپیمایی ۲۰۱۸م منبع Barcroft MediaBarkroft Media

مردسالاری، در سال‌های اخیر مورد توجه بسیاری از صاحب‌نظران علوم اجتماعی و به‌ویژه فمینست‌ها قرار گرفته و یکی از مسائلی است که برای رفع آن تلاش می‌کنند. «اویکی»، از فمینست‌های رادیکال، معتقد است تقسیم کار در خانه به‌ویژه نقش مادری و نقش پدری، نماد آشکار مردسالاری است و باید روشی دیگر جایگزین شود. همچنین «شولامیت فایرستون» علت نظام مردسالاری را تفاوت بین دو جنس می‌داند و معتقد است نهادهای اجتماعی خود، تقویت‌کننده سلطه مردان هستند.

دیدگاه اندیشمندان مسلمان

اندیشمندان مسلمانی مانند علامه طباطبایی معتقدند تفاوت‌های طبیعی بین زنان و مردان الزاماً باعث مردسالاری و موجب محدود شدن فعالیت‌های اجتماعی زنان نیست.

رویکرد روان‌شناختی و راه‌حل‌های پیشنهادی

بر اساس نظر روان‌شناسان لازم است زن و مرد، تفاوت فیزیولوژیکی و روانشناختی میان یکدیگر را آموزش ببینند و بیاموزند که معیار برتری انسان‌ها به جنسیت آن‌ها خلاصه نمی‌شود؛ بلکه با تعریف نقش‌ها در زندگی و پایین‌آوردن سطح توقعات دو طرف برنامه زندگی خود را مشخص نمایند تا بتوانند برای تشکیل یک خانواده سالم تلاش نمایند.

مبانی نظری فمینیسم در نقد مردسالاری

فیلم فراری با بازی محسن تنابنده و ترلان پروانه با موضوع مردسالاری

زمینه پیدایش جنبش‌های فمینیستی

در قرن نوزدهم میلادی، زنان غربی از ابتدایی‌ترین حقوق انسانی و اجتماعی، محروم بودند و به همین دلیل، جنبش‌هایی با هدف تساوی اجتماعی و سیاسی، مانند حق شغل و درآمد مساوی، پدید آمد و از این دوران، فمینیسم به جنبشی علیه جامعهٔ مردسالار تبدیل شد.

تحلیل کلی فمینیسم از نظام مردسالاری

فمینیست‌ها معتقدند که مردسالاری به‌عنوان نخستین نظام سلطه در تاریخ، به‌صورت فراگیر و پایدار بازتولید شده است. آنها علت فرودستی زنان را دسترسی بیشتر مردان به مزایای ساختارهای قدرت و تقسیم نابرابر آن می‌دانند.

دیدگاه گرایش‌های مختلف فمینیستی

هر یک از گرایش‌های این جنبش برای مطیع‌بودن زنان، به یکی از ویژگی‌های مردسالاری استناد می‌کنند:

• فمنیست‌های سوسیال و مارکسیست: معتقدند مناسبات طبقاتی سرمایه‌داری در تقسیم کار مردسالار، نقش عمده‌ای دارند.
• فمنیست‌های ر رادیکال: مردسالاری را با سلطه مردانه معادل می‌گیرند و معتقدند که چون زنان از نظر جنسی کم‌ارزش به حساب می‌آیند طبقه مرد بر زن حاکم است.
• موج سوم فمینیسم: معتقدند که برای نجات از این فرهنگ مردسالارانه باید از جهان، تفسیری زنانه ارائه شود. همچنین خانواده مهم‌ترین نهاد پرورش مردسالاری است و عامل بدبختیِ زنان، ازدواج است.

پیامدهای مردسالاری در جامعه

فشار بر مردان و افزایش قدرت بیرونی

در پژوهش‌های انجام شده، مهم‌ترین دلیل تاریخی این خشونت، الگوی ساختار قدرت و تفاوت جسمانی مردان نسبت به زنان، بوده و موجب مسئولیت‌ها و فشارهای زیاد ناشی از سختی‌های زندگی مشترک برای مردان است؛ مانند: استرس مالی، فشارهای اقتصادی، پیشرفت و رفاه روزافزون خانواده. تقسیم کار مردسالارانه، که در قالب فعالیت‌های بیرون از خانه، نموده یافته، دسترسی مردان به منابع قدرت را افزایش داده و کم‌کم زنان را از فعالیت‌های اجتماعی کنار نهاده است.

خشونت و سلطه‌پذیری زنان

گزارش روزنامه اعتماد از خشونت خانگی در ایران

از دیگر پیامدهای مردسالاری عدم توجه به حقوق مادی و معنوی زنان و در مواردی استفاده از انواع خشونت خانگی علیه آن‌ها است. زنان ناگزیر به پذیرش وضعیت سلطه‌پذیری و پذیرش قوانین و مقررات مردسالارانه هستند که موجب خودسانسوری در برابر خواسته‌های زنان می‌شود.

نهادینه‌شدن پرخاشگری و مشروعیت خشونت

همچنین برخی بررسی‌ها، حاکی از وجود پرخاشگری در مردان به‌عنوان پیامد طبیعی فرهنگ مردسالاری است؛ در برخی جوامع ارزش‌های مردسالار، ارزش‌هایی مشروع و غیرقابل انکار است و هرگونه مقاومت در برابر آن به‌معنای سرپیچی از هنجارها و عرف اجتماعی قلمداد می‌شود. در چنین ساختاری، اعمال انواع خشونت از جمله خشونت جنسی علیه زنان، به‌عنوان بخشی از واقعیت زندگی اجتماعی‌شان مشروعیت می‌یابد.

فشار روانی بر زنان و نارضایتی آنان

مردسالاری علاوه بر سرخوردگی و نارضایتی زنان، با افزایش توقع اجتماعی از مردان، فشار و استرس زیادی را به آنها وارد کرده و منشأ بسیاری از مشکلات می‌شود.

تصویر مردسالاری در ادبیات فارسی

رویکرد مردسالارانه در ادبیات کلاسیک و اساطیری

در نمادشناسی باستانیِ شاهنامه، ایران سرزمین مقدّس و اهورایی و توران سرزمین آلودگی‌ها و نیروهای اهریمنی است؛ اما پادشاهان برجستهٔ ایرانی با زنانی غیرایرانی و عموماً تورانی ازدواج می‌کنند. از سوی دیگر، در باورشناسی باستانی، زنان کانون‌های آمیختگی و وابستگی به زمین هستند و در مقابل، مردان موجوداتی اهورایی، آسمانی و فارغ از آلودگی‌های زمینی به‌شمار می‌آیند. همچنین اسطوره در نگاه ایرانیان زیرساختی مردسالارانه دارد. آثار زیادی به ویژه در حوزه نمایش‌نامه نویسی با این رویکرد خلق شده‌اند.

نقد مردسالاری در ادبیات معاصر

اما در دورهٔ معاصر، رویکردهای متفاوتی به میدان آمده‌اند؛ بهرام بیضایی از نویسندگانی است که اغلب نمایش‌نامه‌های او با محوریت نقش زن نوشته شده است؛ مانند: پرده خانه، ندبه و مرگ یزدگرد. در این آثار نشانه‌ها و مؤلفه‌های مردسالاری و عوامل مؤثر بر پیدایی و گسترش آن ترسیم شده است.

از مردسالاری جاهلی تا نظام خانواده در اسلام

مردسالاری و وضعیت زنان در عصر جاهلیت

در عصر جاهلیت اساس رفتارها بر پایهٔ مردسالاری بود و مردان همیشه نسبت به زنان غلبه و سروری داشتند. به‌طوری که وضع زنان بسیار رقت‌آور بود و دختران در نظر پدران و زنان در نظر شوهران، موجودی ضعیف و بی‌قیمت و شیئی قابل تملک و معامله بودند. زن را از حقوق خود، محروم می‌داشتند، مگر به مقداری که مردان هم در آن نفعی می‌بردند.

نظام خانواده در فرهنگ اسلامی

در فرهنگ اسلامی، نظام خانواده بر اساس حقوق و وظایف متقابل پایه‌ریزی شده و بر تعادل و پاسخ‌گویی مناسب جامعه به نیازهای هر دو جنس مرد و زن، تأکید شده است. در آیه ۳۴ سورهٔ نساء، سرپرستی و مدیریت خانواده بر دوش مردان نهاده شده است؛ اما این سرپرستی یک وظیفه است و به‌معنای تسلط کامل بر زن نیست. آیات متعددی در قرآن، مردان را به خوش‌خلقی و درست‌کرداری در خانواده و حمایت مالی و عاطفی از زن دعوت می‌کند. آموزه‌های اسلام، برای زن و مرد، حقوق و تکالیف متناسبی قرار داده که عمل به آنها منجر به استحکام خانواده می‌شود.

حقوق و جایگاه اجتماعی زن در اسلام

همچنین زن در نگاه اسلام برای کسب علوم و معارف، همتای مرد است و باید به جامعه خدمت کند. وضعیت اجتماعی زن در مقابل مرد، غیر از وضعیت زن در مقابل شوهر است، زن در مقابل شوهر تمکین جنسی می‌کند اما در جامعه، وظیفه ندارد از مردان اطاعت کند.

تصویرپردازی مردسالاری در رسانه‌های ایرانی

پوستر فیلم سینمایی ملی و راه‌های نرفته‌اش ساخته تهمینه میلانی

مستند پوشش سخت و نقد مردسالاری در غرب

در رسانه‌های ایرانی، برنامه‌های متنوعی به موضوع مردسالاری اختصاص یافته است؛ برنامهٔ «پوشش سخت» مستندی است به کارگردانی زهرا کشاورزی که به فرهنگ مردسالاری در جامعه آمریکایی می‌پردازد و مردانگی در جامعهٔ آمریکایی را خشونتی تعریف می‌کند که در تمام جنبه‌های اجتماعی نمود پیدا می‌کند.

سینمای تهمینه میلانی و خشونت خانگی

همچنین در فیلم‌های تهمینه میلانی، سینماگر زن ایرانی، همواره زنان و مسائل اجتماعی آنان، مورد توجه بوده است؛ از جمله آثار او، فیلم «مَلی و راه‌های نرفته‌اش» و «دو زن» به نوعی خشونت علیه زنان را در نظام مردسالار نشان می‌دهد.

انیمیشن دیرین دیرین و رویکرد طنزآمیز

همچنین پویانمایی با نام «دیرین دیرین» به کارگردانی و تصویرگری علی درخشی در یکی از قسمت‌های برنامهٔ خود به موضوع مردسالاری در قالب طنز پرداخته است.

منابع

• «اطاعت زن از شوهر»، وب‌سایت اندیشهٔ قم، تاریخ بازدید: ۱۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
• بستان (نجفی)، حسین «بازنگری نظریه‌های نقش جنسیتی. زن در توسعه و سیاست»، پژوهش زنان، دوره ۴، ۱۳۸۵ش.
• «پوشش سخت»، وب‌سایت شبکه مستند، تاریخ بازدید: ۱۸ مرداد ۱۴۰۱ش.
• جانب‌الهی، محمدسعید، «پدرسالاری»، در دایرةالمعارف فارسی، تاریخ درج مطلب: ۱۴ دی ۱۳۹۸ش.
• خانی اوشانی، نسرین، «پدرسالاری و مادرسالاری»، وب‌سایت پژوهشکده باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۳ش.
• «دیرین دیرین- مردسالاری»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: ۱۸ مرداد ۱۴۰۱ش.
• ستاری، حقیقی و رضا، مرضیه، «تحلیل مردسالاری و برون‌همسری در شاهنامه بر اساس اسطوره آفرینش»، مجله جستارهای ادبی، شمارهٔ ۱۸۸، ۱۳۹۴ش.
• سلیمانی، مختار، «نه مردسالاری و نه زن‌سالاری»، وب‌سایت خبری تابناک، تاریخ درج مطلب: ۲۴ تیر ۱۴۰۰ش.
• شایان‌مهر، رضیه و دیگران، «نمایشی از آن دیگری: بررسی مردسالاری و زن‌ستیزی با خوانشی فمینستی در سه نمایش‌نامه بیضایی»، نشریه هنرهای زیبا، شماره ۳، ۱۳۸۹ش.
• صانع‌پور، مریم، «مردسالاری اسطوره‌های یونان باستان و تأثیر آن در عصر روشنگری اروپا»، پژوهش‌نامه زنان، شماره ۲، ۱۳۹۳ش.
• «طباطبایی، فرزاد، «مردسالاری»، وب‌سایت هنر زندگی، تاریخ بازدید: ۱۳ مرداد ۱۴۰۱ش.
• عموعبداللهی، فاطمه، «خانواده پیوسته»، وب‌سایت پژوهشکده باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۴ش.
• کرباسیان، قاسم، «امواج فمنیستی»، وب‌سایت پژوهشکده باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۴ش.
• «ماهیت زنان در عصر جاهلیت»، وب‌سایت اندیشهٔ قم؛ تاریخ بازدید: ۲۸ تیر ۱۴۰۱ش.
• مرتضوی، پاکزاد و سید خداداد، شهین‌دخت، «تبیین نگرش زنان نسبت به اقتدارگرایی مردانه با استفاده از مدل پیر بوردیو (مطالعهٔ موردی: طایفهٔ دهبالایی شهر ایلام)»، شماره ۳، ۱۳۹۶ش.
• «مردسالاری»، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: ۱۲ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «مردسالاری در اسلام»، وب‌سایت پرسمان، تاریخ درج مطلب: ۳ اسفند ۱۳۸۹ش.
• «مردسالاری و زن‌سالاری سمی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ فروردین ۱۴۰۱ش.
• «مردسالاری یا ماسکولیسم» وب‌سایت ذهن نو، تاریخ بازدید: ۱۲ مرداد ۱۴۰۱ش.
• مشهدی‌نژاد، نفیسه، «گزاررش کتاب: (زن در آئینه جلال و جمال حضرت آیت‌الله جوادی آملی)»، کتاب نقد، شماره ۱۷، ۱۳۷۹ش.
• «ملی و ناکجاآباد»، وب‌سایت پژوهشی باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: ۳۰ آبان ۱۳۹۶ش.
• «نفی مردسالاری در اسلام»، وب‌سایت وسائل فقه، تاریخ درج مطلب: ۱۶ دی ۱۳۹۶ش.
• ولیان، میلاد، «جایگاه زن و خانواده در تمدن غرب»، در پژوهشکده باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: ۲۳ اسفند ۱۳۸۹ش.
• «یک بام و دو هوای مفهوم مردسالاری»، وب‌سایت فارس نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۳ مهر ۱۳۹۲ش.