پیش‌نویس:سه‌تار

سه‌تار؛ سازی زهی و مضرابی در موسیقی ایران.

سه‌تار، از آلات موسیقی، شبیه به تار است که کاسه‌ای کوچک‌تر از تار داشته و با ناخن انگشتان دست نواخته می‌شود.

واژه‌شناسی

واژهٔ «تا» در نام‌گذاری ابزارهای موسیقی، در گذشته، مانند دوتا، سه‌تا و چهارتا، به‌معنای «تار»، وتر، زه و سیم بوده است. برای مثال، دوتا به‌معنای دوتار، سه‌تا به‌معنای سه‌تار، چهارتا به‌معنای چهارتار هستند. گاهی نیز این واژه به‌معنای نخ و رشته به‌کار رفته است. واژه سه‌تار، در برخی منابع کهن نیز به‌صورت «ستا» آمده است؛ مانند:

الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

سه‌تار، از جمله سازهایی است که در میان عرب‌زبانان نیز با نام فارسی آن مشهور بوده است. همچنین، در برخی منابع کهن، نام این ساز به‌صورت «ستاه» آمده است. برخی از فرهنگ‌های فارسی، سه‌تار را تنبوری که بر روی آن سه‌تار بسته شده و از انواع تنبورهای خراسانی معرفی کرده‌اند.

کارشناسان، دلیل نام‌گذاری سه‌تار را دارابودن ۳ سیم برای این ساز، در ابتدا، می‌دانند. پس از مدتی، سیم چهارمِ این ساز موسیقی که هنوز هم در میان برخی به «سه‌سیم» معروف است، توسط میرزامحمد تربتی خراسانی (ملقب به مشتاق علیشاه)، در اواخر دورهٔ زندیه، اضافه شد. به‌همین دلیل، سیم چهارم توسط برخی از اهالی موسیقی به سیم مشتاق مشهور است.

پیشینه

تاریخ دقیق استفاده از سه‌تار، به‌شکل امروزیِ آن، مشخص نیست. در حقیقت، تنبور، انواع مختلفی داشته که بر روی آن ۲ تار، ۳ تار، ۴ تار و ۵ تار می‌بستند. نوعی از این تنبورها، به‌مرور زمان، به تار معروف شد. استفاده از ابزارهای موسیقی با ۴، ۵ و ۶ تار، تا پیش از دورهٔ حکومتی صفویان، بسیار معمول بوده است.

در گذشته، سه‌تار، در ردیف دستگاهی و موسیقی سنتی ایران جای داشته و از این ساز به‌ندرت، در محافل شادی استفاده می‌کرده‌اند. میرزاعبدالله، از سه‌تارنوازان مشهور در دورهٔ قاجاریه است. او، به‌همراه چند تن از اساتیدِ خود، توانست ردیف موسیقی ایرانی را مرتب کرده و آن را به شاگردان خود نیز آموزش دهد. این ردیف موسیقایی، در طول زمان کامل‌تر شده و پایهٔ اصلی آموزش قرار گرفته است.

ساختمان

ساختمان اصلی این ساز شامل کاسه، دسته، پنجه (محل گوشی‌ها) و چهار رشته سیم است. کاسهٔ سه‌تار، از جنس چوب، کروی‌شکل یا گلابی‌شکل بوده و به دو نیم‌کره تقسیم می‌شود. روی صفحهٔ نازک کشیده‌شده بر کاسهٔ سه‌تار، چند سوراخ تعبیه شده است. روی دستهٔ ساز نیز با یک زه باریک، پرده‌بندی شده است. کاسهٔ سه‌تار، به دو شکل ساخته می‌شود: ۱. سه‌تار یک‌تکه؛ ۲. سه‌تار تَرَکه‌ای (تَرکی). در ساخت کاسهٔ سه‌تار یک‌تکه، چوب را به‌صورت یک‌تکه تهیه می‌کنند و در کاسهٔ سه‌تار ترکه‌ای، از تعدادی نوار چوبی به‌هم چسبیده که به تَرک معروف هستند، استفاده می‌شود. سه‌تار کتابی یا زیرعبایی نیز نوعی از سه‌تار است که دارای کاسه‌ای کم‌عمق‌تر بوده و به‌شکل کتاب است. شکل کاسه‌های سه‌تار، به‌صورت کامل، در اختیار سازندهٔ آن است. تنها موردی که سازنده از تغییر آن عاجز است، نسبت طول سیم، به طول دسته و طول کاسه است.

تارهای سه‌تار، در گذشته، از جنس ابریشم یا مفتول فلزی و گاهی نیز از زه (رودهٔ تابیده‌شده) ساخته می‌شدند. امروزه، سیم‌های سه‌تار، از جنس فولاد و برنج ساخته می‌شوند. پرده‌ها نیز از جنس زه ساخته می‌شدند که امروزه با پرده‌هایی از جنس نایلون جایگزین شده‌اند. پرده‌های نایلونی، از نظر اقتصادی به‌صرفه‌تر بوده و از نظر مقاومت نیز کیفیت بالاتری دارند. در گذشته، هر دستهٔ سه‌تار، دارای ۲۲ پرده بودند که امروزه، بر تعداد آن افزوده شده و به تعداد ۲۴ تا ۲۸ پرده افزایش یافته است.

خرک، دیگر جزء سه‌تار، قطعه‌ای چوبی و کوچک است که می‌تواند روی صفحهٔ سه‌تار حرکت کرده و در فاصلهٔ سه انگشتی از انتهای کاسه قرار بگیرد. خرک، برای انتقال صدا از سیم‌ها به صفحه استفاده می‌شود. این قطعهٔ کوچک دارای ۵ تا ۶ سانتی‌متر عرض و نیز ارتفاعی ۱ سانتی‌متری است. سیم‌گیر نیز وظیفهٔ نگهداری از سیم‌ها را برعهده داشته و گره سیم‌ها به شیار، روی آن قرار می‌گیرد. کوک‌کردن سه‌تار، به‌وسیلهٔ اجزایی به‌نام گوشی انجام می‌شود. همچنین، با چرخاندن گوشی‌ها، سیم‌ها که از یک طرف به سیم‌گیر و از طرف دیگر به گوشی متصل هستند، سفت یا شل می‌شوند.

انواع

سه‌تارها را از نظر ظاهری به دو دسته تقسیم می‌کنند: ۱. کاسه بزرگ (به‌پهنای ۱۴–۱۷ سانتی‌متر)، ۲. کاسه کوچک (به‌پهنای ۱۲٫۵–۱۴ سانتی‌متر). صدادهی این دو نوع ساز نیز متفاوت است. برای مثال، سه‌تارهای دارای کاسه‌های کوچک، از صدادهی عالی، روشن و ظریفی برخوردار هستند.

نوازندگی

نوازندگان سه‌تار، برای نواختن این ساز، در دو حالت نشسته روی زمین (چهار زانو) یا روی صندلی بدون دسته قرار می‌گیرند. آنها، کاسهٔ ساز را به‌صورت مورب، بین انتهای ران و سمت راست شکم قرار می‌دهند تا صفحهٔ ساز بر زمین عمود باشد. هر دو دست راست و چپ نوازنده، به‌صورت مشت نیمه‌باز، روی این ساز قرار گرفته و سر انگشتان دست چپ، روی پرده‌های دستهٔ سه‌تار حرکت می‌کنند. دست راست نیز روی صفحهٔ ساز قرار گرفته و ناخن انگشت اشارهٔ دست راست برای ضربه‌زدن به سیم‌ها، استفاده می‌شود. در حقیقت، انگشت سبابه یا اشارهٔ دست راست، کار مضراب را انجام می‌دهد. برخی از سه‌تارنوازان معتقدند که برای نواختن سه‌تار، لازم است که بلندی ناخن در انگشت سبابه، دو میلی‌متر بیشتر از گوشت نوک انگشت باشد تا بتواند به سیم برخورد کند.

تفاوت سه‌تار با سایر ابزارهای موسیقی و نیز ویژگی آن، در شیوهٔ نواختن آن است. تارهای سه‌تار، از پایین‌به‌بالا با ناخن انگشت سبابه در دست راست، نواخته می‌شوند. میرزا عبدالله، در وصف چگونگی برخورد ناخن به سیم‌های سه‌تار، به شاگردان خود توصیه می‌کرده که مضراب باید مثل چکش بلند شده و همچون پنبه به سیم برخورد کند. او، در هنگام نواختن، پنجه‌کاری می‌کرده، یعنی سه‌تار را با پنجه و بدون مضراب می‌نواخته است.

نوازندگان مشهور

سه‌تار، از جمله سازهای مناسب برای پُرکردن تنهایی و خلوت شاعران و عارفان بوده است. به‌همین دلیل، بسیاری از نوازندگان موسیقی مانند علی تجویدی، حسینعلی ملاح و محمود تاج‌بخش، سه‌تار را به‌عنوان ساز دوم می‌نواختند. محمدحسین شهریار نیز از جمله شاعران معاصر است که سه‌تار را در خلوت خود می‌نواخت. از دیگر اساتید این حوزه می‌توان به احمد عبادی اشاره کرد که به گفتهٔ موسیقی‌دانان، سه‌تار را از فراموش‌شدن نجات داده و به آن جانی دوباره بخشیده است. درویش خان، ابوالحسن صبا، ارسلان درگاهی، یوسف فروتن، حسین علیزاده، نورعلی برومند، کیوان ساکت، حمید متبسم و کیهان کلهر، از دیگر چهره‌های شناخته شدهٔ کهن و معاصر این ساز موسیقی هستند.

سه‌تار در فرهنگ مردم

صدای سه‌تار، ظریف، خوش و دارای محدودهٔ حجمی محدودی است. مردم از این ساز، برای بیان احساسات درونی و رازونیاز استفاده می‌کنند. به‌همین دلیل، بیشتر سالکان اهل طریقت در نواختن سه‌تار تبحر دارند. سه‌تار، به‌مرور زمان، به‌دلیل کم‌بودن صدا، از زمرهٔ سازهای طربناک درآمده و در گروه سازهای خواص و عرفا قرار گرفته است. برخی از اساتید موسیقی بر این باور بودند که صدای سه‌تار برای سه نفر کم و برای دو نفر زیاد است. علینقی وزیری معتقد بود که سه‌تار، به‌دلیل داشتن لطافت صدا و سوزوساز بسیار، از جمله سازهای همراه برای شاعران، نویسندگان و عشاق بوده است.

سه‌تار در ادبیات

سه‌تار، از سازهای رایج در ایران است که در ادبیات و شعر ایرانیان نیز حضور یافته است. برای مثال، سنایی در شعر خود گفته است:

الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

شهریار نیز در اشعار خود بارها به این ابزار موسیقی اشاره کرده است:

 الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق
الگو:آغاز نستعلیق
الگو:شعر
الگو:ب
الگو:پایان شعر
الگو:پایان نستعلیق

منابع

• «آشنایی با ساز سه‌تار»، وب‌سایت صدای مهرورزان، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش.
• اطرایی، ارفع و درویشی، محمدرضا، سازشناسی ایرانی، تهران، ماهور، ۱۳۸۸ش.
• امام شوشتری، محمدعلی، ایران گاهوارهٔ دانش و هنر، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۸ش.
• جزایری، رامین، «ملاحظاتی دربارهٔ سه‌تار»، فصلنامهٔ موسیقی ماهور، تهران، س ۳، شماره ۱۰، ۱۳۷۹ش.
• جنکینز، ج. و پ.ر. اولسن، موسیقی و ساز در سرزمین‌های اسلامی، ترجمهٔ بهروز وجدانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۳ش.
• خالقی، روح‌الله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، ماهور، ۱۳۹۰ش.
• دورینگ، ژان، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ترجمهٔ سودابه فضایلی، تهران، توس، ۱۳۸۳ش.
• سپنتا، ساسان، چشم‌انداز موسیقی ایران، تهران، ماهور، ۱۳۶۹ش.
• سپنتا، ساسان، «همه خود را استاد می‌دانند!»، ادبستان، تهران، شماره ۴۰، ۱۳۷۲ش.
• سریر، محمد و وجدانی، بهروز، سازشناسی موسیقی ایران، تهران، دایره، ۱۳۸۷ش.
• سنایی، دیوان اشعار، قصاید، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش.
• شمس‌العلماء گرکانی، محمدحسین، ساز و آهنگ باستان یا تاریخ موسیقی، تهران، هیرمند، ۱۳۶۸ش.
• شهریار، گزیدهٔ غزلیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «صدسال سه‌تار»، وب‌سایت ماهور، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش.
• علیزاده، حسین، دستور سه تار، دوره ابتدایی، تهران، مؤسسه فرهنگی هنری ماهور، ۱۳۸۲ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش.
• محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، تهران، معین، ۱۳۶۱ش.
• مشحون، حسن، تاریخ موسیقی ایران، تهران، نو، ۱۳۷۳ش.
• نصیری‌فر، حبیب‌الله، مردان موسیقی سنتی و نوین ایران، تهران، راد، بی‌تا.
• نظامی گنجوی، خسرو و شیرین، به‌تحقیق حسن وحید دستگردی و سعید حمیدیان، تهران، قطره، ۱۳۸۳ش.
• وجدانی، بهروز، «سه‌تار»، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش.