گنبد کاووس؛ شهر و شهرستانی در بخش شرقی استان گلستان.
گنبد کاووس (گنبد قابوس) یکی از شهرستانهای استان گلستان است. برخی به این شهرستان، گنبد میگویند. در این شهرستان تالابهای زیبای «آجیگل»، «آلاگل» و «آلماگل» وجود دارد. مجتمع سوارکاری این شهرستان میزبان بسیاری از مسابقات اسبسواری است.
جمعیت این شهرستان بر اساس سرشماری عمومی سال ۱۳۹۵ش، ۳۴۸٬۷۴۴ نفر بوده است. ۶۰ درصد مردم، سنی مذهب (ترکمن و بلوچ) و ۴۰ درصد شیعه (فارسیزبانان و ترکها) هستند.[۱] اقوام ترکمن، طبری (استرآبادیها و مازندرانیها) و فارسیزبانان (مانند سمنانیها و خراسانیها) در این شهرستان زندگی میکنند.[۲] همچنین مهاجرانی از مناطق دیگر از جمله سیستان و بلوچستان، آذربایجان، شاهرود، سمنان و خراسان نیز در این شهرستان ساکن هستند.[۳]
شهرستان گنبد کاووس بر اساس آخرین تقسیمات کشوری دارای دو بخش و ۶ دهستان و ۱۶۷ آبادی دارای سکنه و ۱۰ آبادی خالی از سکنه است. بخشهای این شهرستان شامل بخش مرکزی (به مرکزیت شهر گنبد کاووس) و ۴ دهستان با نام آقآباد، باغلی مراما، سلطانعلی و فجر و بخش داشلی برون (به مرکزیت شهر اینچهبرون) و ۲ دهستان اترک و کرند است.[۴]
موقعیت جغرافیایی؛ گنبدکاووس در قسمت شمالی و مرکزی استان گلستان واقع شده است. این شهرستان مساحتی معادل ۵۰۷۱ کیلومتر مربع دارد که از شمال به کشور ترکمنستان، از جنوب به شهرستانهای رامیان، آزادشهر و مینودشت، از شرق به شهرستانهای کلاله و مراوهتپه و از غرب به شهرستان آققلا محدود میشود.[۵]
آبوهوا؛ این شهرستان بهدلیل جلگهای بودن، آبوهوای معتدل و مرطوبی دارد. میانگین کمترین و بیشترین دما در گنبد کاووس ۸ و ۲۹ درجه سانتیگراد است.[۶] میانگین سالانة میزان رطوبت هوا در این شهرستان ۶۵ درصد است.[۷]
رشتهکوهها؛ این شهرستان در دامنه شمالی رشتهکوه البرز واقع شده است.[۸]یکی از شاخههای رود اترک
منابع آبی؛ حوزههای آبریز این شهرستان شامل گرگانرود (از دامنههای شمالی رشتهکوههای البرز شرقی و دامنه ارتفاعات خراسان و کوههای آلاداغ در بجنورد سرچشمه گرفته و در پشت سد مخزنی گلستان واقع در شرق شهرستان ذخیره میشود)، رود اترک (این رود از شمال قوچان و از کوههای هزارمسجد خراسان سرچشمه گرفته و پس از عبور از نواحی کوهستانی بجنورد و مرز بینالمللی مشترک ایران و ترکمنستان، پشت تالاب بینالمللی آلماگل، آجیگل، آلاگل و سد دانشمند ذخیره میشود)، بایرامشالی و قرهتکن (این رودخانه فصلی از حوزه فرعی رودخانه قرهچای رامیان سرچشمه گرفته و در نهایت مورد بهرهبرداری کشاورزان قرار میگیرد) و رودخانه چهلچای (این رودخانه از کوههای بلند شمال و شرق مینودشت سرچشمه گرفته و در نهایت به گرگانرود میریزد) میشود. سدها و آببندهای این شهرستان شامل سد گلستان، سد دانشمند، سد بوستان، سدهای ایمر ۱ و ۲، سد (آببندان) اینچهبرون، سد آلاگل و سد وشمگیر است که قابلیت ذخیرهسازی ۲۲۰ میلیون مترمکعب آب را دارند.[۹]
این شهرستان خاک حاصلخیزی برای کشاورزی دارد. آب کشاورزی از رودها و چاهها تأمین میشود. در گنبد کاووس انواع محصولات کشاورزی مانند گندم، جو، برنج، بنشن و مرکبات کشت میشود[۱۰] و پایه اقتصادی این شهرستان را کشاورزی تشکیل میدهد. دامداری و صنایع وابسته به کشاورزی نیز از دیگر مشاغل رایج این شهرستان است. همچنین پرورش اسب ترکمن در این منطقه رایج و از شهرت جهانی برخوردار است. واحدهای صنعتی، معادن صدف[۱۱] و کارخانههایی مانند آرد، روغن، پنبهپاککنی، کنسرو، کمپوت و نئوپان نیز در این شهرستان فعال هستند.[۱۲]
سوغات و صنایعدستی؛ از صنایعدستی این شهرستان میتوان به پشتیهای ترکمنی، جاجیم، ابریشم، سوزندوزی،[۱۳]قالی (قالیهای سرخرنگ و مرغوب ترکمن مظهر پایداری این قوم بهشمار میرود)، قالیچه و قارچین (بافت پشتی) اشاره کرد.[۱۴] از دیگر هنرهای زنان این شهرستان، سوزندوزیهای ترکمنی و بلوچی و زیورآلات زیبا است که حاصل زحمات زنان و دختران هنرمند این خطه است.[۱۵] سوغاتیهای بسیار لذیذ این ناحیه حلوای آماج، سرغربیلی، نان پادرازی، جزحلوا، شیرینی بیشمه، خاویار و عسل است.[۱۶]
غذای محلی؛ از خوراکیهای بینظیر این شهرستان میتوان به بولامه، قاوورتماچلیچوروک، کلچهچوروک، چکدرمه، و انواع آش محلی اشاره کرد.[۱۷]
آدابورسوم؛ گنبدکاووس نمونهای از همزیستی مسالمتآمیز و وحدت اقوام و مذاهب است و مردم آن با مهربانی، دوستی و محبت در کنار یکدیگر زندگی میکنند.[۱۸] مردم این شهرستان برای مناسبتهای مذهبی مانند عید فطر احترام زیادی قائل هستند. آنها برای متولدین ماههای محرم و صفر نامهایی نظیر عاشورقلی یا عاشورتاج میگذارند.
یکی از باورهای جالب این شهرستان، جشن تولد ۶۳ سالگی است که با نام آقآش شناخته میشود. آنها برای بزرگداشت ۶۳ سالگی پیامبر اسلام برای هر مردی که به ۶۳ سالگی برسد، جشن تولد برگزار میکنند.[۱۹]
مردم شیعه و سنی گنبد کاووس برای میلاد پیامبر اسلام آیینهای مشترکی دارند. آنها در مساجد، مصلی یا در خانههای خود جشن برگزار کرده و به مولودیخوانی (که نشان از عمق وحدت میان آنها است) میپردازند. همچنین در روزهای هفته وحدت در این شهر، حدود یکصد جشن ازدواج برپا میشود.[۲۰]
تالاب آجیگل؛ این تالاب در جنوب روستای تنگلی واقع شده است. این تالاب مساحت ۳۲۰ هکتار و حجم آب ۲/۷ میلیون مترمکعب را دارد و حدفاصل دو تالاب آلماگل و آلاگل است.[۲۱]
تالاب آلاگل؛ این تالاب آبشور در کنار آجیگل و آلماگل بهعنوان تالابهای بینالمللی در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده و تحت حفاظت سازمان محیطزیست است. در این تالاب، فلامینگوهای زیبایی به چشم میخورد.[۲۲]
تالاب آلماگلتالاب آلماگل؛ این تالاب ۲۰۷ هکتار وسعت و شوری کمتری نسبت به دو تالاب دیگر دارد. عمق آن میان ۱ تا ۳ متر متغیر است.[۲۳]
برج گنبد قابوس؛ این برج بزرگترین برج آجری جهان است که در سال ۳۹۷ق بهدستور قابوس بن وشمگیر ساخته شد. این برج در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.[۲۴]
باغ ملی (پارک) گنبد کاووس؛ این پارک در بلوار امام خمینی شمالی این شهرستان واقع شده است.[۲۵]
موزه فرش؛ این موزه که با نام موزه ملی ترکمن نیز از آن یاد میشود، سومین موزه فرش ایران است.[۲۶]
دریاچه مصنوعی گنبد کاووس؛ این دریاچه مصنوعی با مساحت ۵ هکتار و گنجایش ۱۲۰ هزار مترمکعب آب در سال ۱۳۸۴ش افتتاح شد. این دریاچه در تلطیف هوا بهویژه در منطقه جنوب شرقی شهر مؤثر است.[۲۷] سد گلستان؛ این احتمال وجود دارد که این سد، در زمان اشکانیان ساخته شده باشد. این سد از جمله سدهای خاکی ایران و یکی از سدهای پرورش ماهی در ایران است.[۲۸]
مجتمع سوارکاری گنبد کاووس؛ این مجتمع در سال ۱۳۴۰ش پیریزی شد و در سال ۱۳۵۲ش به بهرهبرداری رسید. هدف از ساخت این بنا، نگهداری و پرورش اسبهای نژاد ترکمن بود. این محوطه حدود ۱۲۰ هکتار است و یک زمین کشاورزی برای تأمین علوفه اسبها در آن وجود دارد.[۲۹]
قبرستان خالد نبی؛ این زیارتگاه و گورستان اطراف آن و مناظر زیبای پیرامون خود حس آرامش را به زائر منتقل میکند. این قبرستان بر روی کوه تانگریداغ در ارتفاع ۷۰۰ متری قرار دارد. این مکان، محل دفن خالد نبی و دارای تندیسهای سنگی بزرگ و کوچک است. بر اساس اسناد موجود، قدمت این گورستان مربوط به هزار سال پیش است.[۳۰]
دیوار تاریخی گرگان؛ این دیوار تاریخی با نامهای سد اسکندر، سد انوشیروان، سد فیروز و قزلآلان در طول تاریخ شناخته میشد. ساخت این دیوار به دوران حکومت ساسانیان بازمیگردد. برخی منابع بیان کردهاند که ساخت این بنا به دستور یزدگرد اول و اتمام آن بهدست انوشیروان بوده است.[۳۱]
شهر باستانی جرجان؛ این شهر در طول قرنها، مرکز ولایات جرجان و طبرستان و گاهی نواحی همجوار بوده است. این شهر یکی از شهرهای مهم جهان اسلام بهشمار میرفت. در ساخت این شهر از معماری و شهرسازی پیشرفته بهره برده شده و دارای فاضلاب و سیستم آبرسانی بوده است.[۳۲]
آقتپه گنبد کاووس؛ آقتپه در ۱۵ کیلومتری شمال شرق گنبد کاووس واقع شده است. در کاوشهای این بنا آثاری از عصر برنز، عصر آهن، دوران اشکانیان، دوران ساسانیان و دوران اسلامی یافت شد. این بنا کهنترین روستای پیش از تاریخ دشت گرگان است.[۳۳]
بازار روسها؛ این بازار از مراکز عمده اقتصادی این شهرستان است و اجناس در این بازار با قیمت منصفانه به فروش میرسند.[۳۴]
روستای هیوهچی؛ این روستا برای لذتبردن از طبیعت بکر و کمپزدن مکان بسیار مناسبی است و در فاصله ۱۷ کیلومتری جنوب غربی گنبد کاووس واقع شده است.[۳۵]
رودخانه آقبند؛ این رودخانه از دامنه غربی کوه گلچه سرچشمه گرفته و از دره آقبند عبور میکند تا به روستای آقبند را آبرسانی کند؛ سپس بهطرف جنوب غربی مایل میشود و در انتها به دریاچه نمک دانشمند میریزد.[۳۶]
↑فرهادیان عزیزی، «ارزیابی مکفی بودن بارشهای مؤثر در زراعت دیم به منظور توسعه کشت غلات پاییزه در اراضی شهرستانهای آققلا، کلاله و گنبد کاووس (استان گلستان) با استفاده از تحلیلهای مکانی GIS»، ۱۳۹۸ش، ص۵۸۲.
«سد گلستان»، وبسایت گردشگری ۷۲۴، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش.
شریفی، «گنبد کاووس کجاست/ همه چیز دربارهٔ گنبد کاووس»، وبسایت اتاقک، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اسفند ۱۳۹۷ش.
«شهر باستانی جرجان»، وبسایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش.
فرهادیان عزیزی، «ارزیابی مکفی بودن بارشهای مؤثر در زراعت دیم به منظور توسعه کشت غلات پاییزه در اراضی شهرستانهای آققلا، کلاله و گنبد کاووس (استان گلستان) با استفاده از تحلیلهای مکانی GIS»، نشریه بومشناسی کشاورزی، شماره ۲، ۱۳۹۸ش.
«گنبد کاووس»، وبسایت تیشینه، تاریخ بازدید: ۲ شهریور ۱۴۰۱ش.
«گنبد قابوس»، وبسایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش.
«گنبد کاووس (قابوس)»، وبسایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۱ش.
«گنبدکاووس نمونهای از همزیستی مسالمتآمیز و وحدت اقوام و مذاهب است»، وبسایت استانداری گلستان، تاریخ درج مطلب: ۲۷ مهر ۱۴۰۰ش.
