پیشنویس:حسن خلق در خانواده
حسن خلق در خانواده، خوشرویی و خوشرفتاری اعضای خانواده با یکدیگر.
حسن خلق، به معنای خوشرویی و رفتار پسندیده، از ارکان اخلاق اسلامی است که نقشی بنیادین در تحکیم خانواده و کلید بهبود روابط اجتماعی محسوب میشود. این مقاله با تبیین مصادیق عینی آن در منابع دینی، مانند نرمخویی و مهار خشم، به بررسی آثار و برکات دنیوی و اخروی آن بهویژه در زندگی مشترک میپردازد. در نهایت، این نوشتار نشان میدهد که چگونه این فضیلت از طریق سه مؤلفهٔ نظری «وسعت»، «سهولت» و «زینت»، به توسعه، تعمیق و آرامش در تعاملات انسانی میانجامد.
مفهومشناسی حسن خلق
حُسن خُلق، بهمعنای خوشرویی، خوشرفتاری، حسن معاشرت و رفتار پسندیده با دیگران،[۱] در فرهنگ اسلامی، نمادی از رحمت الهی دانسته میشود. قرآن، حضرت محمد را الگوی برتر حسنخلق[۲] معرفی کرده و نرمخویی و مهربانی را عامل جذب مردم به او دانسته است.[۳] امام صادق، حسنخلق را یکی از محبوبترین عملهای مؤمن[۴] و از نشانههای ایمان کامل معرفی کرده است.[۵]
حسنخلق از جمله مفاهیمی است که در حوزهٔ روابط میان افراد معنا پیدا میکند و نقش مهمی در تحکیم خانواده و رضایت زناشویی دارد.[۶] چگونگی شکلگیری و استمرار یک زندگی سالم، بر پایهٔ رفتار متقابل زن و شوهر استوار است. اگر زن و شوهر رفتار خوب و مطلوبی با یکدیگر داشته باشند، از همان ابتدای زندگی خانوادهای سالم شکل میگیرد و تا زمانی که این رویه ادامه یابد، خانواده نیز به سبک و سیاق پسندیده استمرار خواهد یافت. پژوهشگران معتقدند، اخلاق خوب و خوشرفتاری، هم در پیریزی و هم در استمرار درست خانواده و زندگی مشترک نقش بهسزایی دارد.[۷]
مصادیق حسنخلق در خانواده در منابع دینی
از مسائل مهم در موضوع حسن خلق، شناخت مصادیق و موارد عینی و مشخص این فضیلت اخلاقی برای انجام عمل است. بر اساس منابع دینی، انسان برای شکلگیری یک ارتباط مثبت و خوب در معاشرتها و روابط اجتماعی، نیازمند شناخت مصادیق و موارد عینی حسنخلق است.[۸] در منابع دینی به موارد زیر اشاره شده است:
- الفتگیری و الفتپذیری؛ ارتباط، بدون الفتگیری و مهرورزی به دیگران، ارتباطی خشک و آزار دهنده است.[۹]
- نرمخویی و انعطافپذیری؛ همانطور که دو جسم سخت نمیتوانند بهراحتی در کنار هم قرار گیرند، دو انسان با اخلاق خشن و خشک نیز نمیتوانند با آرامش در کنار هم زندگی کنند.[۱۰]
- خوشگویی؛ سخن دلنواز، سخنی است که از نظر عاطفی، محبتآمیز باشد، نه نفرتانگیز و از نظر شخصیتی، پیامآور تکریم و حرمت باشد، نه توهین و تحقیر.[۱۱]
- خوشرویی؛ این فضیلت اخلاقی بر لطافت و زیبایی ارتباط بین افراد مؤثر است.[۱۲]
- شوخطبعی؛ خشک بودن و اَخم داشتن در روابط بین دو فرد موجب کسلکننده بودن روابط و برانگیخته شدن عواطف منفی میشود.[۱۳]
- خرسند شدن در خوشایندها و ناخرسند شدن در ناخوشایندها؛ این اصل موجب کم شدن فشارهای روانی در محیط خانواده و اجتماع میشود.[۱۴]
- مهار خشم؛ با مهار خشم در تضادها و اختلافها، آسیبهای اجتماعی، برانگیخته شدن عواطف منفی و کدورتها جای خود را به صمیمیت و حفظ کیان خانواده و حفظ روابط اجتماعی میدهد.[۱۵]
اهمیت حسن خلق در خانواده با همسر
استحکام و دوام جامعهٔ انسانی وابسته به استحکام و دوام خانواده بهعنوان اصلیترین و اساسیترین پایهٔ جامعهٔ انسانی است. استحکام خانواده و موفقیت و رستگاری افراد خانواده در گرو خوشاخلاقی و رفتار پسندیدهای است که در میان زن و شوهر و بقیهٔ اعضاء خانواده حاکم است.[۱۶]
رسول خدا خوشخلقی با خانواده را بهترین نوع ایمان دانسته و کسانی را که چنین ویژگی و رفتاری داشته باشند، همنشین خود در قیامت معرفی کرده است.[۱۷] او همچنین زنان را به ادب و تواضع کامل در برابر شوهر، سفارش کرده است.[۱۸]
آثار و برکات حسن خلق در خانواده با همسر
آثار و برکات حسن خلق با همسر نهتنها در زندگی کنونی آنها بروز پیدا میکند؛ بلکه این آثار در نسلهای بعدی مانند پدران، مادران، فرزندان، دوستان، استادان، شاگردان و همکاران و بهطور کلی در همهٔ جامعهٔ انسانی خود را نشان خواهد داد.[۱۹]
بر اساس منابع دینی برخی از آثار دنیوی و اخروی خوشخلقی با همسر عبارتاند از:
- آثار دنیوی؛ بر اساس آموزههای دینی آثار و برکاتی که حسنخلق برای همهٔ اعضاء خانواده در پی خواهد داشت عبارتاند از زندگی شیرین، دلبستگی به زندگی زناشویی، استحکام و استمرار زندگی، انس و الفت، نجات از فاصلهها و جدایی، سلامت جسمی و روحی، تربیت فرزندان صالح، افزایش رزق و روزی، عمر طولانی.[۲۰]
- آثار اُخروی؛ در آموزههای دینی آثار و برکاتی چون نجات از فشار قبر[۲۱] و بهرهمندی از پاداش اخروی در بهشت[۲۲] برای خوشخلقی با همسر ذکر شده است.
شیوههای حسن خلق با همسر
دینپژوهان بر اساس آموزههای دینی، معیارهایی را برای تشخیص خوشرفتاری زن و شوهر ذکر کردهاند. ازجمله:
- داشتن رفتار مؤدبانه با همسر؛[۲۳]
- محدود کردن انتظارات خود؛[۲۴]
- نافرمانی نکردن و خشمگین نکردن همسر؛[۲۵]
- صدا زدن همسر با احترام؛[۲۶]
- عذر خواهی کردن از همسر بعد از مرتکب خطا شدن و پذیرفتن عذر او؛[۲۷]
- بردبار بودن در برابر بدخلقیهای همسر؛[۲۸]
- داشتن روحیهٔ ایثار در قبال همسر؛[۲۹]
- تشکر و قدردانی از همسر؛[۳۰]
- باوفا و خوش قول بودن؛[۳۱]
- تمکین همسر هنگام نیاز؛[۳۲]
- مدارا کردن با همسر.[۳۳]
آثار رفق و مدارا در خانواده
از جمله پیامدهای رفق و مدارا در زندگی مشترک بر اساس منابع دینی، عبارتاند از:
- احساس امنیت؛
- خوشبختی و سعادت؛
- آسان شدن امور زندگی؛
- پرهیز از کینهها و عداوت؛
- رسیدن به خواستهها؛
- تداوم محبت و دوستی؛
- کاهش درگیریها و مخالفتها؛
- تحکیم روابط و دلبستگی بین اعضاء خانواده، بویژه همسران؛
- احساس آرامش و اطمینان خاطر.[۳۴]
حدود و ضوابط مدارا در زندگی مشترک
مدارا و مراعات حال همسر، علاوه بر آثار و برکاتی که دارد، دارای حدود و ضوابطی است. هدف از مدارا کردن با همسر، موفقیت هر چه بیشتر مدیریت زندگی و گرمتر شدن محیط خانواده و ارتباط زناشویی است. روانشناسان و صاحب نظران تعلیم و تربیت معتقدند، هر چه مانع رسیدن به این هدف شود و مخل آن باشد، مردود است.[۳۵] از جمله:
- فراهم شدن زمینه برای سوءاستفاده همسر از فرصتها؛
- ضایع شدن حقوق دیگران؛
- توجیه کردن کارهای نادرست و نابهجا.[۳۶]
تأثیر حسنخلق بر بهبود روابط اجتماعی
یکی از مسائل مهم در علوم انسانی بهویژه روانشناسی، چگونگی تأثیر حسنخلق بر بهبود روابط اجتماعی است. بر اساس منابع اسلامی، پایهٔ نظری حسنخلق دارای سه مؤلفهٔ اساسی وسعت،[۳۷] سهولت[۳۸] و زینت[۳۹] است.[۴۰]
حسنخلق به سبب دارا بودن این سه مؤلفه، موجب رسیدن مهر و لطف انسان به دیگران و آسان شدن روابط بین افراد و زینت اجتماعی آنها میشود. این سه مؤلفه با فراهم کردن آسایش، آرامش، لذت، سرور و امنیت در روابط اجتماعی، موجب توسعه، تعمیق و تحکیم روابط اجتماعی میشوند.[۴۱]
پانویس
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، [بیتا]، ج71، ص389.
- ↑ سورهٔ قلم، آیه 4.
- ↑ سورهٔ آلعمران، آیه 159.
- ↑ کلینی، الکافی، 1429ق، ج3، ص258.
- ↑ کلینی، الکافی، 1429ق، ج3، ص257.
- ↑ خطیب، مهارتهای زندگی، 1396ش، ص257.
- ↑ طوسی، سیرهٔ تربیتی و اخلاقی پیامبر و اهلبیت در خانه و خانواده (همسران شایسته)، 1391ش، ص361.
- ↑ . پسندیده، عباس، «چیستی «حسنخلق» و چگونگی تأثیر آن بر روابط اجتماعی»، وبسایت علوم حدیث.
- ↑ کلینی، الکافی، 1429ق، ج15، ص173.
- ↑ سورهٔ آلعمران، آیه 159.
- ↑ محمدی ریشهری، میزان الحکمة، 1389ش، ج3، ص480.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه قرآن و حدیث، 1391ش، ج13، ص320.
- ↑ کلینی، الکافی، 1429ق، ج4، ص746.
- ↑ محمدی ریشهری، میزان الحکمة، 1389ق، ج3، ص480.
- ↑ محمدی ریشهری، میزان الحکمة، 1389ق، ج3، ص481.
- ↑ طوسی، سیرهٔ تربیتی و اخلاقی پیامبر و اهلبیت در خانه و خانواده (همسران شایسته)، 1391ش، ص361.
- ↑ محمدی ریشهری، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، 1389ش، ص204.
- ↑ محمدی ریشهری، میزان الحکمة، 1389ش، ج5، ص96.
- ↑ طوسی، سیرهٔ تربیتی و اخلاقی پیامبر و اهلبیت در خانه و خانواده (همسران شایسته)، 1391ش، ص368.
- ↑ طوسی، سیرهٔ تربیتی و اخلاقی پیامبر و اهلبیت در خانه و خانواده (همسران شایسته)، 1391ش، ص369- 376.
- ↑ طوسی، الأمالی، 1411ق، ص427.
- ↑ سورهٔ فرقان، آیه 1.
- ↑ محمدی ریشهری، میزان الحکمة، 1389ش، ج1، ص112.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه قرآن و حدیث، 1391ش، ج8، ص376.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه قرآن و حدیث، 1391ش، ج3، ص410.
- ↑ کلینی، الکافی، 1429ق، ج11، ص371.
- ↑ محمدی ریشهری، میزان الحکمة، 1389ش، ج13، ص168.
- ↑ محمدی ریشهری، میزان الحکمة، 1389ش، ج6، ص144.
- ↑ محمدی ریشهری، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، 1389ش، ص180.
- ↑ طوسی، سیرهٔ تربیتی و اخلاقی پیامبر و اهلبیت در خانه و خانواده (همسران شایسته)، 1391ش، ص434.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، 1412ق، ج21، ص343.
- ↑ سورهٔ مؤمنون، آیات 1-7.
- ↑ . محمدی ریشهری، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، 1389ش، ص444.
- ↑ طوسی، سیرهٔ تربیتی و اخلاقی پیامبر و اهلبیت در خانه و خانواده (همسران شایسته)، 1391ش، ص412.
- ↑ طوسی، سیرهٔ تربیتی و اخلاقی پیامبر و اهلبیت در خانه و خانواده (همسران شایسته)، 1391ش، ص420.
- ↑ طوسی، سیرهٔ تربیتی و اخلاقی پیامبر و اهلبیت در خانه و خانواده (همسران شایسته)، 1391ش، ص420.
- ↑ . کلینی، الکافی، 1429ق، ج3، ص266.
- ↑ کلینی، الکافی، 1429ق، ج3، ص255.
- ↑ طبرسی، مشکاة الأنوار، [بیتا]، ص422.
- ↑ پسندیده، عباس، «چیستی «حسنخلق» و چگونگی تأثیر آن بر روابط اجتماعی»، وبسایت علوم حدیث.
- ↑ پسندیده، عباس، «چیستی «حسنخلق» و چگونگی تأثیر آن بر روابط اجتماعی»، وبسایت علوم حدیث.
منابع
- پسندیده، عباس، «چیستی حسنخلق و چگونگی تأثیر آن بر روابط اجتماعی»، وبسایت علوم حدیث، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۱.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۱۲ق.
- خطیب، مهدی، مهارتهای زندگی، قم، دارالحدیث، ۱۳۹۶ش.
- طبرسی، أبوالفضل علی، مشکاة الأنوار، [بیجا]، [بینا]، [بیتا].
- طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، قم، دار الثقافة، ۱۴۱۱ق.
- طوسی، اسدالله، سیرهٔ تربیتی و اخلاقی پیامبر و اهلبیت در خانه و خانواده (همسران شایسته)، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۹ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، [بیجا]، الإسلامیه، [بیتا].
- محمدی ریشهری، محمد، دانشنامه قرآن و حدیث، قم، دارالحدیث، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.
- محمدی ریشهری، محمد، میزان الحکمة، قم، دارالحدیث، چاپ یازدهم، ۱۳۸۹ش.
- محمدی ریشهری، محمد، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، قم، دارالحدیث، چاپ دوم، ۱۳۸۹ش.