پیش‌نویس:باغ بابر

باغ بابر، بزرگ‌ترین فضای سبز کابل، به یادگار مانده از دوران گورکانی.

باغ بابر (Gardens of Babur)، واقع در دامنه کوه شیردروازه کابل، یکی از مهم‌ترین و زیباترین مکان‌های تاریخی و تفریحی افغانستان است که سبک معماری اسلامی در آن به کار رفته است. این باغ به فرمان ظهیرالدین محمد بابر، فرمانروای گورکانی، ساخته شد و آرامگاه او نیز در این مجموعه قرار دارد.

باغ بابر که حدود ۱۱ هکتار وسعت دارد و در فهرست یونسکو ثبت شده، بزرگ‌ترین فضای عمومی کابل محسوب می‌شود. طراحی آن با استفاده از پلکان کوتاه و ۱۵ پاگرد، از دامنه پرشیب کوه به سمت پایین امتداد یافته است. این مجموعه، علی‌رغم آسیب‌های دوره‌های گذشته، با داشتن بناهایی چون کاروانسرا، کاخ ملکه و مسجد، نماد پایداری میراث فرهنگی در بستر تغییرات تاریخی است.

تاریخچه باغ بابر

بابرشاه در ۱۵۰۴م کابل را فتح کرد. او به انواع باغ‌ها علاقهٔ بسیاری داشت و به‌همین دلیل، حداقل ده باغ در کابل ساخت که یکی از این باغ‌ها، باغ بابر است. برآوردهای محققان نشان می‌دهد که شروع ساخت این بنا در ۱۵۲۸م بوده است. در جریان حفاری‌های صورت گرفته در این منطقه، خرابه‌های یک بنای تاریخی متعلق به قرن سوم میلادی در زیر باغ پیدا شد. پس از ساخت باغ، بابرشاه برای فتح هند به شمال این کشور سفر کرد و در ۱۵۳۰م در آگرا درگذشت. بابرشاه، همواره آرزو داشت که در کابل دفن شود؛ به‌همین دلیل، در ۱۵۴۴م، استخوان‌های او را به کابل انتقال داده و در همین باغ به خاک سپردند.

امیر عبدالرحمن، حرم‌سرایی را در گوشهٔ جنوب شرقی باغ ساخت و تغییراتی در شکل ظاهری باغ ایجاد کرد. با انجام این تغییرات، مقبره با دیوار محصور شده و کوشک نیز جلوی دید مسجد شاه جهان و مقبرهٔ بابر را گرفت. تغییرات عبدالرحمن مدت زیادی دوام نیاورده و تمامی سازه‌ها، غیر از کوشک و حرم‌سرا به‌دستور نادرشاه، حذف شد. همچنین، این باغ در زمان حکومت محمد نادرشاه از جمله باغ‌های سلطنتی به‌شمار رفته و عموم مردم اجازهٔ بازدید از آن را نداشتند، اما پس از نادرشاه، به یک باغ عمومی تبدیل شد.

در اواسط قرن نوزدهم، قناتی که آب مورد نیاز باغ را تأمین می‌کرد، خشک شد و باغ دچار تغییراتی شد. هرچند، کارشناسان بر این باورند که تغییرات اساسی، در محور اصلی باغ رخ داده و شکل باغ را از طراحی مغولی به شکل اروپایی متحول کرده است. تا پیش از سال ۲۰۰۲م، جنگ‌های داخلی افغانستان منجر به تغییرات چشم‌گیری در این باغ شد؛ پمپ‌های آب، پوشش گیاهی و دیوارهای باغ نیز ویران شدند به‌طوری‌که در سال ۲۰۰۲م، با شروع عملیات بازسازی، سه کامیون مهمات و مین عمل نشده از باغ خارج کردند.

معماری باغ بابر

معماری باغ بابر از نظر هندسی همچون باغ‌های ایرانی منظم، مستقیم‌الخط و دارای محور اصلی در امتداد شیب زمین است. تراس‌بندی زمین بر روی سطوح شیب‌دار به‌شکل قطعه‌بندی (کُرت) از ویژگی‌های اصیل در طراحی باغ‌های ایرانی است، به‌طوری‌که علی‌رغم بنا شدن باغ بر روی سطح ناهموار، شیب ندارد، این ویژگی در باغ بابر نیز به‌صورت کامل مشهود است. برخی از منابع، باغ بابر را دارای مسیری شیب‌دار و دارای صخره از سمت مسجد به مقبره عنوان کرده‌اند. این فاصله به سطوح مختلفی برای ایجاد آبشارهای کوچک تقسیم می‌شود.

مسیر باغ در دامنهٔ کوه با پلکان‌های کوتاه و ممتد و ۱۵ پاگرد ادامه دارد. پیش از ساخت این باغ، سبک معماری باغ مقبره در ایران و هندوستان سابقه داشته و مقدس شمرده می‌شد؛ باغ بابر نیز جنبهٔ باغ مقبره دارد و آرامگاه بابر و چندین نوه و نتیجهٔ او در این باغ قرار گرفته‌اند.

باغ بابر، همچنین، از جمله باغ‌های اسلامی در افغانستان به‌شمار می‌رود. شکل این سبک باغ، برگرفته از باغ ایرانی است که از قرن شش قبل از میلاد توسط پادشاهان هخامنشی طراحی شده‌اند. با گسترش اسلام این میراث ایرانی مضامینِ معنایی جدیدی یافت و با نمادگرایی اسلامی پیوند خورد. در دورهٔ عباسی نیز این نوع باغ (باغ منظره‌هایی که توسط دیوار احاطه شده‌اند) به بخشی جدایی‌ناپذیر از معماری در سراسر جهان اسلام تبدیل شد؛ همچنین، استفاده از کانال‌ها، حوض‌ها، فواره، آبشار، آلاچیق، مزرعه‌ای متشکل از گل و گیاه، محور مرکزی برجسته و چیدمان هندسی از ویژگی‌های این نوع باغ بوده که در باغ بابر به‌طور کامل مشهود است.

فضاهای باغ بابر

باغ بابر متشکل از مجموعه‌ای از ساختمان‌ها و فضاهای سبز است که مهم‌ترین این اماکن عبارت‌اند از:

1. مقبرهٔ بابر شاه: مقبرهٔ بابر شاه در آخرِ باغ بنا شده است. این مقبره از سنگ مرمر سفید ساخته شده و سقف آن باز است. در اطراف مقبره چند پنجره تعبیه شده تا بنا به وصیت بابرشاه، آفتاب کابل بر او بتابد.
2. کاروانسرا: این بنا در ورودی باغ واقع شده و ساختمانی دو طبقه دارد که بر اساس سبک معماری عصر تیموری ساخته شده است. درگذشته، این کاروانسرا محل تردد بازرگانان و همچنین اِسکان فقرا بود. امروزه، کاروانسرا، شامل چند مغازهٔ کوچک صنایع‌دستی است.
3. مسجد شاه جهان: شاه جهان، پسر بابر شاه، در کنار مقبرهٔ پدر خود مسجدی از سنگ مرمر با سبک معماری اسلامی ساخت که این مسجد از شاهکارهای معماری مغولان هند محسوب می‌شود. از ویژگی‌های برجستهٔ طراحی این مسجد کمان‌های نعلی است که این نوع کمان از مختصات طراحی عصر گورکانیان است.
4. قصر ملکه: امیر عبدالرحمن در قسمت شرقی باغ حرم‌سرایی برای خود ساخت که در زمان خود او تکمیل شد و به‌نام قصر ملکه نام گرفت. این قصر در خلال جنگ‌های دههٔ نود میلادی ویران شد و بعدها توسط بنیاد آقاخان بر اساس اسناد تاریخی بازسازی شد.

مرمت و بازسازی باغ بابر

بازسازی این باغ در ۲۰۰۲م آغاز شد. محمد شهیر، معمارِ منظر از هندوستان، مشاور اصلی بنیاد فرهنگی آقاخان در بازسازی باغ بابر بود. سال‌ها جنگ و ناامنی در افغانستان، آثار کمی از باغ اصلی باقی گذاشته و سیستم‌های کِشت و آبیاری باغ از بین رفته بود. به‌همین دلیل، بازسازی سطح و بستر تراز زمین از اهمیت بالایی برخوردار شد. سیاست اصلی در پروسهٔ بازسازی باغ بابر دخالت حداقلی در هندسهٔ باغ بود؛ بنابراین تلاش شد با توجه به اسناد تاریخی موجود عملیات بازسازی انجام شده و از هرگونه تغییرات فیزیکی جدید اجتناب شود.

سیاست‌های کلی طرح بازسازی باغ شامل موارد زیر بودند:

• بازسازی شکل اولیه باغ با کم‌ترین تغییرات در هندسهٔ اصلی؛
• تغییر در نحوهٔ کاشت درختان جهت تبدیل باغ به حالت باغستانی و سرسبز؛
• ایجاد کاربری عمومی برای باغ.

محمد شهیر برای بازسازی باغ پیشنهاد داد هندسهٔ اولیهٔ باغ به‌همان صورت اولیه باقی بماند. ایدهٔ اصلی در این رویکرد، بازسازی شکل تراس، شیب‌بندی و کاشت گونه‌های گیاهان موردنظر در عصر گورکانیان بود. با حذف ساختمان‌های مربوط به پنج دههٔ اخیر، مانند استخر و ساختمان‌های تأسیسات، یکپارچگی باغ بهبود یافت و شخصیت اصلی باغ تا حدودی بازسازی شد.

نقش باغ بابر در سبک زندگی و هویت شهری

باغ بزرگ بابر، با کارکردی فراتر از یک اثر تاریخی، به فضایی نمادین و کالای فرهنگی در کابل تبدیل شده است که نقشی محوری در تنظیم اوقات فراغت و بازتولید تعاملات اجتماعی دارد. این محوطه ۱۱ هکتاری، بستری برای گردهمایی‌های خانوادگی فراهم می‌آورد و از این طریق، نهاد خانواده را در یک فضای عمومی حمایت می‌کند. انتخاب رایج بازدیدکنندگان برای برپایی پیک‌نیک و استفاده از بازی‌هایی چون شطرنج، نشان‌دهندهٔ اهمیت فرهنگ شفاهی و تعامل چهره به چهره در سبک زندگی شهری است.

برگزاری موسیقی و آواز در قصر ملکه، کارکردی فرهنگ‌ساز یافته و به مثابهٔ یک آیین تفریحی، فرصتی برای بازشناسی و تجربهٔ آداب و رسوم محلی فراهم می‌آورد. این باغ، با تداوم حضور خود در بستر تاریخی آشفتهٔ افغانستان، یک سرمایۀ اجتماعی محسوب می‌شود که به حفظ حافظهٔ جمعی شهروندان و تولید معنای هویت‌بخش از طریق بازدید از آثار کهن یاری می‌رساند. همچنین این باغ به‌عنوان یک فضای سوم حیاتی، بستر لازم برای تولید شادی اجتماعی و تقویت همبستگی اجتماعی را در پایتخت افغانستان فراهم می‌کند.

با تسلط دوباره امارت اسلامی بر افغانستان و تلقی خاص آنها از شادی و موسیقی، برگزاری این گونه فعالیت‌ها در این مکان کم‌رنگ شده است.

تلاش‌برای ثبت باغ بابر در میراث جهانی یونسکو

باغ بزرگ بابر به‌دلیل اهمیت بی‌بدیل تاریخی و فرهنگی خود، به‌ویژه به‌عنوان نمونه‌ای برجسته از معماری اسلامی گورکانی و مکانی که آرامگاه مؤسس این سلسله در آن قرار دارد، همواره مورد توجه بین‌المللی بوده است. با این حال، علی‌رغم تلاش‌های فراوان در دوران حکومت جمهوری اسلامی افغانستان برای ثبت آن در فهرست میراث جهانی یونسکو، این امر محقق نشد.

منابع

• امیری، سکینه، «جلوه‌های درخشان یک تاریخ؛ باغ بابر، معماری اسلامی و تفریحگاه شهروندان کابلی»، وب‌سایت خبرنامه، تاریخ برگزاری: ۷ فروردین ۱۳۹۶ش.
• «باغ بابر افغانستان، از مکان‌های تفریحی پادشاهان مغول»، وب‌سایت جاذبه‌ها، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۱ش.
• «باغ بابر افغانستان تفرجگاه زیبای کابل»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ بارگذاری: ۱۷ مرداد ۱۳۹۵ش.
• ««باغ بابر مهم‌ترین و زیباترین باغ تاریخی کابل +تصاویر»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱۱ فروردین ۱۳۹۷ش.
• «باغ بابر»، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۱ش.
• «ثبت باغ بابر در لیست میراث جهانی»، وب‌سایت شبکهٔ اطلاع‌رسانی افغانستان، ۵ آذر ۱۳۸۳ش.
• «جای خالی زنان در مکان‌های تفریحی کابل هم‌زمان با محدودیت‌های طالبان»، وب‌سایت آمو تی وی، تاریخ درج مطلب: ۶ مهر ۱۴۰۱ش.
• حسینی، عوض‌علی، «بررسی، بهینه‌سازی و قابلیت استفاده از فضای سبز استان کابل از دیدگاه کاربران با تأکید بر حفظ هویت تاریخی و فرهنگی»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، گرگان، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، دانشکده تولید گیاهی، ۱۳۹۸ش.
• حیدرنتاج، وحید، «انتقال فرهنگ؛ روند انتقال باغ ایرانی به هند»، نشریه منظر، شماره ۲۵، زمستان ۱۳۹۲ش.
• سلحشور، خلیل، «باغ بابرشاه؛ از تفرجگاه فرمانروایان تا تفریحگاه شهروندان کابل»، خبرگزاری آناتولی، تاریخ بارگذاری: ۳۰ اکتبر ۲۰۱۸.
• شهیر، محمد، «دو منظر بازآفرینی منظر دو باغ گورکانی در دهلی و کابل»، نشریه منظر، شماره ۲۶، بهار ۱۳۹۳ش.
• ناندا، راتیش؛ خواجه پیری، مهدیه، «پا به‌پای «محمد شهیر» در بهشت، تجربه‌های مرمت در باغ‌های ایرانی- هندی»، نشریه منظر، شماره ۳۳، زمستان ۱۳۹۴ش.
• Unesco, World Heritage Convention, “Bagh-e Babur”, UNESCO, (last visited: ۱۲ نوامبر ۲۰۲۲).