پیش‌نویس:آن را که حساب پاک است از محاسبه چه باک است

صفحه گلستان سعدی گلستان سعدی (به خط محمد محمود لاری به سال ۱۰۱۱ هجری قمری) که این ضرب‌المثل در آن وجود دارد

آن را که حساب پاک است از محاسبه چه باک است؛ ضرب‌المثلی که افراد را به صداقت و درستی و در پی آن به آسودگی وجدان تشویق می‌کند.

ضرب‌المثل «آن را که حساب پاک است از محاسبه چه باک است» از مشهورترین ضرب‌المثل‌های زبان فارسی است که مفهومی اخلاقی را دربردارد. ریشهٔ تاریخی ضرب‌المثل به حکایتی در گلستان سعدی بازمی‌گردد که به‌مرور به یک مثل معروف میان مردم تبدیل شده است. این ضرب‌المثل به افرادی اشاره دارد که گناهی مرتکب نشده و از بازخواست یا حسابرسی اعمال خود ترسی به دل ندارند. همچنین این ضرب‌المثل نشان‌دهندهٔ این مفهوم مهم است که اگر فردی در زندگی خود صادقانه و درست رفتار کند، نه در دنیا و نه در آخرت از محاسبهٔ اعمالش ترسی نخواهد داشت.

مفهوم‌شناسی ضرب‌المثل «آن را که حساب پاک است»

واژهٔ حساب در لغت به‌معنای شمار و محاسبه به‌معنای شمار کردن و حساب برگرفتن است. در ضرب‌المثل «آن را که حساب پاک است از محاسبه چه باک است»، حساب به‌معنای اعمال و کردار فرد و محاسبه به‌معنای بازخواست یا ارزیابی اعمال است.

این ضرب‌المثل مفهوم مهمی را دربردارد که اگر فردی در زندگی خود صادقانه و درست عمل کند، نه در دنیا و نه در آخرت از حسابرسی اعمالش ترس نخواهد داشت و تنها انسان‌های گناه‌کار و خلاف‌کار هستند که از محاسبهٔ اعمال خود ترس و واهمه دارند. آنها به همین دلیل از مرگ می‌ترسند؛ زیرا آخرت موعد حسابرسی به اعمال زشت مخفی و آشکار آنان در دنیا است.

در همین زمینه داستان معروفی وجود دارد که دربردارندهٔ مفهوم این ضرب‌المثل است:

در روزگاران قدیم پیرمرد لجوج و بداخلاقی در شهری زندگی می‌کرد که مردم شهر به‌خاطر اخلاق بدش از او دوری می‌کردند. روزی از روزها پیرمرد قصد فروش یکی از گوسفندانش را داشت تا با پول آن بتواند مایحتاج خانه‌اش را تهیه کند. پیرمرد پس از فروش گوسفندش در بازار، به جوانی طعنه زد، سپس متوجه شد سکه‌هایش گم شده‌اند. او در گمان خود، جوان را دزد سکه‌ها دانست و به او تهمت زد. جوان بی‌گناه به نزد قاضی رفت و پس از بررسی، چون مدرکی علیه او نبود، آزاد شد. پس از آن پیرمرد سکه‌های گم‌شدهٔ خود را در نیمه‌های راه پیدا کرد و از کردهٔ خود با جوان پشیمان شد. اما آن جوان که هیچ خلافی مرتکب نشده بود از هیچ‌کس واهمه و ترسی نداشت و بی‌گناهی خود را به اثبات رساند. به همین دلیل آورده‌اند که «آن را که حساب پاک است از محاسبه چه باک است».

ریشه ضرب‌المثل «آن را که حساب پاک است»

ریشهٔ ضرب‌المثل «آن را که حساب پاک است از محاسبه چه باک است» به حکایتی از گلستان سعدی بازمی‌گردد. این حکایت در باب اول گلستان، تحت عنوان «در سیرت پادشاهان»، آمده است. سعدی در این حکایت از چهار گروه سخن می‌گوید که از چهار کس به جان می‌رنجند: حرامی یا دزد از سلطان، دزد از پاسبان، فاسق از غماز، روسپی از محتسب و در پایان این حکایت، سعدی می‌گوید: «و آن را که حساب پاک است، از محاسب چه باک است؟».

بن‌مایه‌های ضرب‌المثل «آن را که حساب پاک است»

ضرب‌المثل «آن را که حساب پاک است، از محاسبه چه باک است» دارای بن‌مایه‌های عمیق فرهنگی و مذهبی است که عبارتند از:

صداقت و پاکی

کسانی که در زندگی خود صادقانه عمل می‌کنند و هیچ کار اشتباهی انجام نداده باشند، از بازخواست یا محاسبهٔ اعمال خود ترسی ندارند؛ زیرا این افراد به درستی و پاکی خود اطمینان داشته و از اینکه اعمالشان مورد بررسی قرار گیرد، نگرانی ندارند.

عدم ترس از حسابرسی

در مقابل، افراد گنهکار همیشه از مرگ و آشکار شدن اعمال‌شان ترس دارند. این ترس به‌دلیل آن است که مرگ آغاز حسابرسی اعمال زشت آنها است و آنها از اینکه باطن اعمال‌شان در دنیا یا آخرت آشکار شود، وحشت دارند.

آسودگی وجدان

بسیاری از عرفا معتقدند پاکی وجدان نه‌تنها انسان را از عذاب وجدان حفظ می‌کند، بلکه او را قادر می‌سازد تا بدون ترس یا واهمه از حسابرسی الهی زندگی کند. این حالت نتیجهٔ زندگی اخلاقی و پرهیز از گناه و رشد معنوی در انسان است و او را برای حسابرسی دقیق الهی آماده می‌کند.

کاربرد ضرب‌المثل «آن را که حساب پاک است»

جملهٔ معروف «آن را که حساب پاک است، از محاسبه چه باک است؟» در حکایت سعدی به‌مرور زمان در زبان مردم رایج شده و به‌صورت ضرب‌المثل درآمده است. این ضرب‌المثل در ادبیات فارسی و فرهنگ عامه به‌عنوان پندی اخلاقی برای تشویق به صداقت و درستکاری استفاده می‌شود. هرچند بسیاری از انسان‌ها خود را حق به جانب پنداشته و این ضرب‌المثل را دربارهٔ خود به‌کار می‌برند، اما باید در واقعیت دید که چه کسانی در واقع و در عمل حساب پاکی دارند.

همچنین این ضرب‌المثل در مورد فردی به‌کار می‌رود که کار خلافی مرتکب نشده است، اما بر اساس سوء تفاهم‌های پیش آمده بین او و اطرافیانش، دیگران او را گناه‌کار می‌پندارند. ولی این فرد هیچ اضطرابی به دل خود راه نمی‌دهد؛ زیرا به پاکی خود ایمان دارد.

ضرب‌المثل‌ها و اشعار هم‌مضمون

تصویر باب اول گلستان سعدی

ضرب‌المثل‌های زیر با ضرب‌المثل «آن را که حساب پاک است» معنا و مفهوم یکسانی دارد:

• زَر پاک از محک نمی‌ترسد.
• خائن، همیشه خائف است.
• چرا ترسم ز ناکرده گناهی.
• مدزد و مترس.
• پنبه‌دزد، دست به ریشش می‌کشد.
• دست که به چوب بردی، گربه دزد، حساب کار خودش را می‌کند.
• راست باش و مدار از کس بیم.
• انبر را که در آتش بگذارند، آقا دزده حساب کار خود را می‌کند.
• هر که خیانت ورزد، دستش از حساب بلرزد.

همچنین این شعر سعدی در گلستان مفهوم این ضرب‌المثل را یادآوری می‌کند:

تو پاک باش و مدار از کس، ای برادر، باک

زنند جامهٔ ناپاک گازُران بر سنگ

امام حسین نیز در حدیثی امانتدار را در امان، بی‌گناه را بی‌باک، خیانتکار را ترسان و بدهکار را هراسان دانسته است که این حدیث نیز تداعی کنندهٔ مفهوم این ضرب‌المثل است.

در زبان انگلیسی نیز عبارت a clear conscience is a soft pillow به‌معنی «هیچ بالشی نرم‌تر از وجدان آسوده نیست» با معنا و مفهوم ضرب‌المثل «آن را که حساب پاک است» همخوانی دارد.

نقش ضرب‌المثل در زندگی سیاسی‌اجتماعی ایرانیان

ضرب‌المثل «آن را که حساب پاک است از محاسبه چه باک است» می‌تواند در زندگی سیاسی و اجتماعی ایرانیان تأثیرات زیر را داشته باشد:

تشویق به صداقت و پاکی

این ضرب‌المثل افراد را به انجام کارهای درست و پرهیز از کارهای خلاف تشویق می‌کند. در جامعهٔ سیاسی، این مفهوم به این معنی است که سیاستمداران باید با صداقت و پاکی عمل کنند تا در صورت بازخواست یا حسابرسی، هیچ ترسی نداشته باشند.

اعتمادسازی

در فضای سیاسی جامعه، اگر سیاستمداران و مقامات به پاکی و درستی خود اطمینان داشته باشند، می‌توانند اعتماد مردم را جلب کنند. این اعتمادسازی به ثبات سیاسی و اجتماعی کمک می‌کند.

پرهیز از سوء تفاهم

این ضرب‌المثل در مواردی به‌کار می‌رود که سوء تفاهم‌ها وجود دارد. در زندگی سیاسی و اجتماعی، این مفهوم می‌تواند به حل سوءتفاهم‌ها و جلوگیری از اتهامات نادرست کمک کند.

ترویج عدالت

با تأکید به اینکه کسی که حساب پاک دارد از محاسبه نمی‌ترسد، این ضرب‌المثل به ترویج عدالت و رعایت حقوق افراد کمک می‌کند.

ترویج مفاهیم اخلاقی

این ضرب‌المثل مفاهیم اخلاقی مانند وجدان پاک و درستکاری را در جامعه ترویج کرده و به ایجاد یک نظام اخلاقی و مسئولیت‌پذیر در جامعه کمک می‌کند. به‌طور کلی، این ضرب‌المثل می‌تواند به ایجاد یک جامعه سیاسی سالم‌تر و با ثبات کمک کند که در آن صداقت و پاکی ارزشمند شمرده می‌شود.

تأثیر ضرب‌المثل از دیدگاه روان‌شناسی

ضرب‌المثل «آن را که حساب پاک است از محاسبه چه باک است» از دیدگاه روان‌شناسی نقش مهمی در شکل‌دهی رفتارها و نگرش‌های فردی و اجتماعی دارد. این ضرب‌المثل بر مفاهیمی مانند وجدان پاک، صداقت و آرامش درونی تأکید دارد. برخی از اثرات روانی این ضرب‌المثل و نمود آن بر افراد و جامعه عبارتند از:

تقویت وجدان اخلاقی

این ضرب‌المثل بر اهمیت وجدان پاک تأکید می‌کند. از منظر روان‌شناسی، وجدان اخلاقی بخشی از شخصیت فرد است که به او کمک می‌کند میان درست و نادرست تمایز قائل شود. افرادی که به اصول اخلاقی پایبند هستند، احساس گناه کمتری داشته و آرامش بیشتری را تجربه می‌کنند.

کاهش اضطراب و استرس

کسانی که اعمال‌شان مطابق با اصول اخلاقی و قانونی است، از حسابرسی یا بازخواست ترسی ندارند. این امر موجب کاهش اضطراب و استرس می‌شود؛ زیرا فرد نیازی به پنهان‌کاری یا نگرانی دربارهٔ پیامدهای اعمال خود ندارد.

افزایش اعتماد به نفس

فردی که به پاکی نیت و اعمال خود اطمینان داشته باشد، در مواجهه با سوءتفاهم‌ها یا اتهامات نادرست دچار تزلزل نمی‌شود. این اعتماد به نفس ناشی از آگاهی به صداقت و درستی رفتارهای او است.

تشویق به مسئولیت‌پذیری

این ضرب‌المثل افراد را تشویق می‌کند تا در زندگی خود مسئولانه عمل کنند و پیامدهای اعمال خود را بپذیرند. مسئولیت‌پذیری از ویژگی‌های مهم شخصیت سالم است که در روان‌شناسی مثبت‌گرا مورد تأکید قرار دارد.

ایجاد آرامش روانی

از نظر روان‌شناسی، پاک بودن حساب، چه در امور اخلاقی و چه در امور مالی، موجب ایجاد آرامش ذهنی می‌شود. فردی که اعمال خود را با شفافیت انجام می‌دهد، دچار عذاب وجدان یا نگرانی‌های بیهوده نمی‌شود.

تقویت روابط اجتماعی سالم

این ضرب‌المثل به‌طور غیرمستقیم به اهمیت صداقت در روابط اجتماعی اشاره دارد. افرادی که با دیگران صادقانه رفتار می‌کنند، اعتماد بیشتری جلب کرده و روابط سالم‌تر و پایدارتری خواهند داشت.

ایجاد امنیت و آرامش روانی در خانواده

این ضرب‌المثل با ترویج صداقت، شفافیت و مسئولیت‌پذیری، به تحکیم بنیان خانواده و بهبود کیفیت روابط خانوادگی کمک می‌کند و فضایی سرشار از اعتماد و آرامش را در خانه به وجود می‌آورد. همچنین والدینی که در خانه در رفتار و گفتار خود پاکی و صداقت را رعایت می‌کنند، الگوی مناسبی برای فرزندان خود می‌شوند. فرزندان با مشاهدهٔ این رفتار، یادمی‌گیرند که درستکاری و شفافیت در زندگی، آن‌ها را از هرگونه نگرانی و اضطراب دور می‌کند و موجب آرامش خاطرشان می‌شود. این ضرب‌المثل نه‌تنها یک پند اخلاقی به حساب می‌آید، بلکه از دیدگاه روان‌شناسی ابزاری برای ارتقای سلامت روان، کاهش اضطراب و تقویت ویژگی‌های مثبت شخصیتی محسوب می‌شود.

ضرب‌المثل «آن را که حساب پاک است» در آموزه‌های اسلامی

کلیات سعدی به تصحیح محمدعلی فروغی، چاپخانهٔ بروخیم، ۱۳۲۰، تهران

در آموزه‌های اسلامی، مفاهیم «حساب پاک» و «محاسبه» که از کلمات کلیدی این ضرب‌المثل هستند، جایگاه ویژه‌ای دارند و به‌طور گسترده در قرآن، احادیث و متون اخلاقی و عرفانی مورد تأکید قرار گرفته‌اند. این مفاهیم به مسئولیت‌پذیری انسان در برابر اعمال خود در دنیا و آخرت اشاره دارند.

حساب پاک

در اسلام، پاک بودن حساب به‌معنای انجام اعمال صالح و پرهیز از گناه است. قرآن کریم بارها بر این نکته تأکید کرده که انسان باید اعمال خود را برای رضای خداوند انجام دهد و از آلودگی‌های اخلاقی دوری کند. در برخی آیات قرآن بر لزوم مراقبت از اعمال تأکید شده است. همچنین از منظرآموزه‌های اسلامی کسی که حساب پاک دارد، آرامش روانی و اطمینان قلبی بیشتری دارد؛ زیرا می‌داند که در برابر خداوند پاسخگو است و از بازخواست الهی ترسی ندارد.

دو معنای اصطلاحی محاسبه

محاسبه در آموزه‌های اسلامی دو معنای اصطلاحی دارد:

محاسبه در قیامت (حسابرسی اعمال)

معنای اصطلاحی اول بررسی و ارزیابی اعمال در قیامت است و بیشتر آیات قرآن در مورد این معنی محاسبه صحبت کرده است. در قرآن به صراحت به حسابرسی اعمال انسان در قیامت اشاره دارد؛ به این صورت که اگر انسان حساب پاکی داشته باشد، یعنی کارهایش درست و نیک باشد، از محاسبه و حسابرسی چه در دنیا و چه در آخرت هیچ ترسی ندارد، اما اگر کار بدی انجام داده باشد، از روز حساب و مواجهه با نتیجهٔ اعمالش بیمناک خواهد بود.

محاسبه نفس (خودارزیابی)

معنای اصطلاحی دوم به محاسبهٔ نفس اشاره دارد که به‌معنای بررسی و ارزیابی دقیق رفتارها، گفتارها و افکار خود توسط خود انسان است و شامل بررسی واجبات، ترک محرمات و جبران کوتاهی‌ها در مسائل زندگی می‌شود. این مفهوم در عرفان و اخلاق اسلامی اهمیت ویژه‌ای دارد و به‌عنوان یکی از مراحل چهارگانه‌ای به‌شمار می‌رود که به انسان برای دور ماندن از گناه توصیه شده است و نقش مهمی در سیر و رشد معنوی انسان دارد.

محاسبه به‌عنوان یکی از مراحل چهارگانه تهذیب نفس

مراحل چهارگانهٔ دوری انسان از گناه عبارتند از مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاتبه. به این صورت که فرد در ابتدای روز مشارطه می‌کند که مرتکب گناه و اشتباه نشود. او سپس در طول روز در حال مراقبه است تا بتواند به مشارطهٔ خود عمل کند و در پایان روز نیز به محاسبهٔ نفس که همان بررسی عملکرد او در آن روز است، می‌پردازد. در آخر هم اگر انسان در محاسبه متوجه اشتباهاتی در رفتارش شد، خود را تنبیه کند تا لغزش‌هایش جبران شود. بیش‌تر روایاتی که از معصومین نقل شده دربارهٔ محاسبه، همین محاسبهٔ نفس است.

فواید و تأکید بزرگان دین بر محاسبه نفس

محاسبهٔ نفس به‌طور مداوم موجب افزایش خودآگاهی و مسئولیت‌پذیری می‌شود و به بهبود رفتارها و تقویت اخلاق کمک می‌کند. همچنین زمینه‌ساز رشد معنوی و رسیدن انسان به آرامش درونی است. به‌طور کلی محاسبهٔ نفس یک ابزار مهم برای رشد فردی و معنوی است که انسان را به زندگی آگاهانه‌تر و مسئولانه‌تر هدایت می‌کند.

بزرگان دین نیز بر محاسبهٔ روزانهٔ اعمال تأکید داشته‌اند. از جمله امام کاظم مسلمانانی که هر روز محاسبهٔ نفس نداشته باشند را از پیروان خود نمی‌شمارد. پیامبر نیز به مسلمانان توصیه می‌کند که قبل از آنکه مورد حسابرسی قرار بگیرند، خود را محاسبه کنند.

منابع

• قرآن کریم.
• «آرامش در خانواده»، وب‌سایت ذهن نو، تاریخ بازدید: ۲۶ فروردین ۱۴۰۴ش.
• «انشا در مورد آن که حساب پاک است از محاسبه چه باک است»، وب‌سایت نکس لود، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۴۰۴ش.
• انصاریان، حسین و دیگران، عرفان اسلامی، قم، دار العرفان، ۱۳۸۶ش.
• «اهمیت پاکسازی روح و تأثیر آن بر رسیدن به آرامش»، وب‌سایت حالم خوبه، تاریخ انتشار: ۲۱ آبان ۱۴۰۳ش.
• «پیام‌های کوتاه قرآنی، اعجاز، سیاست، مَثَل‌ها»، وبلاگ تاریخی فرهنگی قرآنی، تاریخ بازدید: ۲۵ فروردین ۱۴۰۴ش.
• حلوانی، حسین بن محمد، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، قم، مدرسه امام مهدی، ۱۴۰۸ق.
• دهخدا، علی‌اکبر، امثال و حکم دهخدا، تهران، امیرکبیر، چ ۴، ۱۳۵۷ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۹ فروردین ۱۴۰۴ش.
• «راستگویی، فواید و راه‌کارهای تقویت آن»، وب‌سایت سلامت ذهن، تاریخ بازدید: ۲۵ فروردین ۱۴۰۴ش.
• رضانژاد، صفورا، «انشا دربارهٔ معنی ضرب‌المثل آن را که حساب پاک است از محاسبه چه باک است»، وب‌سایت سلام دنیا، تاریخ بازدید: ۲۵ فروردین ۱۴۰۴ش.
• «ریشه و معنی ضرب‌المثل آن را که حساب پاک است»، وب‌سایت ستاره، تاریخ انتشار: ۹ دی ۱۳۹۹ش.
• سعدی، گلستان، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۰ فروردین ۱۴۰۴ش.
• شریفی، حسین، «ضرب‌المثل آن را که حساب پاک است»، وب‌سایت تحقیقستان، تاریخ انتشار: ۱۸ دی ۱۳۹۸ش.
• شکورزاده بلوری، ابراهیم، دوازده هزار مثل فارسی، مشهد، آستان قدس رضوی، چ ۲، ۱۳۸۴ش.
• شیخ مفید، الاختصاص، ترجمه علی‌اکبر غفاری و محمود محرمی زرندی، قم، الموتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
• «ضرب‌المثل آن را که حساب پاک است از…، استاد محمدرضا صفاری»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: ۲۵ فروردین ۱۴۰۴ش.
• «طلا که پاک است از محاسبه چه باک است!»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ انتشار: ۲۰ آبان ۱۳۹۲ش.
• غزالی، محمد بن محمد، إحیاء علوم الدین، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
• کیوان‌پور، سعید، «وجدان چیست؟ آیا وجدان می‌تواند به جای مذهب قرار گیرد»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ انتشار: ۱ اسفند ۱۴۰۱ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، لبنان، مؤسسهٔ الوفاء، ۱۴۰۳ق.
• «محاسبه نفس چیست؟ چگونه باعث موفقیت و رستگاری انسان می‌گردد؟»، وب‌سایت دفتر نمایندگی رهبری دانشگاه علم و صنعت ایران، تاریخ انتشار: ۱۴ آبان ۱۳۹۸ش.
• مصطفی‌پور، حامد، «محاسبه»، وب‌سایت حوزه مجازی مهندس طلبه، تاریخ انتشار: ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• «مفهوم و ریشه ضرب‌المثل آن را که حساب پاک است از محاسبه چه باک است»، جام‌جم آنلاین، تاریخ انتشار: ۱۰ آبان ۱۳۹۹ش.
• «مفهوم و ریشه ضرب‌المثل آن را که حساب پاک است از محاسبه چه باک است»، وب‌سایت خبربان، تاریخ انتشار: ۱۰ آبان ۱۳۹۹ش.
• «معنی ضرب‌المثل آن را که حساب پاک است از محاسبه چه باک است»، وب‌سایت دانش‌چی، تاریخ بازدید: ۲۰ فروردین ۱۴۰۴ش.
• «a clear conscience is a soft pillow»، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: ۲۵ فروردین ۱۴۰۴ش.