پیش‌نویس:از تو حرکت از خدا برکت

آغاز برداشت گل زعفران همزمان با طلوع خورشید در مزرعه تربت حیدریه – آبان ۱۳۹۶ش، عکاس محسن اسماعیل‌زاده

از تو حرکت از خدا برکت؛ ضرب‌المثلی دربارهٔ نقش حرکت و تلاش انسان در به‌دست آوردن موفقیت و برکت از سوی خدا.

ضرب‌المثل «از تو حرکت از خدا برکت» از ضرب‌المثل‌های معروف و پرکاربرد در زبان فارسی است که به اهمیت سعی و تلاش در زندگی به‌همراه توکل و اعتماد به خدا توجه دارد. این دو امر در کنار هم موجب موفقیت و ایجاد برکت در زندگی فرد می‌شود. برای رسیدن به موفقیت و برکت در زندگی، خود انسان باید حرکت کند و قدم بردارد. این ضرب‌المثل، نگاه توحیدی و ضد نیهیلیسمی و اومانیستی به برکت و کسب موفقیت را به زبان عامیانه بیان کرده است.

مفهوم‌شناسی از تو حرکت از خدا برکت

ضرب‌المثل «از تو حرکت از خدا برکت» از دو بخش «از تو حرکت» و «از خدا برکت» تشکیل شده است. بخش اول به تلاش و کوشش فرد اشاره می‌کند؛ زیرا بدون کار و تلاش هیچ نتیجه و موفقیتی به دست نمی‌آید و برای رسیدن به هر هدفی باید تلاش کرد. در بخش دوم، کلمهٔ برکت در فرهنگ لغت به‌معنی فراوانی است و در فرهنگ عامهٔ مردم به فراوانی در مال و نعمت، اشاره دارد. از این منظر، بعد از تلاش و فعالیت باید به خدا توکل و تکیه کرد و از او برکت و موفقیت را خواست؛

اگرچه خدا روزی‌رسان است، اما دستیابی به این روزی، در گرو تلاش و حرکت انسان است و انتظار داشتن برکت بدون عمل، منطقی نیست. این ضرب‌المثل، گویای رویکرد اعتدالی در مقابل دو دیدگاه جبرگرایی و اختیار مطلق است. در جبرگرایی فرد هیچ کاری نمی‌کند و همه چیز را از خدا می‌خواهد و در رویکرد اختیار مطلق، فرد حرکت و کسب‌وکارش را بدون توکل و یاری خواستن از خدا، منشأ خیر و برکت می‌داند. این ضرب‌المثل با حرکت در مرز میان این دواندیشه نشان می‌دهد که بدون حرکت و تلاش، هیچ برکتی از سوی خدا نمی‌آید و بعد از تلاش نیز باید به برکت الهی امید داشت و سرانجام آنچه تحقق پیدا می‌کند همان تقدیر الهی است که بر اساس حکمت صورت می‌گیرد؛ چنان‌که با اومانیسم، نیهیلیسم و کالونیسم نیز غیریت کامل دارد.

تاریخچه از تو حرکت از خدا برکت

در فرهنگ عامیانه، برخی داستان‌ها را ریشهٔ ضرب‌المثل «از تو حرکت، از خدا برکت» دانسته‌اند؛ از جمله این‌که در گذشته‌های دور، پیرمرد ساده‌لوحی شنیده بود که خدا روزی‌رسان است؛ او بر همین اساس تصمیم گرفت به مسجد برود و به دعا و راز و نیاز بپردازد و از خدا طلب روزی کند. او روزها به مسجد می‌رفت و از خدا طلب روزی و غذا می‌کرد، اما چیزی عایدش نمی‌شد، تا این‌که یک روز که مانند روزهای قبل به مسجد رفته بود، هنگام ظهر از خدا غذا خواست، اما مثل روزهای قبل خبری نشد. باز هم تا شب صبر کرد و به مناجات با خدا پرداخت. شبانگاه باز از خدا طلب غذایی خوشمزه کرد، اما باز هم خبری از غذا نشد.

بعد از چند ساعت درویشی به مسجد آمد و پس از دعا، سفره‌ای برای خود پهن کرد و مشغول خوردن غذا شد. پیرمرد از دور به تماشای او نشست و دید که غذا رو به اتمام است، از ترس اینکه آن شب را نیز گرسنه بخوابد، سرفه‌ای کرد تا درویش متوجه او شود. درویش تا صدای سرفه را شنید، پیرمرد را دید که با حالی نزار در گوشهٔ مسجد نشسته است. او به پیرمرد تعارف کرد تا کنار او غذا بخورد. پیرمرد که از شدت گرسنگی بسیار بی‌حال شده بود، به‌سرعت به خوردن غذا مشغول شد و دلی از عزا درآورد و ماجرای خودش را برای درویش تعریف کرد. درویش به او گفت که با صدای سرفه متوجه حضور او در مسجد شده است. او به پیرمرد فهماند که هرچند خدا روزی‌رسان است، اما حرکت نیز لازم است و اگر او سرفه نمی‌کرد، کسی متوجه حضورش نمی‌شد و او روزیِ خود را از دست می‌داد.

کاربرد از تو حرکت از خدا برکت

ضرب‌المثل از تو حرکت از خدا برکت، در جایی به کار می‌رود که فردی همه چیز را به خدا واگذار کرده و هیچ حرکت و تلاشی را انجام نمی‌دهد و به اصطلاح تسلیم قضا و قدر می‌شود و تدبیری برای آیندهٔ خویش نمی‌اندیشد. با کاربرد این ضرب‌المثل، فرد را به تلاش تشویق کرده و به او یادآور می‌شوند که خداوند خیر و برکت را در تلاش انسان قرار داده است.

البته گاهی ممکن است فرد با تلاش و توکل به آنچه می‌خواهد دست نمی‌یابد؛ این امر ممکن است به‌دلیل آزمایش الهی یا قرار دادن انسان در مسیر رشد و تعالی صورت بگیرد. همان‌طور که در آموزه‌های دینی آمده است، خداوند گاهی برای تقویت ایمان یا صبر بندگانش، آنها را در سختی قرار می‌دهد؛ در قرآن نیز آمده است که گاهی خیر انسان در آن است که آرزوی او تحقق نیابد.

کسب روزی حلال

تصویری از یک ایستگاه اتوبوس در سطح شهر تهران ساعت پنج صبح خرداد ۱۴۰۲ش

این ضرب‌المثل مصادیق زیادی دارد که نشان می‌دهد هر عملی اگر صحیح و با اصول مناسب اجرا شود، با موفقیت روبرو خواهد شد، مانند کسب مال و منال، اعتبار یا مقامات دنیایی و اخروی؛ اما مهم‌ترین مصداق این ضرب‌المثل، کسب روزی حلال است. اهمیت کسب روزی حلال چنان است که تلاش برای به‌دست آوردن روزی حلال، برابر جهاد و شمشیرزدن در راه خدا شمرده شده است و کسب روزی حلال بر هر زن و مرد لازم دانسته شده است. انسان در زندگی خود هرچه را بکارد، همان را برداشت می‌کند و تصور اینکه روزی هر شخص در پیشگاه خدا مقدر و مشخص شده و تلاش در این زمینه بی‌فایده است، تصوری نادرست است. در قرآن نیز بهره‌های انسان در هر چیزی دانسته شده است که برای به‌دست آوردن آن تلاش می‌کند.

افزایش رزق و روزی سبب رشد اخلاق در جامعه و خانواده می‌شود. در آموزه‌های دینی به برخی عوامل که موجب افزایش روزی می‌شوند، اشاره شده است، از جمله:

• نیکوکاری با خانواده؛
• سخت نگرفتن و آسان‌گیری نسبت به امور خانواده؛
• پرداخت زکات؛
• خلوص نیت و انجام کار برای رضایت خدا؛
• دادن صدقه و انفاق؛

عواملی مانند ارتکاب گناه و سرکشی از فرامین الهی، تجاوز به حقوق مردم، حرام‌خواری و قطع صلهٔ رحم نیز از جمله عواملی هستند که موجب کاهش روزی و تنگدستی انسان می‌شوند و فقر و تنگدستی نیز عامل کشاندن انسان‌ها به کفر دانسته شده است.

ریشه‌های قرآنی ضرب‌المثل از تو حرکت از خدا برکت

برخی پژوهشگران، تعدادی از آیات قرآن را مورد توجه قرار داده‌اند که مفهوم و مدلول این ضرب‌المثل را بازگو می‌کنند و ترکیبی از تلاش انسان و ارادهٔ الهی را نشان می‌دهند:

1. ای اهل ایمان، اگر خدا را یاری کنید، خدا هم شما را یاری می‌کند و قدم‌های شما را استوار می‌کند.
2. هرکس در راه خدا از وطن خود مهاجرت کند، در امورش گشایش و آسایش و جایگاه بالایی خواهد یافت.
3. او خدایی است که زمین را برای شما هموار کرد پس در پستی بلندی‌های آن راه بروید و از روزی او بخورید، بازگشت همه به سوی اوست.
4. و مردان و زنان بی‌همسر خود را همسر دهید، همچنین غلامان و کنیزان شایستهٔ خود را، اگر فقیر باشند خدا از فضل خود آنان را بی‌نیاز می‌کند، خدا گشایش‌دهنده و آگاه است.
5. خداوند خطاب به حضرت مریم: شاخ درخت را به سوی خود حرکت بده تا از آن برای تو رطب تازه فرو ریزد.
6. خدا خطاب به مؤمنان: ای ایمان آورندگان، نه شما بلکه خدا کافران را کشت وای پیامبر، چون تو تیر افکندی نه تو بلکه خدا افکند. این آیه به نقش ارادهٔ خداوند در موفقیت‌های انسان اشاره دارد که موفقیت‌های او در نتیجهٔ ارادهٔ الهی صورت می‌گیرد و نتیجهٔ نهایی در ید قدرت او است.

ضرب‌المثل‌های مشابه با ضرب‌المثل از تو حرکت از خدا برکت

این ضرب‌المثل نه‌تنها در زبان فارسی بلکه در زبان‌ها و فرهنگ‌های دیگر هم کاربرد دارد که نشان از یک اصل مشترک در باورهای فرهنگی دارد و آن نقش تلاش انسان و همراهی آن با ایمان به خدا، در رسیدن به موفقیت و کامیابی است، از جمله:

در زبان انگلیسی می‌گویند: «God helps those who help themselves»؛ این ضرب‌المثل گویای آن است که خدا به کسانی کمک می‌کند که کار می‌کنند و فعال هستند. در زبان فرانسوی می‌گویند: «Aide-toi, le ciel t’aidera»؛ این ضرب‌المثل نیز حاکی از آن است که به خودت کمک کن تا خدا به تو کمک کند. در زبان فارسی هم ضرب‌المثل‌های گوناگونی وجود دارد که مفهوم ضرب‌المثل «از تو حرکت، از خدا برکت» را واگویه می‌کند، از جمله: «خدا روزی‌رسان است ولی یک سرفه‌ای هم باید کرد»، «نابرده رنج گنج میسر نمی‌شود» و «تا نگرید طفل، کی نوشد لبن».

منابع

• قرآن کریم.
• «آیا توصیه اخلاقی مشهور از تو حرکت از خدا برکت، ریشه در آموزه‌های قرآنی دارد؟»، وب‌سایت اسلام کوئست، تاریخ درج مطلب: ۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۷ش.
• «از تو حرکت، از خدا برکت»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه علوم اسلامی دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: ۳۰ مهر ۱۳۹۳ش.
• «از تو حرکت از خدا برکت»، وب‌سایت روزنامه کیهان، تاریخ درج مطلب: ۲۹ خرداد ۱۳۹۸ش.
• «با توکل زانوی اشتر ببند»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۹ اسفند ۱۳۹۲ش.
• «بازنویسی ضرب‌المثل در مورد از تو حرکت از خدا برکت»، وب‌سایت علمی و پژوهشی آسمان، تاریخ بازدید: ۷ مهر ۱۴۰۳ش.
• تمیمی آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، قم، دارالکتب الاسلامی، ۱۴۱۰ق.
• «داستان و معنی ضرب‌المثل از تو حرکت از خدا برکت»، وب‌سایت بارقه، تاریخ درج مطلب: ۱۲ بهمن ۱۴۰۲ش.
• «ریشه‌های قرآنی یک ضرب‌المثل: از تو حرکت از خدا برکت»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ بازدید: ۷ مهر ۱۴۰۳ش.
• «ریشهٔ ضرب‌المثل از تو حرکت از خدا برکت»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: ۷ مهر ۱۴۰۳ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۶ مهر ۱۴۰۳ش.
• کریمی، محمود، «برکت»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ خرداد ۱۳۹۹ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، قم، دارالحدیث، ۱۴۳۰ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۰۳ق.
• «معنی ضرب‌المثل از تو حرکت از خدا برکت+داستان»، وب‌سایت دانش‌چی، تاریخ بازدید: ۷ مهر ۱۴۰۳ش.
• «معنی از تو حرکت از خدا برکت در یک بند»، وب‌سایت ماگرتا، تاریخ بازدید: ۷ مهر ۱۴۰۳ش.
• «معنی ضرب‌المثل از تو حرکت از خدا برکت و داستان آن»، وب‌سایت ستاره، تاریخ درج مطلب: ۳۰ مرداد ۱۴۰۲ش.
• «منظور از «وَمَا رَمَیْتَ اِذْ رَمَیْتَ» در قرآن چیست؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۲۲ آذر ۱۳۹۹ش.