جامعه پذیری سیاسی؛آگاهیبخشی به افراد دربارهٔ وظایف آنها نسبت به حکومت و جامعه.
مشارکت یک خانواده ایرانی در انتخابات ریاست جمهوری دوره چهاردهم
جامعه پذیری سیاسی (Socialization Political) اهمیت زیادی در بقا و توسعهٔ یک جامعه دارد و طی آن هنجارها و ارزشهای سیاسی یک جامعه از نسلی به نسل دیگر منتقل میشود. عوامل جامعه پذیری سیاسی همهٔ نهادها از جمله خانواده، مدرسه، رسانهها، مراکز مذهبی و گروه همسالان هستند.
جامعه پذیری سیاسی مجموعه عملکردهای یادگیری مداوم است که طی آن افراد با نظام سیاسی آشنا میشوند و به وظایف سیاسی، حقوق و نقش خویش در جامعه آگاهی مییابند؛ در این فرایند ارزشها، باورها، طرز فکر، اعتقادات، آدابورسوم و مسائل سیاسی از نسلی به نسل دیگر منتقل میشود.[۱]
جامعه پذیری سیاسی را اصلیترین عامل پیشرفت و تداوم جامعه دانستهاند؛[۲] اگر در جامعهای نیروی انسانی آن همجهت با آرمانهای جامعه تربیت نشوند، نظام سیاسی حاکم بر آن دچار زوال خواهد شد.[۳] هدف از جامعه پذیری سیاسی، پرورش افراد کارآمد سیاسی، پذیرش مسئولیتهای اجتماعی و سیاسی و آمادهسازی افراد جهت تعیین سرنوشت آیندهٔ خویش است.[۴]
فرایند جامعه پذیری سیاسی به دو حالت مستقیم یا غیرمستقیم صورت میگیرد. در جامعه پذیری مستقیم، اطلاعات، ارزشها یا احساسات ناظر بر مسائل سیاسی آشکارا بیان میشود؛ اما در جامعه پذیری غیرمستقیم، تجربیات و دیدگاهها بهصورت ناخودآگاه بر دیدگاه سیاسی افراد اثر میگذارد؛ جامعه پذیری سیاسی غیرمستقیم در نوجوانان اثر ویژهای دارد.[۵]
جامعه پذیری سیاسی بهصورت آهسته و پیوسته رشد میکند؛ بهگونهای که افراد متوجه آن نمیشوند.[۶] جامعه پذیری سیاسی هیچگاه پایانی ندارد و شخصیت سیاسی فرد همواره در حال تحول است.[۷]
جامعه پذیری سیاسی در جمهوری اسلامی ایران که مبتنی بر اندیشهٔ مردمسالاری دینی است، دارای اهمیت ویژه و ابعاد گستردهای همچون آموزش تاریخ سیاسی کشور، آشنایی با رهبران ملی و دینی، آشنایی با قانون اساسی، حزبهای سیاسی، مشارکت سیاسی، انتخابات، آشنایی با مجاهدان و فاتحان گذشته و کنونی، آموزش انگارههایی همچون آزادی، قانونمداری، استقلال، منافع ملی، میهندوستی، نمادها و ارزشهای ملی، همدلی و اتحاد، جهاد و عدالت است.[۸]
خانواده، اولین نهاد تربیتی در القای انگارههای سیاسی و اجتماعی مطلوب یا نامطلوب است؛ خانواده با شیوهٔ تکرار و تلقین، پرورش زمینهٔ اجتماعی خاص در کودک و تربیت شخصیتی شجاع، مستقل و متعهد[۱۱] باورهای سیاسی را پایهگذاری میکند.[۱۲] گوشسپاری به تصمیمات والدین، در آینده وی را به پیروی از دستورات سیاسی متمایل میسازد.[۱۳] افراد در روابط خانوادگی، اقتدار و مدیریت را میآموزند و با بحث آزاد دربارهٔ مسائل و مشارکت در امور مربوط به خانواده، با دموکراسی در عرصههای سیاسی و اجتماعی آشنا میشوند.[۱۴]
از مهمترین کارکردهای آموزش و پرورش ایجاد جامعه پذیری سیاسی در دانشآموزان است.[۱۸] در دورهٔ دانشآموزی، افراد با مفاهیم قوانین و مقررات جامعه آشنا میشوند و نسبت به ارزشهای سیاسی منعطف هستند. آنچه دانشآموزان در این سالها میآموزند رفتار سیاسی آیندهٔ آنان را شکل میدهد. در محدوده سنی ۱۲–۱۳ سال باورهای سیاسی نوجوان به مرحلهٔ تثبیت میرسد.[۱۹] اما در سنین بزرگسالی نیز پرورش سیاسی ادامه مییابد. آموزش و پرورش بهصورت مستقیم و غیرمستقیم در برنامهها و کتب آموزشی خود، میتواند اهداف جامعه پذیری سیاسی را تحقق بخشد.[۲۰]
دانشآموزان در دوران تحصیل، معلمان خود را الگو قرار میدهند. دیدگاه سیاسی معلم در ناخودآگاه آنان اثر میگذارد. معلم میتواند مصادیق هویت ملی، همکاری و استقلال فکری را به دانشآموزان نشان دهد. استفاده از روشهای تدریس سختگیرانه منجر به عدم تکامل بلوغ سیاسی افراد شده و استفاده از شیوههای مشارکتی و آزاداندیشی، سبب استفاده از این سبک در سِمَتها و مسئولیتهای ادارهٔ جامعه در بزرگسالی خواهد شد.[۲۱]
در جامعهٔ ایرانی، وجوه مختلف تربیت سیاسی در دروس متنوعی از جمله تاریخ، جغرافیا، مطالعات اجتماعی و هدیههای آسمانی آمده است، اما در دورهٔ ابتدایی برجستهترین دروس در این زمینه تاریخ و مدنی، در متوسطهٔ اول؛ تعلیمات اجتماعی و تاریخ و در متوسطهٔ دوم؛ مطالعات اجتماعی، جامعهشناسی و تاریخ معاصر ایران دانسته شده است.[۲۲] برخی محققان بر این باورند که در این دروس بیشتر به مفاهیمی مانند استقلال، قانون اساسی، رهبری، وحدت و دیگر انگارهها پرداخته شده[۲۳] اما به ابعاد مهارتی یا رفتاری توجه چندانی نشده است.[۲۴]
انتخابات شورای دانشآموزی در دبیرستان امام علی خرمآباد سال ۱۳۹۷شمعلم درس مطالعات اجتماعی، صلاحیتهای لازم برای تدریس و نقش الگویی مطلوب را داشته باشد؛
جهت اثربخشی و نهادینهسازی مفاهیم درسی از روشهای تربیت اسلامی مانند تشویق، محبت، تکلیف دادن، پنددهی، چشمپوشی از اشتباهها و گذشت استفاده شود؛[۲۵]
از روشهای یادگیرنده محور، فعال و نقادانه با انجام فعالیتهایی مانند مشاهده، مصاحبه، بحث و بازی استفاده شود؛
معلم به مباحث سیاسی روز که در مطالب تهیه شدهٔ دانشآموزان وجود دارد اشاره کند؛
انتخابات شورا در سطح مدرسه و کلاس درسی برگزار شود؛
زمینهٔ فعالیت دانشآموزان در انجمن اتحادیهٔ دانشآموزی و خبرنامهٔ مدرسه فراهم شود؛[۲۶]
تشویق به عضویت دانشآموزان در بسیج دانشآموزی در هر سه مقطع تحصیلی؛ استفاده از شیوههای اجرایی و نظری در این سازمان موجب تقویت مسئولیتپذیری، روحیهٔ تعاون و بینش عمیق و پایدار سیاسی دانشآموزان میشود.[۲۷]
معرفی کتابهای مفید غیردرسی؛ خواندن کتاب ذهن افراد را بهصورت غیرمستقیم نسبت به مسائل اجتماعی مختلف بیدار کرده و رنگ سیاسی به آن میدهد.[۲۸] برخی پژوهشگران، معرفی کتاب به نوجوانان را برای الگوبرداری از شخصیتهای ملی، مؤثر دانستهاند.[۲۹]
سرودهای ملی - مذهبی؛ سرودهای برخوردار از مضامینی که به انگارههای شناختی مطلوب در جامعه توجه دارند، در پرورش سیاسی و دینی کودکان و نوجوانان، اثرگذاری چشمگیری دارند.[۳۰]
امروزه بیشترین زمان کودکان و نوجوانان صرف رسانههایی نظیر تلویزیون، بازیهای رایانهای و شبکههای اجتماعی میشود. آنان بیشتر انگارههای سیاسی را از تلویزیون و از منابع متعددی از جمله شخصیتها (ورزشکاران، خوانندگان، بازیگران، مجریها، سیاستمداران) و اخبار دریافت میکنند؛[۳۱] صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران توانمندی بسیاری برای اثرگذاری بر اقشار جامعه بهویژه نوجوانان در تمام زمینهها دارد.[۳۲]
سازمانها و نهادهای دینی، بر مسائل سیاسی و جامعه پذیری سیاسی افراد اثر میگذارند. ارتباط مستقیم و مداوم با مکانها و گروههای مذهبی از جمله مسجد، حسینیه، هیئتهای عزاداری، شرکت در نماز جماعت، مراسم تعزیه، مراکز حوزههای علمیه و آشنایی با روحانیت، موجب آشنایی نوجوانان با حوزهٔ سیاست از منظر دینی میشود.[۳۳]
به گروههای کوچکی که دارای جایگاه اجتماعی نسبتاً برابری هستند و پیوندهای نزدیکی با هم دارند گروه همسانان میگویند؛ حلقههای دوستی، تیمهای همبازی و گروههای مدرسه از آن جملهاند. این ردهٔ اجتماعی در ترغیب یا عدم ترغیب به سیاست مؤثر واقع میشود؛[۳۵] برخی از پژوهشگران در جامعه پذیری سیاسی، گروه همسانان را تأثیرگذارتر از مدارس دانستهاند.[۳۶]
افتخاری، اصغر و آرام، محمدرضا، «آسیبشناسی رسمی آموزش و پرورش و ارائهٔ راهکارها»، اسلام و پژوهشهای تربیتی، شمارهٔ ۱۷، بهار و تابستان ۱۳۹۶ش، ص۷۱–۹۳.
پاول، بینگهام و آلموند، گابریل، «جامعه پذیری سیاسی و فرهنگ سیاسی»، ترجمهٔ علیرضا طیب، نشریهٔ اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شمارهٔ ۱۱۳، ۱۳۷۵ش، ص۲۲–۳۱.
خداوردویی، سعید، «آموزش و پرورش و جامعه پذیری سیاسی»، رشد آموزش علوم اجتماعی، پیاپی ۶۸، ۱۳۹۴ش، ص۴۷–۵۱.
ذاکر شهرک، مینا، «سیاست در کتابهای کودکان و نوجوانان»، پژوهشنامهٔ ادبیات کودک و نوجوان، شمارهٔ ۳۱، زمستان ۱۳۸۱ش، ص۳۱–۳۵.
رحیمی، سهیل و دیگران، «جایگاه تربیت سیاسی و نقش آن در پیشگیری از رخنههای سیاسی- فرهنگی در انقلاب اسلامی از دیدگاه امام خمینی و مقام معظم رهبری»، بصیرت و تربیت اسلامی، پاییز ۱۳۹۴ش، ص۱۳۷–۱۶۱.
رضوی، سید عباس و دیگران، «بررسی تربیت سیاسی در برنامهٔ درسی رسمی دورهٔ ابتدایی»، روانشناسی تربیتی، شمارهٔ ۱۶، بهار ۱۳۸۹ش، ص۱۹–۵۸.
روشن، جمشید، جامعه پذیری سیاسی نوجوانان تهران، پایاننامهٔ کارشناسی ارشد، تهران، دانشکدهٔ علوم سیاسی، دانشگاه امام صادق، ۱۳۷۵ش، ص۱–۱۶۱.
«سرود سلام فرمانده از کجا آمد و چطور خودش را در دل مردم جا کرد؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۴ خرداد ۱۴۰۱ش.
شرفالدین، سید حسین، «جامعه پذیری سیاسی و تربیت سیاسی»، راه تربیت، شمارهٔ ۵، ویژهنامهٔ تربیت سیاسی، ۱۳۸۷ش، ص۱۷۷–۱۹۸.
عبداللهی، هنگامه و دیگران، «بررسی وضعیت موجود تربیت سیاسی در دورهٔ ابتدایی نظام آموزش و پرورش ایران»، جامعهشناسی سیاسی ایران، سال دوم، شمارهٔ چهارم، زمستان ۱۳۹۸ش، ص۷۸۴–۷۹۹.
فاضلی، بیتا، «خانواده و تربیت سیاسی»، وبلاگ ام-جاور، تاریخ درج مطلب: ۲ اردیبهشت ۱۳۸۹ش.
فرشباف رشیدی، وحید و جمشیدی راد، جعفر، «نقش سازمان بسیج دانشآموزی در آموزش و پرورش و جامعه پذیری سیاسی دانشآموزان»، سومین کنفرانس بینالمللی روانشناسی، علوم تربیتی و سبک زندگی، ۱۳۹۵ش.
