پیش‌نویس:حافظ

حافظ؛ بزرگ‌ترین شاعر غزل‌سرای ایرانی.

حافظ یا حافظ شیرازی، تخلص شاعرانهٔ خواجه شمس‌الدین محمد شیرازی است که به لسان‌الغیب، ترجُمان‌الاسرار، لسان‌العرفا و ناظم‌الاولیا نیز معروف است. او، از مشهورترین شاعران فارسی‌زبان قرن هشتم هجری است.

واژه‌شناسی

حافظ، در لغت به‌معنای حفظ‌کننده، نگهبان و همچنین ویژگی کسی است که تمام یا بخشی از قرآن را حفظ کرده است.

زندگی‌نامه

کمال‌الدین یا بهاءالدین محمد، پدر حافظ بود که برخی منابع او را از اهالی کوپای اصفهان و برخی دیگر، او را از تویسرکان می‌دانند که به شیراز رهسپار شده و از راه تجارت، امرار معاش می‌کرده است.

شمس‌الدین، سومین پسر خانواده بود که در شیراز متولد شد. او، در کودکی پدر خود را از دست داد و مادر، سرپرستی شمس‌الدین را به یکی از اهالی محل سپرد. شمس‌الدین پس از مدتی، مربی خود را ترک کرد و در یک نانوایی، مشغول به‌کار شد. او، اوقات فراغت خود را در مکتبی که در نزدیکی نانوایی بود، می‌گذراند. در مکتب‌خانه، شمس‌الدین، تعداد بسیاری از سوره‌های قرآن را حفظ و همچنین گلستان سعدی را بارها دوره کرد. او در همان کودکی، به سرودن شعر روی آورد. در سن ۹ سالگی نیز قرآن را حفظ کرد و به‌همین دلیل، از همان زمان ملقب به حافظ شد. حافظ، به کسب علم بسیار علاقه‌مند بود و برای آن، تلاش بسیاری کرد.

حافظ، در راستای یادگیری علم، از محضر ادیبان و عالمانی همچون قوام‌الدین عبدالله شیرازی (ابن‌الفقیه نجم)، علامه میر سیدشریف جرجانی و قاضی عضدالدین عبدالرحمن ایجی بهره گرفت و برخی از کتب مشهور در علوم شرعی را نزد آنها، دوره کرد. او، هرچند با رفتارها و منش صوفیان موافق نبود، اما، برخی از افکار و تعالیم آنها را دوست داشت.

برخی از منابع اعلام کرده‌اند که حافظ، در ۱۷ سالگی با دختری به‌نام «دُردانه» ازدواج می‌کند و ثمرهٔ ازدواج آنها، دو فرزند بوده که هردوی آنها، در کودکی می‌میرند. حافظ، در پی این غم بزرگ، به یزد می‌رود، اما در آنجا با بی‌مهری حاکم شهر روبه‌رو شده و به شیراز برمی‌گردد. او، پس از مدتی عاشق دختری به‌نام «شاخ نبات» می‌شود و با او ازدواج می‌کند.

شعر حافظ

حافظ، بر زبان و ادبیات عرب، همانند زبان فارسی تسلطی ویژه داشت و این را می‌توان از اشعار او، موسیقی کلام و معنا و محتوای غزل‌های حافظ، به آسانی درک کرد. متخصصان بر این باورند که حافظ در سُرایش شعرهای خود متأثر از بزرگانی همچون فردوسی، نظامی، سعدی، خاجوی کرمانی و کمال خجندی در میان فارسی‌زبانان و متنبی، ابوفراس و ابوالعلاء معرّی در میان شاعران عرب بوده است. برخی از اشعار حافظ نیز پاسخی است به ابیاتی از مولوی، سعدی، همام، اوحدی، خواجو و شاعرانی دیگر.

حافظ، در اشعار خود، چند نفر را مدح کرده یا به معاشرت و درک حضور آنها اشاره کرده است. او، با بزرگان و محتشمان بسیاری هم‌نشینی داشت و ملاقات او با امیرتیمور، در روزهای پایانی عمر حافظ، یکی از رویدادهای زندگی او است که در اشعار خود به آن اشاره کرده است. شعر حافظ، به‌دلیل ابتکارات و ابداعات بی‌نظیر، همواره مورد تحسین دیگران بوده است. صنایع مختلف شعری، در شعر حافظ، به‌منظور ایجاد تسلسل مفاهیم و تداعی معانی مورد استفاده بوده‌اند. حفظ اعتدال و موزون بودن معانی اشعار، الفاظ، تعبیرات و صنایع ادبی، زیبایی شعر حافظ را دوچندان کرده است. موسیقی، در شعر حافظ، جریان دارد. این جریان موسیقی، علاوه‌ب ر انتخاب و ترکیب واژه‌ها، در ایجاد معانی، خیالات و عواطف شاعرانه نیز مورد استفاده بوده است.

حافظ، در ادبیات فارسی، به شاعر غزل‌سُرا معروف است. دیوان کلیات او، شامل پنج قصیده، غزلیات، مثنوی کوتاه (مشهور به آهوی وحشی)، ساقی‌نامه، مقطعات و رباعیات است.

شعر حافظ، در میان مردم جهان، مشهور بوده و فارسی‌زبانان، قرن‌های بسیاری است که به دیوان حافظ فال زده و او را «کاشف هر راز» می‌دانند. شرح و ترجمه‌های بسیاری بر غزل‌های این شاعر توانمند ایرانی، در طول تاریخ، صورت گرفته است.

درگذشت

حافظ، در ۷۹۲ق، درگذشت. آرامگاه او، در یکی از باغ‌های شیراز به‌نام حافظیه قرار دارد. مقبرهٔ ساخته شده برای حافظ، به‌دستور ابوالقاسم بابر، پادشاه تیموری هند، بوده است. پس از مدتی، بازسازی این آرامگاه به‌دستور کریم‌خان زند، پادشاه سلسلهٔ زندیه صورت گرفت.

روز حافظ

در تقویم رسمی ایرانیان، ۲۰ مهر را به‌نام حافظ نامگذاری کرده‌اند. در این روز، همایشی به مناسبت گرامیداشت حافظ در شهر شیراز برگزار می‌شود که نتیجهٔ آن را در دفتری به‌نام «دفتر حافظ‌پژوهی» چاپ و منتشر می‌کنند.

حافظ در فرهنگ ایرانیان

حافظ، از محبوب‌ترین شاعران فارسی‌زبان در میان مردم ایران است که از نشانه‌های این محبوبیت می‌توان به حضور دیوان حافظ در بیشتر خانه‌های ایرانیان اشاره کرد. محققان بر این باورند که پس از ورود صنعت چاپ در مشرق زمین، هیچ کتابی به اندازهٔ دیوان حافظ چاپ و انتشار نیافته است. بسیاری از ابیات سروده شده توسط حافظ، در ذهن و زبان مردم ایران جاری است مانند «غبار غم برود حال خوش شود حافظ»، «مژده ای دل که مسیحا نفسی می‌آید» و «گفتم غم تو دارم، گفتا غمت سرآید».

و برخی از این ابیات به ضرب‌المثل‌هایی رایج تبدیل شده‌اند، مانند:
الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق

حافظ در ادبیات فارسی

حافظ، از بزرگ‌ترین شعرای تاریخ ادبیات فارسی دانسته شده که اثرگذاری بسیاری بر شاعران فارسی‌زبان پس از خود داشته است. در سده‌های ۱۸ و ۱۹م، اشعار حافظ، به زبان‌های اروپایی ترجمه شده و در محافل ادبی غربی نیز راه یافت. آثاری از این امر را می‌توان در اشعار شاعر مشهور آمریکایی رالف والدو امرسون که از دلباختگان شعر حافظ بود، مشاهده کرد. دیوان حافظ، بیش از چهارصد مرتبه در ایران و کشورهای دیگر ترجمه و انتشار یافته است.

پژوهشگران معتقدند که شعر حافظ، علاوه‌بر تأثیرگذاری بر شعر و قلم سایر فارسی‌سُرایان، بر علاقه‌مندی مردم دنیا به یادگیری زبان فارسی نیز بسیار تأثیرگذار بوده است. در حقیقت، حافظ، بهانه‌ای برای یادگیری زبان فارسی در روزگار پس از خود بوده است.

منابع

• اسلامی ندوشن، محمدعلی، تأملی در حافظ، تهران، یزدان، چ۱، ۱۳۸۲ش.
• انجوی شیرازی، ابوالقاسم، دیوان خواجه حافظ شیرازی، تهران، علمی، چ۲، ۱۳۴۶ش.
• براون، ادوارد، تاریخ ادبی ایران (۳)، از سعدی تا جامی، ترجمة علی‌اصغر حکمت، تهران، بی‌نا، ۱۳۲۷ش.
• پورنامداریان، تقی، گمشدة لب دریا، تهران، سخن، چ۱، ۱۳۸۲ش.
• «تأثیر حافظ بر ادبیات و فلسفه غرب»، خبرگزاری برنا، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش.
• «حافظ بهانه‌ای برای آموزش فارسی، در طول زمان‌ها بوده است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش.
• حافظ، غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش.
• خطیب رهبر، خلیل، دیوان غزلیات حافظ شیرازی، تهران، صفی علیشاه، چ۱، ۱۳۶۳ش.
• ریاحی، محمدامین، گلگشت در شعر و اندیشة حافظ، تهران، علمی، چ۱، ۱۳۶۸ش.
• زرین‌کوب، عبدالحسین، با کاروان حلّه، تهران، علمی، چ۱۰، ۱۳۷۶ش.
• سجادی، صادق، «حافظ»، دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۰ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
• صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ابن‌سینا، چ۲، ۱۳۵۵ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
• غنی، قاسم، بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، تهران، زوّار، چ۲، ۱۳۴۰ش.
• معین، محمد، حافظ شیرین سخن، به‌تحقیق مهدخت معین، تهران، صدای معاصر، چ۳، ۱۳۷۵ش.
• نامنی، محمود و پرویز روشن، عطاءالله، فرهنگِ نابِ حافظ، تهران، ناژین ـ ایدون، چ۱، ۱۳۷۸ش.
• نوری، حسن، یک قصه بیش نیست، تهران، علمی، چ۱، ۱۳۶۸ش.
• نیازکار، فرح، «یادروز حافظ» دانشنامه حافظ، تهران، نخستان پارسی، ۱۳۹۷ش.