پیشنویس:سهتار: تفاوت میان نسخهها
imported>محمدرضا عسکری بدون خلاصۀ ویرایش |
imported>شاهرودی ابرابزار |
||
| (یک نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط یک کاربر دیگر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{درشت|'''سهتار'''}}؛ سازی زهی و مضرابی در موسیقی ایران. | |||
سهتار، از آلات [[موسیقی]]، شبیه به [[تار]] است که کاسهای کوچکتر از تار داشته و با ناخن انگشتان دست نواخته میشود.<ref>[https://vajehyab.com/amid/ | سهتار، از آلات [[موسیقی]]، شبیه به [[تار]] است که کاسهای کوچکتر از تار داشته و با ناخن انگشتان دست نواخته میشود.<ref>[https://vajehyab.com/amid/سه+تار عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه سهتار، سایت واژهیاب.]</ref> | ||
==واژهشناسی== | |||
== واژهشناسی == | |||
جنکینز، موسیقی و ساز در سرزمینهای اسلامی، ۱۳۷۳ش، ص۱۷.</ref> | واژهٔ «تا» در نامگذاری ابزارهای موسیقی، در گذشته، مانند دوتا، سهتا و چهارتا، بهمعنای «تار»، وتر، زه و سیم بوده است. برای مثال، دوتا بهمعنای دوتار، سهتا بهمعنای سهتار، چهارتا بهمعنای چهارتار هستند. گاهی نیز این واژه بهمعنای نخ و رشته بهکار رفته است.<ref>خالقی، سرگذشت موسیقی ایران، ۱۳۹۰ش، ص۱۰۵؛{{سخ}} | ||
جنکینز، موسیقی و ساز در سرزمینهای اسلامی، ۱۳۷۳ش، ص۱۷.</ref> واژه سهتار، در برخی منابع کهن نیز بهصورت «ستا» آمده است؛ مانند:<ref>نظامی گنجوی، خسرو و شیرین، ۱۳۸۳ش، ص۳۶۱.</ref>{{سخ}} | |||
{{آغاز نستعلیق}} | {{آغاز نستعلیق}} | ||
{{شعر|نستعلیق}} | {{شعر|نستعلیق}} | ||
{{ب|نکیسا چون زد این افسانه بر چنگ|ستای باربد برداشت آهنگ}} | {{ب|نکیسا چون زد این افسانه بر چنگ|ستای باربد برداشت آهنگ}} | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
{{پایان نستعلیق}} | {{پایان نستعلیق}} | ||
سهتار، از جمله سازهایی است که در میان عربزبانان نیز با نام فارسی آن مشهور بوده است. همچنین، در برخی منابع کهن، نام این ساز بهصورت «ستاه» آمده است.<ref>امام شوشتری، ایران | سهتار، از جمله سازهایی است که در میان عربزبانان نیز با نام فارسی آن مشهور بوده است. همچنین، در برخی منابع کهن، نام این ساز بهصورت «ستاه» آمده است.<ref>امام شوشتری، ایران گاهوارهٔ دانش و هنر، ۱۳۴۸ش، ص۱۴۲–۱۴۳.</ref> برخی از فرهنگهای فارسی، سهتار را [[تنبور|تنبوری]] که بر روی آن سهتار بسته شده<ref>محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، 1361ش، ذیل واژه سهتا.</ref> و از انواع تنبورهای خراسانی معرفی کردهاند.<ref>دورینگ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ۱۳۸۳ش، ص۵۱.</ref> | ||
کارشناسان، دلیل نامگذاری سهتار را دارابودن | کارشناسان، دلیل نامگذاری سهتار را دارابودن ۳ سیم برای این ساز، در ابتدا، میدانند. پس از مدتی، سیم چهارمِ این ساز موسیقی که هنوز هم در میان برخی به «سهسیم» معروف است، توسط میرزامحمد تربتی خراسانی (ملقب به مشتاق علیشاه)، در اواخر دورهٔ زندیه، اضافه شد. بههمین دلیل، سیم چهارم توسط برخی از اهالی موسیقی به سیم مشتاق مشهور است.<ref>خالقی، سرگذشت موسیقی ایران، ۱۳۹۰ش، ص۱۰6-107؛{{سخ}} | ||
سپنتا، «همه خود را استاد میدانند!»، ۱۳۷۲ش، ص30.</ref> | سپنتا، «همه خود را استاد میدانند!»، ۱۳۷۲ش، ص30.</ref> | ||
==پیشینه== | == پیشینه == | ||
تاریخ دقیق استفاده از سهتار، بهشکل امروزیِ آن، مشخص نیست. در حقیقت، تنبور، انواع مختلفی داشته که بر روی آن | تاریخ دقیق استفاده از سهتار، بهشکل امروزیِ آن، مشخص نیست. در حقیقت، تنبور، انواع مختلفی داشته که بر روی آن ۲ تار، ۳ تار، ۴ تار و ۵ تار میبستند. نوعی از این تنبورها، بهمرور زمان، به تار معروف شد.<ref>مشحون، تاریخ موسیقی ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص554.</ref> استفاده از ابزارهای موسیقی با ۴، ۵ و ۶ تار، تا پیش از دورهٔ حکومتی [[صفویه|صفویان]]، بسیار معمول بوده است.<ref>مشحون، تاریخ موسیقی ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص557.</ref> | ||
در گذشته، سهتار، در ردیف دستگاهی و موسیقی سنتی ایران جای داشته و از این ساز بهندرت، در محافل [[شادی]] استفاده میکردهاند. میرزاعبدالله، از سهتارنوازان مشهور در | در گذشته، سهتار، در ردیف دستگاهی و موسیقی سنتی ایران جای داشته و از این ساز بهندرت، در محافل [[شادی]] استفاده میکردهاند. میرزاعبدالله، از سهتارنوازان مشهور در دورهٔ [[قاجاریه]] است. او، بههمراه چند تن از اساتیدِ خود، توانست ردیف موسیقی ایرانی را مرتب کرده و آن را به شاگردان خود نیز آموزش دهد. این ردیف موسیقایی، در طول زمان کاملتر شده و پایهٔ اصلی آموزش قرار گرفته است.<ref>سپنتا، «همه خود را استاد میدانند!»، ۱۳۷۲ش، ص30-31.</ref> | ||
== ساختمان == | |||
ساختمان اصلی این ساز شامل کاسه، دسته، پنجه (محل گوشیها) و چهار رشته سیم است. کاسهٔ سهتار، از جنس چوب، کرویشکل یا گلابیشکل بوده و به دو نیمکره تقسیم میشود. روی صفحهٔ نازک کشیدهشده بر کاسهٔ سهتار، چند سوراخ تعبیه شده است. روی دستهٔ ساز نیز با یک زه باریک، پردهبندی شده است. کاسهٔ سهتار، به دو شکل ساخته میشود: ۱. سهتار یکتکه؛ ۲. سهتار تَرَکهای (تَرکی). در ساخت کاسهٔ سهتار یکتکه، چوب را بهصورت یکتکه تهیه میکنند و در کاسهٔ سهتار ترکهای، از تعدادی نوار چوبی بههم چسبیده که به تَرک معروف هستند، استفاده میشود.<ref>سریر، سازشناسی موسیقی ایران، ۱۳۸۷ش، ص۴۴–۴۵؛{{سخ}} | |||
اطرایی، سازشناسی ایرانی، ۱۳۸۸ش، ص۲۱–۲۳.</ref> سهتار کتابی یا زیرعبایی نیز نوعی از سهتار است که دارای کاسهای کمعمقتر بوده و بهشکل کتاب است.<ref>مشحون، تاریخ موسیقی ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص696.</ref> شکل کاسههای سهتار، بهصورت کامل، در اختیار سازندهٔ آن است. تنها موردی که سازنده از تغییر آن عاجز است، نسبت طول سیم، به طول دسته و طول کاسه است.<ref>دورینگ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ۱۳۸۳ش، ص۵4-57.</ref> | |||
تارهای سهتار، در گذشته، از جنس [[ابریشم]] یا مفتول فلزی و گاهی نیز از زه (رودهٔ تابیدهشده) ساخته میشدند.<ref>شمسالعلماء گرکانی، ساز و آهنگ باستان یا تاریخ موسیقی، ۱۳۶۸ش، ص۲.</ref> امروزه، سیمهای سهتار، از جنس فولاد و برنج ساخته میشوند.<ref>دورینگ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ۱۳۸۳ش، ص۵5.</ref> پردهها نیز از جنس زه ساخته میشدند که امروزه با پردههایی از جنس نایلون جایگزین شدهاند. پردههای نایلونی، از نظر اقتصادی بهصرفهتر بوده و از نظر مقاومت نیز کیفیت بالاتری دارند.<ref>دورینگ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ۱۳۸۳ش، ص۵5.</ref> در گذشته، هر دستهٔ سهتار، دارای ۲۲ پرده بودند که امروزه، بر تعداد آن افزوده شده<ref>سپنتا، «همه خود را استاد میدانند!»، ۱۳۷۲ش، ص30.</ref> و به تعداد ۲۴ تا ۲۸ پرده افزایش یافته است.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/257766/سهتار وجدانی، بهروز، «سهتار»، دائرهالمعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | |||
خرک، دیگر جزء سهتار، قطعهای چوبی و کوچک است که میتواند روی صفحهٔ سهتار حرکت کرده و در فاصلهٔ سه انگشتی از انتهای کاسه قرار بگیرد. خرک، برای انتقال صدا از سیمها به صفحه استفاده میشود. این قطعهٔ کوچک دارای ۵ تا ۶ سانتیمتر عرض و نیز ارتفاعی ۱ سانتیمتری است. سیمگیر نیز وظیفهٔ نگهداری از سیمها را برعهده داشته و گره سیمها به شیار، روی آن قرار میگیرد. کوککردن سهتار، بهوسیلهٔ اجزایی بهنام گوشی انجام میشود. همچنین، با چرخاندن گوشیها، سیمها که از یک طرف به سیمگیر و از طرف دیگر به گوشی متصل هستند، سفت یا شل میشوند.<ref>[https://mehrvarzanmusic.ir/آشنایی-با-ساز-سه-تار/ «آشنایی با ساز سهتار»، وبسایت صدای مهرورزان.]</ref> | |||
== انواع == | |||
سهتارها را از نظر ظاهری به دو دسته تقسیم میکنند: ۱. کاسه بزرگ (بهپهنای ۱۴–۱۷ سانتیمتر)، ۲. کاسه کوچک (بهپهنای ۱۲٫۵–۱۴ سانتیمتر). صدادهی این دو نوع ساز نیز متفاوت است.<ref>جزایری، «ملاحظاتی دربارهٔ سهتار»، ۱۳۷۹ش، ص۵۵.</ref> برای مثال، سهتارهای دارای کاسههای کوچک، از صدادهی عالی، روشن و ظریفی برخوردار هستند.<ref>دورینگ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ۱۳۸۳ش، ص۵7.</ref> | |||
== نوازندگی == | |||
نوازندگان سهتار، برای نواختن این ساز، در دو حالت نشسته روی زمین (چهار زانو) یا روی صندلی بدون دسته قرار میگیرند. آنها، کاسهٔ ساز را بهصورت مورب، بین انتهای ران و سمت راست شکم قرار میدهند تا صفحهٔ ساز بر زمین عمود باشد. هر دو دست راست و چپ نوازنده، بهصورت مشت نیمهباز، روی این ساز قرار گرفته و سر انگشتان دست چپ، روی پردههای دستهٔ سهتار حرکت میکنند. دست راست نیز روی صفحهٔ ساز قرار گرفته و ناخن انگشت اشارهٔ دست راست برای ضربهزدن به سیمها، استفاده میشود.<ref>علیزاده، حسین، دستور سه تار، دوره ابتدایی، تهران، مؤسسه فرهنگی هنری ماهور، 1382ش.</ref> در حقیقت، انگشت سبابه یا اشارهٔ دست راست، کار مضراب را انجام میدهد.<ref>خالقی، سرگذشت موسیقی ایران، ۱۳۹۰ش، ص۱۰6.</ref> برخی از سهتارنوازان معتقدند که برای نواختن سهتار، لازم است که بلندی ناخن در انگشت سبابه، دو میلیمتر بیشتر از گوشت نوک انگشت باشد تا بتواند به سیم برخورد کند.<ref>سپنتا، چشمانداز موسیقی ایران، ۱۳۶۹ش، ص۲۹۲.</ref> | |||
تفاوت سهتار با سایر ابزارهای موسیقی و نیز ویژگی آن، در شیوهٔ نواختن آن است. تارهای سهتار، از پایینبهبالا با ناخن انگشت سبابه در دست راست، نواخته میشوند.<ref>دورینگ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ۱۳۸۳ش، ص۵۱.</ref> میرزا عبدالله، در وصف چگونگی برخورد ناخن به سیمهای سهتار، به شاگردان خود توصیه میکرده که مضراب باید مثل چکش بلند شده و همچون پنبه به سیم برخورد کند. او، در هنگام نواختن، پنجهکاری میکرده، یعنی سهتار را با پنجه و بدون مضراب مینواخته است.<ref>مشحون، تاریخ موسیقی ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص571-572.</ref> | |||
== نوازندگان مشهور == | |||
سهتار، از جمله سازهای مناسب برای پُرکردن تنهایی و خلوت شاعران و عارفان بوده است. بههمین دلیل، بسیاری از نوازندگان موسیقی مانند علی تجویدی، حسینعلی ملاح و محمود تاجبخش، سهتار را بهعنوان ساز دوم مینواختند.<ref>نصیریفر، مردان موسیقی سنتی و نوین ایران، بیتا، ج1، ص90-92 و 230.</ref> [[شهریار (شاعر)|محمدحسین شهریار]] نیز از جمله شاعران معاصر است که سهتار را در خلوت خود مینواخت.<ref>سپنتا، چشمانداز موسیقی ایران، ۱۳۶۹ش، ص۲۹۲.</ref> از دیگر اساتید این حوزه میتوان به احمد عبادی اشاره کرد که به گفتهٔ موسیقیدانان، سهتار را از فراموششدن نجات داده و به آن جانی دوباره بخشیده است.<ref>جزایری، «ملاحظاتی دربارهٔ سهتار»، ۱۳۷۹ش، ص41.</ref> درویش خان، ابوالحسن صبا، ارسلان درگاهی، یوسف فروتن، حسین علیزاده، نورعلی برومند، کیوان ساکت، حمید متبسم و کیهان کلهر، از دیگر چهرههای شناخته شدهٔ کهن و معاصر این ساز موسیقی هستند.<ref>[https://www.mahoor.com/fa/cd/14-موسیقی-کلاسیک-ایرانی/222-a-century-of-setâr-music/ «صدسال سهتار»، وبسایت ماهور.]</ref> | |||
== | == سهتار در فرهنگ مردم == | ||
صدای سهتار، ظریف، خوش و دارای محدودهٔ حجمی محدودی است. مردم از این ساز، برای بیان احساسات درونی و رازونیاز استفاده میکنند. بههمین دلیل، بیشتر سالکان اهل طریقت در نواختن سهتار تبحر دارند.<ref>سپنتا، «همه خود را استاد میدانند!»، ۱۳۷۲ش، ص30.</ref> سهتار، بهمرور زمان، بهدلیل کمبودن صدا، از زمرهٔ سازهای طربناک درآمده و در گروه سازهای خواص و عرفا قرار گرفته است. برخی از اساتید موسیقی بر این باور بودند که صدای سهتار برای سه نفر کم و برای دو نفر زیاد است.<ref>جزایری، «ملاحظاتی دربارهٔ سهتار»، ۱۳۷۹ش، ص410.</ref> علینقی وزیری معتقد بود که سهتار، بهدلیل داشتن لطافت صدا و سوزوساز بسیار، از جمله سازهای همراه برای شاعران، نویسندگان و عشاق بوده است.<ref>سپنتا، چشمانداز موسیقی ایران، ۱۳۶۹ش، ص۲۹۲.</ref> | |||
== سهتار در ادبیات == | |||
سهتار، از سازهای رایج در ایران است که در ادبیات و [[شعر فارسی|شعر ایرانیان]] نیز حضور یافته است. برای مثال، [[سنایی]] در شعر خود گفته است:<ref>[https://ganjoor.net/sanaee/divans/ghaside-sanaee/sh87 سنایی، دیوان اشعار، قصاید، قصیدۀ شمارۀ 87، بیت 18، وبسایت گنجور.]</ref>{{سخ}} | |||
==سهتار در ادبیات== | |||
سهتار، از سازهای رایج در ایران است که در ادبیات و [[شعر فارسی|شعر ایرانیان]] نیز حضور یافته است. برای مثال، [[سنایی]] در شعر خود گفته است:<ref>[https://ganjoor.net/sanaee/divans/ghaside-sanaee/sh87 سنایی، دیوان اشعار، قصاید، قصیدۀ شمارۀ 87، بیت 18، وبسایت گنجور.]</ref> | |||
{{آغاز نستعلیق}} | {{آغاز نستعلیق}} | ||
{{شعر|نستعلیق}} | {{شعر|نستعلیق}} | ||
{{ب|از زخم هفت و هشت نیابی مراد دل|یکبار پنج رود و سهتار و چهار گیر}} | {{ب|از زخم هفت و هشت نیابی مراد دل|یکبار پنج رود و سهتار و چهار گیر}} | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
{{پایان نستعلیق}} | {{پایان نستعلیق}} | ||
[[شهریار (شاعر)|شهریار]] نیز در اشعار خود بارها به این ابزار موسیقی اشاره کرده است:<ref>[https://ganjoor.net/shahriar/gozidegh/sh110 شهریار، گزیدۀ غزلیات، غزل شمارۀ 110، وبسایت گنجور].</ref> | [[شهریار (شاعر)|شهریار]] نیز در اشعار خود بارها به این ابزار موسیقی اشاره کرده است:<ref>[https://ganjoor.net/shahriar/gozidegh/sh110 شهریار، گزیدۀ غزلیات، غزل شمارۀ 110، وبسایت گنجور].</ref>{{سخ}} | ||
{{آغاز نستعلیق}} | {{آغاز نستعلیق}} | ||
{{شعر|نستعلیق}} | {{شعر|نستعلیق}} | ||
{{ب|نالد به حال زار من امشب سهتار من|این مایه تسلی شبهای تار من}} | {{ب|نالد به حال زار من امشب سهتار من|این مایه تسلی شبهای تار من}} | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
{{پایان نستعلیق}} | {{پایان نستعلیق}} | ||
{{آغاز نستعلیق}} | {{آغاز نستعلیق}} | ||
{{شعر|نستعلیق}} | {{شعر|نستعلیق}} | ||
{{ب|اشک است جویبار من و ناله سهتار|شب تا سحر ترانه جویبار من}} | {{ب|اشک است جویبار من و ناله سهتار|شب تا سحر ترانه جویبار من}} | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
{{پایان نستعلیق}} | {{پایان نستعلیق}} | ||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
==منابع== | |||
*«آشنایی با ساز سهتار»، وبسایت صدای مهرورزان، تاریخ بازدید: | == منابع == | ||
*اطرایی، ارفع و درویشی، محمدرضا، سازشناسی ایرانی، تهران، ماهور، ۱۳۸۸ش. | * «آشنایی با ساز سهتار»، وبسایت صدای مهرورزان، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش. | ||
*امام شوشتری، محمدعلی، ایران | * اطرایی، ارفع و درویشی، محمدرضا، سازشناسی ایرانی، تهران، ماهور، ۱۳۸۸ش. | ||
*جزایری، رامین، «ملاحظاتی | * امام شوشتری، محمدعلی، ایران گاهوارهٔ دانش و هنر، تهران، بینا، ۱۳۴۸ش. | ||
*جنکینز، ج. و پ. ر. اولسن، موسیقی و ساز در سرزمینهای اسلامی، | * جزایری، رامین، «ملاحظاتی دربارهٔ سهتار»، فصلنامهٔ موسیقی ماهور، تهران، س ۳، شماره ۱۰، ۱۳۷۹ش. | ||
*خالقی، روحالله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، ماهور، ۱۳۹۰ش. | * جنکینز، ج. و پ.ر. اولسن، موسیقی و ساز در سرزمینهای اسلامی، ترجمهٔ بهروز وجدانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۳ش. | ||
*دورینگ، ژان، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، | * خالقی، روحالله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، ماهور، ۱۳۹۰ش. | ||
*سپنتا، ساسان، چشمانداز موسیقی ایران، تهران، ماهور، ۱۳۶۹ش. | * دورینگ، ژان، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ترجمهٔ سودابه فضایلی، تهران، توس، ۱۳۸۳ش. | ||
*سپنتا، ساسان، «همه خود را استاد میدانند!»، ادبستان، تهران، شماره | * سپنتا، ساسان، چشمانداز موسیقی ایران، تهران، ماهور، ۱۳۶۹ش. | ||
*سریر، محمد و وجدانی، بهروز، سازشناسی موسیقی ایران، تهران، دایره، ۱۳۸۷ش. | * سپنتا، ساسان، «همه خود را استاد میدانند!»، ادبستان، تهران، شماره ۴۰، ۱۳۷۲ش. | ||
*سنایی، دیوان اشعار، قصاید، وبسایت گنجور، تاریخ بازدید: | * سریر، محمد و وجدانی، بهروز، سازشناسی موسیقی ایران، تهران، دایره، ۱۳۸۷ش. | ||
*شمسالعلماء گرکانی، محمدحسین، ساز و آهنگ باستان یا تاریخ موسیقی، تهران، هیرمند، ۱۳۶۸ش. | * سنایی، دیوان اشعار، قصاید، وبسایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش. | ||
*شهریار، | * شمسالعلماء گرکانی، محمدحسین، ساز و آهنگ باستان یا تاریخ موسیقی، تهران، هیرمند، ۱۳۶۸ش. | ||
*«صدسال سهتار»، وبسایت ماهور، تاریخ بازدید: | * شهریار، گزیدهٔ غزلیات، وبسایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش. | ||
*علیزاده، حسین، دستور سه تار، دوره ابتدایی، تهران، مؤسسه فرهنگی هنری ماهور، | * «صدسال سهتار»، وبسایت ماهور، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش. | ||
*عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: | * علیزاده، حسین، دستور سه تار، دوره ابتدایی، تهران، مؤسسه فرهنگی هنری ماهور، ۱۳۸۲ش. | ||
*محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، تهران، معین، | * عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش. | ||
*مشحون، حسن، تاریخ موسیقی ایران، تهران، نو، ۱۳۷۳ش. | * محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، تهران، معین، ۱۳۶۱ش. | ||
*نصیریفر، حبیبالله، مردان موسیقی سنتی و نوین ایران، تهران، راد، بیتا. | * مشحون، حسن، تاریخ موسیقی ایران، تهران، نو، ۱۳۷۳ش. | ||
*نظامی گنجوی، خسرو و شیرین، بهتحقیق حسن وحید دستگردی و سعید حمیدیان، تهران، قطره، ۱۳۸۳ش. | * نصیریفر، حبیبالله، مردان موسیقی سنتی و نوین ایران، تهران، راد، بیتا. | ||
*وجدانی، بهروز، «سهتار»، دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: | * نظامی گنجوی، خسرو و شیرین، بهتحقیق حسن وحید دستگردی و سعید حمیدیان، تهران، قطره، ۱۳۸۳ش. | ||
* وجدانی، بهروز، «سهتار»، دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش. | |||
{{موسیقی-افقی}} | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۴ شهریور ۱۴۰۴، ساعت ۱۳:۰۸
سهتار؛ سازی زهی و مضرابی در موسیقی ایران.
سهتار، از آلات موسیقی، شبیه به تار است که کاسهای کوچکتر از تار داشته و با ناخن انگشتان دست نواخته میشود.[۱]
واژهشناسی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]واژهٔ «تا» در نامگذاری ابزارهای موسیقی، در گذشته، مانند دوتا، سهتا و چهارتا، بهمعنای «تار»، وتر، زه و سیم بوده است. برای مثال، دوتا بهمعنای دوتار، سهتا بهمعنای سهتار، چهارتا بهمعنای چهارتار هستند. گاهی نیز این واژه بهمعنای نخ و رشته بهکار رفته است.[۲] واژه سهتار، در برخی منابع کهن نیز بهصورت «ستا» آمده است؛ مانند:[۳]
الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
سهتار، از جمله سازهایی است که در میان عربزبانان نیز با نام فارسی آن مشهور بوده است. همچنین، در برخی منابع کهن، نام این ساز بهصورت «ستاه» آمده است.[۴] برخی از فرهنگهای فارسی، سهتار را تنبوری که بر روی آن سهتار بسته شده[۵] و از انواع تنبورهای خراسانی معرفی کردهاند.[۶]
کارشناسان، دلیل نامگذاری سهتار را دارابودن ۳ سیم برای این ساز، در ابتدا، میدانند. پس از مدتی، سیم چهارمِ این ساز موسیقی که هنوز هم در میان برخی به «سهسیم» معروف است، توسط میرزامحمد تربتی خراسانی (ملقب به مشتاق علیشاه)، در اواخر دورهٔ زندیه، اضافه شد. بههمین دلیل، سیم چهارم توسط برخی از اهالی موسیقی به سیم مشتاق مشهور است.[۷]
پیشینه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]تاریخ دقیق استفاده از سهتار، بهشکل امروزیِ آن، مشخص نیست. در حقیقت، تنبور، انواع مختلفی داشته که بر روی آن ۲ تار، ۳ تار، ۴ تار و ۵ تار میبستند. نوعی از این تنبورها، بهمرور زمان، به تار معروف شد.[۸] استفاده از ابزارهای موسیقی با ۴، ۵ و ۶ تار، تا پیش از دورهٔ حکومتی صفویان، بسیار معمول بوده است.[۹]
در گذشته، سهتار، در ردیف دستگاهی و موسیقی سنتی ایران جای داشته و از این ساز بهندرت، در محافل شادی استفاده میکردهاند. میرزاعبدالله، از سهتارنوازان مشهور در دورهٔ قاجاریه است. او، بههمراه چند تن از اساتیدِ خود، توانست ردیف موسیقی ایرانی را مرتب کرده و آن را به شاگردان خود نیز آموزش دهد. این ردیف موسیقایی، در طول زمان کاملتر شده و پایهٔ اصلی آموزش قرار گرفته است.[۱۰]
ساختمان
[ویرایش | ویرایش مبدأ]ساختمان اصلی این ساز شامل کاسه، دسته، پنجه (محل گوشیها) و چهار رشته سیم است. کاسهٔ سهتار، از جنس چوب، کرویشکل یا گلابیشکل بوده و به دو نیمکره تقسیم میشود. روی صفحهٔ نازک کشیدهشده بر کاسهٔ سهتار، چند سوراخ تعبیه شده است. روی دستهٔ ساز نیز با یک زه باریک، پردهبندی شده است. کاسهٔ سهتار، به دو شکل ساخته میشود: ۱. سهتار یکتکه؛ ۲. سهتار تَرَکهای (تَرکی). در ساخت کاسهٔ سهتار یکتکه، چوب را بهصورت یکتکه تهیه میکنند و در کاسهٔ سهتار ترکهای، از تعدادی نوار چوبی بههم چسبیده که به تَرک معروف هستند، استفاده میشود.[۱۱] سهتار کتابی یا زیرعبایی نیز نوعی از سهتار است که دارای کاسهای کمعمقتر بوده و بهشکل کتاب است.[۱۲] شکل کاسههای سهتار، بهصورت کامل، در اختیار سازندهٔ آن است. تنها موردی که سازنده از تغییر آن عاجز است، نسبت طول سیم، به طول دسته و طول کاسه است.[۱۳]
تارهای سهتار، در گذشته، از جنس ابریشم یا مفتول فلزی و گاهی نیز از زه (رودهٔ تابیدهشده) ساخته میشدند.[۱۴] امروزه، سیمهای سهتار، از جنس فولاد و برنج ساخته میشوند.[۱۵] پردهها نیز از جنس زه ساخته میشدند که امروزه با پردههایی از جنس نایلون جایگزین شدهاند. پردههای نایلونی، از نظر اقتصادی بهصرفهتر بوده و از نظر مقاومت نیز کیفیت بالاتری دارند.[۱۶] در گذشته، هر دستهٔ سهتار، دارای ۲۲ پرده بودند که امروزه، بر تعداد آن افزوده شده[۱۷] و به تعداد ۲۴ تا ۲۸ پرده افزایش یافته است.[۱۸]
خرک، دیگر جزء سهتار، قطعهای چوبی و کوچک است که میتواند روی صفحهٔ سهتار حرکت کرده و در فاصلهٔ سه انگشتی از انتهای کاسه قرار بگیرد. خرک، برای انتقال صدا از سیمها به صفحه استفاده میشود. این قطعهٔ کوچک دارای ۵ تا ۶ سانتیمتر عرض و نیز ارتفاعی ۱ سانتیمتری است. سیمگیر نیز وظیفهٔ نگهداری از سیمها را برعهده داشته و گره سیمها به شیار، روی آن قرار میگیرد. کوککردن سهتار، بهوسیلهٔ اجزایی بهنام گوشی انجام میشود. همچنین، با چرخاندن گوشیها، سیمها که از یک طرف به سیمگیر و از طرف دیگر به گوشی متصل هستند، سفت یا شل میشوند.[۱۹]
انواع
[ویرایش | ویرایش مبدأ]سهتارها را از نظر ظاهری به دو دسته تقسیم میکنند: ۱. کاسه بزرگ (بهپهنای ۱۴–۱۷ سانتیمتر)، ۲. کاسه کوچک (بهپهنای ۱۲٫۵–۱۴ سانتیمتر). صدادهی این دو نوع ساز نیز متفاوت است.[۲۰] برای مثال، سهتارهای دارای کاسههای کوچک، از صدادهی عالی، روشن و ظریفی برخوردار هستند.[۲۱]
نوازندگی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]نوازندگان سهتار، برای نواختن این ساز، در دو حالت نشسته روی زمین (چهار زانو) یا روی صندلی بدون دسته قرار میگیرند. آنها، کاسهٔ ساز را بهصورت مورب، بین انتهای ران و سمت راست شکم قرار میدهند تا صفحهٔ ساز بر زمین عمود باشد. هر دو دست راست و چپ نوازنده، بهصورت مشت نیمهباز، روی این ساز قرار گرفته و سر انگشتان دست چپ، روی پردههای دستهٔ سهتار حرکت میکنند. دست راست نیز روی صفحهٔ ساز قرار گرفته و ناخن انگشت اشارهٔ دست راست برای ضربهزدن به سیمها، استفاده میشود.[۲۲] در حقیقت، انگشت سبابه یا اشارهٔ دست راست، کار مضراب را انجام میدهد.[۲۳] برخی از سهتارنوازان معتقدند که برای نواختن سهتار، لازم است که بلندی ناخن در انگشت سبابه، دو میلیمتر بیشتر از گوشت نوک انگشت باشد تا بتواند به سیم برخورد کند.[۲۴]
تفاوت سهتار با سایر ابزارهای موسیقی و نیز ویژگی آن، در شیوهٔ نواختن آن است. تارهای سهتار، از پایینبهبالا با ناخن انگشت سبابه در دست راست، نواخته میشوند.[۲۵] میرزا عبدالله، در وصف چگونگی برخورد ناخن به سیمهای سهتار، به شاگردان خود توصیه میکرده که مضراب باید مثل چکش بلند شده و همچون پنبه به سیم برخورد کند. او، در هنگام نواختن، پنجهکاری میکرده، یعنی سهتار را با پنجه و بدون مضراب مینواخته است.[۲۶]
نوازندگان مشهور
[ویرایش | ویرایش مبدأ]سهتار، از جمله سازهای مناسب برای پُرکردن تنهایی و خلوت شاعران و عارفان بوده است. بههمین دلیل، بسیاری از نوازندگان موسیقی مانند علی تجویدی، حسینعلی ملاح و محمود تاجبخش، سهتار را بهعنوان ساز دوم مینواختند.[۲۷] محمدحسین شهریار نیز از جمله شاعران معاصر است که سهتار را در خلوت خود مینواخت.[۲۸] از دیگر اساتید این حوزه میتوان به احمد عبادی اشاره کرد که به گفتهٔ موسیقیدانان، سهتار را از فراموششدن نجات داده و به آن جانی دوباره بخشیده است.[۲۹] درویش خان، ابوالحسن صبا، ارسلان درگاهی، یوسف فروتن، حسین علیزاده، نورعلی برومند، کیوان ساکت، حمید متبسم و کیهان کلهر، از دیگر چهرههای شناخته شدهٔ کهن و معاصر این ساز موسیقی هستند.[۳۰]
سهتار در فرهنگ مردم
[ویرایش | ویرایش مبدأ]صدای سهتار، ظریف، خوش و دارای محدودهٔ حجمی محدودی است. مردم از این ساز، برای بیان احساسات درونی و رازونیاز استفاده میکنند. بههمین دلیل، بیشتر سالکان اهل طریقت در نواختن سهتار تبحر دارند.[۳۱] سهتار، بهمرور زمان، بهدلیل کمبودن صدا، از زمرهٔ سازهای طربناک درآمده و در گروه سازهای خواص و عرفا قرار گرفته است. برخی از اساتید موسیقی بر این باور بودند که صدای سهتار برای سه نفر کم و برای دو نفر زیاد است.[۳۲] علینقی وزیری معتقد بود که سهتار، بهدلیل داشتن لطافت صدا و سوزوساز بسیار، از جمله سازهای همراه برای شاعران، نویسندگان و عشاق بوده است.[۳۳]
سهتار در ادبیات
[ویرایش | ویرایش مبدأ]سهتار، از سازهای رایج در ایران است که در ادبیات و شعر ایرانیان نیز حضور یافته است. برای مثال، سنایی در شعر خود گفته است:[۳۴]
الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
شهریار نیز در اشعار خود بارها به این ابزار موسیقی اشاره کرده است:[۳۵]
الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر الگو:ب الگو:پایان شعر الگو:پایان نستعلیق
پانویس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه سهتار، سایت واژهیاب.
- ↑ خالقی، سرگذشت موسیقی ایران، ۱۳۹۰ش، ص۱۰۵؛
جنکینز، موسیقی و ساز در سرزمینهای اسلامی، ۱۳۷۳ش، ص۱۷. - ↑ نظامی گنجوی، خسرو و شیرین، ۱۳۸۳ش، ص۳۶۱.
- ↑ امام شوشتری، ایران گاهوارهٔ دانش و هنر، ۱۳۴۸ش، ص۱۴۲–۱۴۳.
- ↑ محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، 1361ش، ذیل واژه سهتا.
- ↑ دورینگ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ۱۳۸۳ش، ص۵۱.
- ↑ خالقی، سرگذشت موسیقی ایران، ۱۳۹۰ش، ص۱۰6-107؛
سپنتا، «همه خود را استاد میدانند!»، ۱۳۷۲ش، ص30. - ↑ مشحون، تاریخ موسیقی ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص554.
- ↑ مشحون، تاریخ موسیقی ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص557.
- ↑ سپنتا، «همه خود را استاد میدانند!»، ۱۳۷۲ش، ص30-31.
- ↑ سریر، سازشناسی موسیقی ایران، ۱۳۸۷ش، ص۴۴–۴۵؛
اطرایی، سازشناسی ایرانی، ۱۳۸۸ش، ص۲۱–۲۳. - ↑ مشحون، تاریخ موسیقی ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص696.
- ↑ دورینگ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ۱۳۸۳ش، ص۵4-57.
- ↑ شمسالعلماء گرکانی، ساز و آهنگ باستان یا تاریخ موسیقی، ۱۳۶۸ش، ص۲.
- ↑ دورینگ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ۱۳۸۳ش، ص۵5.
- ↑ دورینگ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ۱۳۸۳ش، ص۵5.
- ↑ سپنتا، «همه خود را استاد میدانند!»، ۱۳۷۲ش، ص30.
- ↑ وجدانی، بهروز، «سهتار»، دائرهالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «آشنایی با ساز سهتار»، وبسایت صدای مهرورزان.
- ↑ جزایری، «ملاحظاتی دربارهٔ سهتار»، ۱۳۷۹ش، ص۵۵.
- ↑ دورینگ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ۱۳۸۳ش، ص۵7.
- ↑ علیزاده، حسین، دستور سه تار، دوره ابتدایی، تهران، مؤسسه فرهنگی هنری ماهور، 1382ش.
- ↑ خالقی، سرگذشت موسیقی ایران، ۱۳۹۰ش، ص۱۰6.
- ↑ سپنتا، چشمانداز موسیقی ایران، ۱۳۶۹ش، ص۲۹۲.
- ↑ دورینگ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ۱۳۸۳ش، ص۵۱.
- ↑ مشحون، تاریخ موسیقی ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص571-572.
- ↑ نصیریفر، مردان موسیقی سنتی و نوین ایران، بیتا، ج1، ص90-92 و 230.
- ↑ سپنتا، چشمانداز موسیقی ایران، ۱۳۶۹ش، ص۲۹۲.
- ↑ جزایری، «ملاحظاتی دربارهٔ سهتار»، ۱۳۷۹ش، ص41.
- ↑ «صدسال سهتار»، وبسایت ماهور.
- ↑ سپنتا، «همه خود را استاد میدانند!»، ۱۳۷۲ش، ص30.
- ↑ جزایری، «ملاحظاتی دربارهٔ سهتار»، ۱۳۷۹ش، ص410.
- ↑ سپنتا، چشمانداز موسیقی ایران، ۱۳۶۹ش، ص۲۹۲.
- ↑ سنایی، دیوان اشعار، قصاید، قصیدۀ شمارۀ 87، بیت 18، وبسایت گنجور.
- ↑ شهریار، گزیدۀ غزلیات، غزل شمارۀ 110، وبسایت گنجور.
منابع
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- «آشنایی با ساز سهتار»، وبسایت صدای مهرورزان، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش.
- اطرایی، ارفع و درویشی، محمدرضا، سازشناسی ایرانی، تهران، ماهور، ۱۳۸۸ش.
- امام شوشتری، محمدعلی، ایران گاهوارهٔ دانش و هنر، تهران، بینا، ۱۳۴۸ش.
- جزایری، رامین، «ملاحظاتی دربارهٔ سهتار»، فصلنامهٔ موسیقی ماهور، تهران، س ۳، شماره ۱۰، ۱۳۷۹ش.
- جنکینز، ج. و پ.ر. اولسن، موسیقی و ساز در سرزمینهای اسلامی، ترجمهٔ بهروز وجدانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۳ش.
- خالقی، روحالله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، ماهور، ۱۳۹۰ش.
- دورینگ، ژان، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ترجمهٔ سودابه فضایلی، تهران، توس، ۱۳۸۳ش.
- سپنتا، ساسان، چشمانداز موسیقی ایران، تهران، ماهور، ۱۳۶۹ش.
- سپنتا، ساسان، «همه خود را استاد میدانند!»، ادبستان، تهران، شماره ۴۰، ۱۳۷۲ش.
- سریر، محمد و وجدانی، بهروز، سازشناسی موسیقی ایران، تهران، دایره، ۱۳۸۷ش.
- سنایی، دیوان اشعار، قصاید، وبسایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش.
- شمسالعلماء گرکانی، محمدحسین، ساز و آهنگ باستان یا تاریخ موسیقی، تهران، هیرمند، ۱۳۶۸ش.
- شهریار، گزیدهٔ غزلیات، وبسایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش.
- «صدسال سهتار»، وبسایت ماهور، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش.
- علیزاده، حسین، دستور سه تار، دوره ابتدایی، تهران، مؤسسه فرهنگی هنری ماهور، ۱۳۸۲ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژهیاب، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش.
- محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، تهران، معین، ۱۳۶۱ش.
- مشحون، حسن، تاریخ موسیقی ایران، تهران، نو، ۱۳۷۳ش.
- نصیریفر، حبیبالله، مردان موسیقی سنتی و نوین ایران، تهران، راد، بیتا.
- نظامی گنجوی، خسرو و شیرین، بهتحقیق حسن وحید دستگردی و سعید حمیدیان، تهران، قطره، ۱۳۸۳ش.
- وجدانی، بهروز، «سهتار»، دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش.
| انواع موسیقی | |||
|---|---|---|---|
| آلات موسیقی | |||
| فرهنگهای موسیقی | |||
| روانشناسی موسیقی | |||
| ژانرهای موسیقی | |||
| موسیقیدانان |
| ||
| موارد مرتبط | |||
