پیش‌نویس:تربیت دینی

نخستین کنفرانس تربیت دینی در ادیان ابراهیمی، سال ۱۳۹۷ش، مشهد

تربیت دینی؛ فرایند پرورش فرزندان مؤمن و معنوی

تعریف دین

«دین» عبارت است از مجموعهٔ مطالب و گزاره‌های توصیفی و تجویزی که از سوی خداوند برای انسان فرستاده شده است؛ مانند ایمان به خدای یگانه، ایمان به روز جزا، انجام مناسک عبادی و احکامی برای رفتارهای فردی و اجتماعی.
در حقیقت زمانی می‌توان کسی را دینی و دین‌دار دانست که این عناصر در او جمع شده باشد: «اعتقاد» به گزاره‌های دینی (اعم از توصیفی یا تجویزی)، «ایمان» و التزام قلبی به گزاره‌های دینی و «پای‌بندی عملی» به گزاره‌های تجویزی. به‌عبارت دیگر دین‌دار کسی است که دارای خصوصیت «تسلیم» و بندگی محض در برابر خدا باشد. این مفهوم از دین‌داری به هدف نهایی از مقولهٔ دین‌داری اشاره دارد.

تعریف تربیت دینی

«تربیت دینی» شامل مجموعهٔ رفتارهای آگاهانه و هدف‌دار به‌منظور آموزش گزاره‌های معتبر یک دین به پیروان آن است؛ به‌نحوی که آموزش‌های یادشده در آن‌ها به پای‌بندی نظری وعملی به آموزه‌های دینی منجر شود.
البته هنوز یک تعریف دقیق و قطعی از تربیت دینی ارائه نشده که همهٔ کارشناسان تربیتی بر آن متفق باشند. موارد زیر را می‌توان از دلایل این پدیده دانست:
اول) «تربیت دینی» به‌عنوان یک مفهوم ترکیبی (ترکیبی از دو مفهوم تربیت و دین) می‌تواند بر دومعنا دلالت کند:

• تربیتی که منسوب به دین است و محتوای خود را از آموزه‌های دینی می‌گیرد. این مفهوم در مقابل تربیت غیردینی قرار می‌گیرد که محتوای خود را از تجربه، عقل و علم بشری می‌ستاند.
• تربیتی که برای دین و در خدمت اهداف دین است؛ خواه محتوای آن از دین گرفته شده باشد یا نباشد.

دوم) با توجه به انواع تفسیر و تلقی موجود از دین و البته با حذف تلقی عام از آن - که شامل مکتب‌های بشری می‌شود - تربیت دینی را به سه صورت می‌توان تعریف کرد:

1. تعریف عام: تعریفی که شامل «تربیت دینی» در همهٔ ادیان آسمانی است.
2. تعریف خاص: تعریف «تربیت دینی» در همهٔ ادیان آسمانی که شامل امور فردی و اجتماعی می‌شود.
3. تعریف اخص: تعریف «تربیت دینی» در همهٔ ادیان آسمانی که تنها امور فردی را در بر می‌گیرد.

از میان سه تعریف بالا، موارد اول و دوم تعارضی با هم ندارند، اما دو تعریف آخر با هم قابل جمع نیستند.

تفاوت «تربیت دینی» با «تربیت غیر دینی»

کتاب تربیت دینی در دوره دبستان و دبیرستان

صاحب‌نظران حوزهٔ تربیت دینی بین تربیت دینی و غیر دینی تفاوت‌هایی قائل شده‌اند؛ از جمله:
نگاه دوساحتی به انسان:
دانشمندان تعلیم و تربیت دینی معتقدند تربیت در تفکرات غیردینی صرفاً بر آموزش ریاضی و فیزیک یا پرورش جسمانی و مادی یا سخن گفتن از روان محدود شده و به روح مجرد و متکامل انسان توجه نشده است. در دیدگاه مبتنی بر دین، انسان علاوه بر جسم، حامل روح الهی است؛ که عنصری ملکوتی، شریف و فناناپذیر است؛ بنابراین تربیت دینی مستلزم شناخت و تربیت هر دو بُعد مادی و معنوی انسان دانسته شده است.
شرافت روح بر جسم:
تعلیم و تربیت دینی معتقد است کمال آدمی در پرتو تکامل روحانی و کسب صفات برتر انسانی تحقق می‌یابد؛ بنابراین روح بر جسم مقدم است و توجه به بدن تا آنجا لازم است که ابزاری برای کسب درجات برتر انسانی باشد.
اهداف چند ساحتی:
طرف‌داران تربیت دینی معتقدند اهداف تعلیم و تربیت دینی به بخش‌ها و جنبه‌های خاصی از زندگی محدود نیست و به کل زندگی مادی و معنوی انسان نظر دارد.
از نظر برخی از پژوهشگران زبانِ آموزه‌های دینی زبان هستی و زبان سایر دروس، زبان کاربردی است. از این سخن می‌توان دریافت که آموزه‌های دینی با کل وجود و هستی انسان پیوند دارد و به‌همین دلیل می‌تواند در ساختاربندی اهداف تربیت نیز نقش اساسی ایفا کند.

نسبت «تربیت دینی» با «تربیت اخلاقی»

«تربیت اخلاقی» عبارت است از ایجاد شناخت و برانگیختن احساس با هدف تضعیف و انهدام صفات منفی و پرورش و نهادینه کردن صفات مثبت در انسان. طبق این تعریف، برای تحقق تربیت اخلاقی باید فرایند زیر طی شود:

• پرورش قوای ادراکی و عقلانی برای تشخیص درست از نادرست و خوب از بد.
• ایجاد انگیزه برای گرایش متربی به رفتارهای خوب و اخلاقی.
• از بین بردن رذایل و اتّصاف متربی به فضایل اخلاقی.

گاهی بر اساس تعریف وسیعی که از تربیت دینی می‌شود، می‌توان همهٔ ابعاد تربیت از جمله بعد اخلاقی، روان‌شناختی، جامعه‌شناختی و ابعاد دیگر را در آن جا داد، اما در تعریف خاص از تربیت دینی، فقط به رشد معنوی و اعتقادی توجه شده و سایر ابعاد تربیتی - حتی بُعد اخلاقی - از محدودهٔ این تعریف بیرون دانسته شده است. به این نوع تربیت دینی، تربیت ایمانی یا معنوی نیز گفته می‌شود.
برخی از صاحب‌نظران علم تربیت با وجود تداخل مرزهای مفهومی اخلاق و دین، نسبت این دو را عموم و خصوص مطلق می‌دانند و معتقدند دایرهٔ تربیت دینی در تعریف وسیع آن، آموزه‌های خلاقی را نیز در بر می‌گیرد، اما تربیت اخلاقی در برگیرندهٔ تمام ابعاد تربیت دینی نیست.

منابع

• باقری، خسرو، «گزارش یک نشست: تربیت اخلاقی و تربیت دینی؛ تفاوت‌ها و شباهت‌ها»، فصلنامه تربیت اسلامی، شماره ۲، ۱۳۷۹ش.
• «تعریف دقیق تربیت دینی چیست؟»، وب‌سایت اندیشه برتر، تاریخ بارگذاری مطلب: ۱۲ آذر ۱۳۹۳ش.
• «تربیت دینی چیست و هدف غایی مطرح در آن کدام است؟»، وب‌سابت پژوهش‌های معنوی، تاریخ بارگذاری مطلب: ۱۷ تیر ۱۳۹۳ش.
• داوودی، محمد، «تأملی در معنای تربیت دینی و نسبت آن با مفاهیم نزدیک»، وبسایت راسخون، تاریخ بارگذاری مطلب: ۱۳ اسفند ۱۳۹۲ش.
• «دین‌دار کیست؟»، سایت مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه، تاریخ دیدار:۲/۱۰/۱۴۰۰ش.
• ساجدی، ابوالفضل، «تفاوت آموزش و پرورش دینی و غیردینی»، مجلهٔ اسلام و پژوهش‌های تربیتی، شماره ۳، بهار و تاربستان ۱۳۸۹ش.
• سبحانی‌نژاد، مهدی و دیگران، «تبیین ماهیت، ابعاد و مؤلفه‌های علم تربیت دینی»، فصلنامه مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، شماره اول، بهار ۱۳۹۳ش.