در حال ویرایش پیش‌نویس:سه‌تار

<big>'''سه‌تار'''</big>؛ سازی زهی و مضرابی در موسیقی ایران.<br>
 
سه‌تار، از آلات موسیقی، شبیه به تار است که کاسه‌ای کوچک‌تر از تار داشته و با ناخن انگشتان دست نواخته می‌شود.<ref>[https://vajehyab.com/amid/%D8%B3%D9%87+%D8%AA%D8%A7%D8%B1 عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه سه‌تار، سایت واژه‌یاب.]</ref>  
==واژه‌شناسی==
واژۀ «تا» در نام‌گذاری ابزارهای موسیقی، در گذشته، مانند دوتا، سه‌تا و چهارتا، به‌معنای «تار»، وتر، زه و سیم بوده است. برای مثال، دوتا به‌معنای دوتار، سه‌تا به‌معنای سه‌تار، چهارتا به‌معنای چهارتار هستند. گاهی نیز این واژه به‌معنای نخ و رشته به‌کار رفته است.<ref>خالقی، سرگذشت موسیقی ایران،  ۱۳۹۰ش، ص۱۰۵؛ <br>
جنکینز، موسیقی و ساز در سرزمین‌های اسلامی، ۱۳۷۳ش، ص۱۷.</ref>  واژه سه‌تار، در برخی منابع کهن نیز به‌صورت «ستا» آمده است؛ مانند:<ref>نظامی گنجوی، خسرو و شیرین، ۱۳۸۳ش، ص۳۶۱.</ref><br>
 {{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|نکیسا چون زد این افسانه بر چنگ|ستای باربد برداشت آهنگ}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}}  

سه‌تار، از جمله سازهایی است که در میان عرب‌زبانان نیز با نام فارسی آن مشهور بوده است. همچنین، در برخی منابع کهن، نام این ساز به‌صورت «ستاه» آمده است.<ref>امام شوشتری، ایران گاهوارۀ دانش و هنر، ۱۳۴۸ش، ص۱۴۲-۱۴۳.</ref>  برخی از فرهنگ‌های فارسی، سه‌تار را تنبوری که بر روی آن سه‌تار بسته شده<ref>محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، 1361ش، ذیل واژه سه‌تا.</ref>  و از انواع تنبورهای خراسانی  معرفی کرده‌اند.<ref>دورینگ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ۱۳۸۳ش، ص۵۱.</ref> 
کارشناسان، دلیل نام‌گذاری سه‌تار را دارابودن 3 سیم برای این ساز، در ابتدا، می‌دانند. پس از مدتی، سیم چهارمِ این ساز موسیقی که هنوز هم در میان برخی به «سه‌سیم» معروف است، توسط میرزامحمد تربتی خراسانی (ملقب به مشتاق علیشاه)، در اواخر دورۀ زندیه، اضافه شد. به‌همین دلیل، سیم چهارم توسط برخی از اهالی موسیقی به سیم مشتاق مشهور است.<ref>خالقی، سرگذشت موسیقی ایران،  ۱۳۹۰ش، ص۱۰6-107؛ <br>
سپنتا، «همه خود را استاد می‌دانند!»، ۱۳۷۲ش، ص30.</ref> 
==پیشینه==
تاریخ دقیق استفاده از سه‌تار، به‌شکل امروزیِ آن، مشخص نیست. در حقیقت، تنبور، انواع مختلفی داشته که بر روی آن 2 تار، 3 تار، 4 تار و 5 تار می‌بستند. نوعی از این تنبورها، به‌مرور زمان، به تار معروف شد.<ref>مشحون، تاریخ موسیقی ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص554.</ref>  استفاده از ابزارهای موسیقی با 4، 5 و 6 تار، تا پیش از دورۀ حکومتی صفویان، بسیار معمول بوده است.<ref>مشحون، تاریخ موسیقی ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص557.</ref><br>
 
در گذشته، سه‌تار، در ردیف دستگاهی و موسیقی سنتی ایران جای داشته و از این ساز به‌ندرت، در محافل شادی استفاده می‌کرده‌اند. میرزاعبدالله، از سه‌تارنوازان مشهور در دورۀ قاجار است. او، به‌همراه چند تن از اساتیدِ خود، توانست ردیف موسیقی ایرانی را مرتب کرده و آن را به شاگردان خود نیز آموزش دهد. این ردیف موسیقیایی، در طول زمان کامل‌تر شده و پایۀ اصلی آموزش قرار گرفته است.<ref>سپنتا، «همه خود را استاد می‌دانند!»، ۱۳۷۲ش، ص30-31.</ref> 
==ساختمان== 
ساختمان اصلی این ساز شامل کاسه، دسته، پنجه (محل گوشی‌ها) و چهار رشته سیم است. کاسۀ سه‌تار، از جنس چوب، کروی‌شکل یا گلابی‌شکل بوده و به دو نیم‌کره تقسیم می‌شود. روی صفحۀ نازک کشیده‌شده بر کاسۀ سه‌تار، چند سوراخ تعبیه شده است. روی دستۀ ساز نیز با یک زه باریک، پرده‌بندی شده است. کاسۀ سه‌تار، به دو شکل ساخته می‌شود: 1. سه‌تار یک‌تکه؛ 2. سه‌تار تَرَکه‌ای (تَرکی). در ساخت کاسۀ سه‌تار یک‌تکه، چوب را به‌صورت یک‌تکه تهیه می‌کنند و در کاسۀ سه‌تار ترکه‌ای، از تعدادی نوار چوبی به‌هم چسبیده که به تَرک معروف هستند، استفاده می‌شود.<ref>سریر، سازشناسی موسیقی ایران، ۱۳۸۷ش، ص۴۴-۴۵؛ <br>
اطرایی، سازشناسی ایرانی، ۱۳۸۸ش، ص۲۱-۲۳.</ref>  سه‌تار کتابی یا زیرعبایی نیز نوعی از سه‌تار است که دارای کاسه‌ای کم‌عمق‌تر بوده و به‌شکل کتاب است.<ref>مشحون، تاریخ موسیقی ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص696.</ref>  شکل کاسه‌های سه‌تار، به‌صورت کامل، در اختیار سازندۀ آن است. تنها موردی که سازنده از تغییر آن عاجز است، نسبت طول سیم، به طول دسته و طول کاسه است.<ref>دورینگ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ۱۳۸۳ش، ص۵4-57.</ref><br>
  
تارهای سه‌تار، در گذشته، از جنس ابریشم یا مفتول فلزی و گاهی نیز از زه (رودۀ تابیده‌شده) ساخته می‌شدند.<ref>شمس‌العلماء گرکانی، ساز و آهنگ باستان یا تاریخ موسیقی، ۱۳۶۸ش، ص۲.</ref>  امروزه، سیم‌های سه‌تار، از جنس فولاد و برنج ساخته می‌شوند.<ref>دورینگ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ۱۳۸۳ش، ص۵5.</ref>  پرده‌ها نیز از جنس زه ساخته می‌شدند که امروزه با پرده‌هایی از جنس نایلون جایگزین شده‌اند. پرده‌های نایلونی، از نظر اقتصادی به‌صرفه‌تر بوده و از نظر مقاومت نیز کیفیت بالاتری دارند.<ref>دورینگ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ۱۳۸۳ش، ص۵5.</ref>  در گذشته، هر دستۀ سه‌تار، دارای 22 پرده بودند که امروزه، بر تعداد آن افزوده شده<ref>سپنتا، «همه خود را استاد می‌دانند!»، ۱۳۷۲ش، ص30.</ref>  و به تعداد 24 تا 28 پرده افزایش یافته است.<ref> [https://www.cgie.org.ir/fa/article/257766/%D8%B3%D9%87%E2%80%8C%D8%AA%D8%A7%D8%B1 وجدانی، بهروز، «سه‌تار»، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> <br>

خرک، دیگر جزء سه‌تار، قطعه‌ای چوبی و کوچک است که می‌تواند روی صفحۀ سه‌تار حرکت کرده و در فاصلۀ سه انگشتی از انتهای کاسه قرار بگیرد. خرک، برای انتقال صدا از سیم‌ها به صفحه استفاده می‌شود. این قطعۀ کوچک دارای  5 تا 6 سانتی‌متر عرض و نیز ارتفاعی 1 سانتی‌متری است. سیم‌گیر نیز وظیفۀ نگهداری از سیم‌ها را برعهده داشته و گره سیم‌ها به شیار، روی آن قرار می‌گیرد. کوک‌کردن سه‌تار، به‌وسیلۀ اجزایی به‌نام گوشی انجام می‌شود. همچنین، با چرخاندن گوشی‌ها، سیم‌ها که از یک طرف به سیم‌گیر و از طرف دیگر به گوشی متصل هستند، سفت یا شل می‌شوند.<ref>[https://mehrvarzanmusic.ir/%D8%A2%D8%B4%D9%86%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%B3%D8%A7%D8%B2-%D8%B3%D9%87-%D8%AA%D8%A7%D8%B1/ «آشنایی با ساز سه‌تار»، وب‌سایت صدای مهرورزان.]</ref>   
==انواع== 
سه‌تارها را از نظر ظاهری به دو دسته تقسیم می‌کنند: 1. کاسه بزرگ (به‌پهنای 14-17 سانتی‌متر)، 2. کاسه کوچک (به‌پهنای 12.5-14 سانتی‌متر). صدادهی این دو نوع ساز نیز متفاوت است.<ref>جزایری، «ملاحظاتی دربارۀ سه‌تار»، ۱۳۷۹ش، ص۵۵.</ref>  برای مثال، سه‌تارهای دارای کاسه‌های کوچک، از صدادهی عالی، روشن و ظریفی برخوردار هستند.<ref>دورینگ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ۱۳۸۳ش، ص۵7.</ref> 
==نوازندگی==
نوازندگان سه‌تار، برای نواختن این ساز، در دو حالت نشسته روی زمین (چهار زانو) یا روی صندلی بدون دسته قرار می‌گیرند. آنها، کاسۀ ساز را به‌صورت مورب، بین انتهای ران و سمت راست شکم قرار می‌دهند تا صفحۀ ساز بر زمین عمود باشد. هر دو دست راست و چپ نوازنده، به‌صورت مشت نیمه‌باز، روی این ساز قرار گرفته و سر انگشتان دست چپ، روی پرده‌های دستۀ سه‌تار حرکت می‌کنند. دست راست نیز روی صفحۀ ساز قرار گرفته و ناخن انگشت اشارۀ دست راست برای ضربه‌زدن به سیم‌ها، استفاده می‌شود.<ref>علیزاده، حسین، دستور سه تار، دوره ابتدایی، تهران، مؤسسه فرهنگی هنری ماهور، 1382ش.</ref>  در حقیقت، انگشت سبابه یا اشارۀ دست راست، کار مضراب را انجام می‌دهد.<ref>خالقی، سرگذشت موسیقی ایران،  ۱۳۹۰ش، ص۱۰6.</ref>  برخی از سه‌تارنوازان معتقدند که برای نواختن سه‌تار، لازم است که بلندی ناخن در انگشت سبابه، دو میلی‌متر بیشتر از گوشت نوک انگشت باشد تا بتواند به سیم برخورد کند.<ref>سپنتا، چشم‌انداز موسیقی ایران، ۱۳۶۹ش، ص۲۹۲.</ref><br>
  
تفاوت سه‌تار با سایر ابزارهای موسیقی و نیز ویژگی آن، در شیوۀ نواختن آن است. تارهای سه‌تار، از پایین‌به‌بالا با ناخن انگشت سبابه در دست راست، نواخته می‌شوند.<ref>دورینگ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ۱۳۸۳ش، ص۵۱.</ref>  میرزا عبدالله، در وصف چگونگی برخورد ناخن به سیم‌های سه‌تار، به شاگردان خود توصیه می‌کرده که مضراب باید مثل چکش بلند شده و همچون پنبه به سیم برخورد کند. او، در هنگام نواختن، پنجه‌کاری می‌کرده، یعنی سه‌تار را با پنجه و بدون مضراب می‌نواخته است.<ref>مشحون، تاریخ موسیقی ایران، ۱۳۷۳ش، ج2، ص571-572.</ref>  
==نوازندگان مشهور==
سه‌تار، از جمله سازهای مناسب برای پُرکردن تنهایی و خلوت شاعران و عارفان بوده است. به‌همین دلیل، بسیاری از نوازندگان موسیقی مانند علی تجویدی، حسینعلی ملاح و محمود تاج‌بخش، سه‌تار را به‌عنوان ساز دوم می‌نواختند.<ref>نصیری‌فر، مردان موسیقی سنتی و نوین ایران، بی‌تا، ج1، ص90-92 و 230.</ref>  محمدحسین شهریار نیز از جمله شاعران معاصر است که سه‌تار را در خلوت خود می‌نواخت.<ref>سپنتا، چشم‌انداز موسیقی ایران، ۱۳۶۹ش، ص۲۹۲.</ref>  از دیگر اساتید این حوزه می‌توان به احمد عبادی اشاره کرد که به گفتۀ موسیقی‌دانان، سه‌تار را از فراموش‌شدن نجات داده و به آن جانی دوباره بخشیده است.<ref>جزایری، «ملاحظاتی دربارۀ سه‌تار»، ۱۳۷۹ش، ص41.</ref>  درویش خان، ابوالحسن صبا، ارسلان درگاهی، یوسف فروتن، حسین علیزاده، نورعلی برومند، کیوان ساکت، حمید متبسم و کیهان کلهر، از دیگر چهره‌های شناخته شدۀ کهن و معاصر این ساز موسیقی هستند.<ref>[https://www.mahoor.com/fa/cd/14-%D9%85%D9%88%D8%B3%DB%8C%D9%82%DB%8C-%DA%A9%D9%84%D8%A7%D8%B3%DB%8C%DA%A9-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C/222-a-century-of-set%C3%A2r-music/ «صدسال سه‌تار»، وب‌سایت ماهور.]</ref> 
==سه‌تار در فرهنگ مردم== 
صدای سه‌تار، ظریف، خوش و دارای محدودۀ حجمی محدودی است. مردم از این ساز، برای بیان احساسات درونی و رازونیاز استفاده می‌کنند. به‌همین دلیل، بیشتر سالکان اهل طریقت در نواختن سه‌تار تبحر دارند.<ref>سپنتا، «همه خود را استاد می‌دانند!»، ۱۳۷۲ش، ص30.</ref>  سه‌تار، به‌مرور زمان، به‌دلیل کم‌بودن صدا، از زمرۀ سازهای طربناک درآمده و در گروه سازهای خواص و عرفا قرار گرفته است. برخی از اساتید موسیقی بر این باور بودند که صدای سه‌تار برای سه نفر کم و برای دو نفر زیاد است.<ref>جزایری، «ملاحظاتی دربارۀ سه‌تار»، ۱۳۷۹ش، ص410.</ref>  علینقی وزیری معتقد بود که سه‌تار، به‌دلیل داشتن لطافت صدا و سوزوساز بسیار، از جمله سازهای همراه برای شاعران، نویسندگان و عشاق بوده است.<ref>سپنتا، چشم‌انداز موسیقی ایران، ۱۳۶۹ش، ص۲۹۲.</ref>  
==سه‌تار در ادبیات== 
سه‌تار، از سازهای رایج در ایران است که در ادبیات و شعر ایرانیان نیز حضور یافته است. برای مثال، سنایی در شعر خود گفته است:<ref>[https://ganjoor.net/sanaee/divans/ghaside-sanaee/sh87 سنایی، دیوان اشعار، قصاید، قصیدۀ شمارۀ 87، بیت 18، وب‌سایت گنجور.]</ref><br>
 {{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|از زخم هفت و هشت نیابی مراد دل|یکبار پنج رود و سه‌تار و چهار گیر}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}}  

شهریار نیز در اشعار خود بارها به این ابزار موسیقی اشاره کرده است:<ref>[https://ganjoor.net/shahriar/gozidegh/sh110 شهریار، گزیدۀ غزلیات، غزل شمارۀ 110، وب‌سایت گنجور].</ref><br>
  {{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|نالد به حال زار من امشب سه‌تار من|این مایه تسلی شب‌های تار من}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}} 
 {{آغاز نستعلیق}}
 {{شعر|نستعلیق}}
 {{ب|اشک است جویبار من و ناله سه‌تار|شب تا سحر ترانه جویبار من}}
 {{پایان شعر}}
 {{پایان نستعلیق}} 

==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع== 
* «آشنایی با ساز سه‌تار»، وب‌سایت صدای مهرورزان، تاریخ بازدید: 29 مرداد 1401ش.
* اطرایی، ارفع و درویشی، محمدرضا، سازشناسی ایرانی، تهران، ماهور، ۱۳۸۸ش.
* امام شوشتری، محمدعلی، ایران گاهوارۀ دانش و هنر، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۸ش.
* جزایری، رامین، «ملاحظاتی دربارۀ سه‌تار»، فصلنامۀ موسیقی ماهور، تهران، س 3، شماره 10، ۱۳۷۹ش.
* جنکینز، ج. و پ. ر. اولسن، موسیقی و ساز در سرزمین‌های اسلامی، ترجمۀ بهروز وجدانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۳ش.
* خالقی، روح‌الله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، ماهور، ۱۳۹۰ش.
* دورینگ، ژان، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ترجمۀ سودابه فضایلی، تهران، توس، ۱۳۸۳ش.
* سپنتا، ساسان، چشم‌انداز موسیقی ایران، تهران، ماهور، ۱۳۶۹ش.
* سپنتا، ساسان، «همه خود را استاد می‌دانند!»، ادبستان، تهران، شماره 40، ۱۳۷۲ش.
* سریر، محمد و وجدانی، بهروز، سازشناسی موسیقی ایران، تهران، دایره، ۱۳۸۷ش.
* سنایی، دیوان اشعار، قصاید، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 29 مرداد 1401ش.
* شمس‌العلماء گرکانی، محمدحسین، ساز و آهنگ باستان یا تاریخ موسیقی، تهران، هیرمند، ۱۳۶۸ش.
* شهریار، گزیدۀ غزلیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 29 مرداد 1401ش.
* «صدسال سه‌تار»، وب‌سایت ماهور، تاریخ بازدید: 29 مرداد 1401ش.
* علیزاده، حسین، دستور سه تار، دوره ابتدایی، تهران، مؤسسه فرهنگی هنری ماهور، 1382ش.
* عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 29 مرداد 1401ش.
* محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، تهران، معین، 1361ش.
* مشحون، حسن، تاریخ موسیقی ایران، تهران، نو، ۱۳۷۳ش.
* نصیری‌فر، حبیب‌الله، مردان موسیقی سنتی و نوین ایران، تهران، راد، بی‌تا.
* نظامی گنجوی، خسرو و شیرین، به‌تحقیق حسن وحید دستگردی و سعید حمیدیان، تهران، قطره، ۱۳۸۳ش.
* وجدانی، بهروز، «سه‌تار»، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 29 مرداد 1401ش.
[[رده: ویکی‌زندگی]]
[[رده: موسیقی]]