پیش‌نویس:مدرسه فیضیه

مدرسه فیضیه؛ بنای تاریخی و مکانی برای تحصیل علوم دینی در شهر قم.

مدرسهٔ فیضیه از بناهای مربوط به عصر سلجوقیان است که در سال ۶۱۷ق با حملهٔ مغول با خاک یکسان شد. در عصر صفوی، با رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، این مدرسه توسط شاهطهماسب در سال ۹۳۴ق بازسازی شد. به همین دلیل، بیشتر تاریخ‌نگاران با توجه به کتیبهٔ موجود در سر درِ ایوان جنوبی مدرسه، به سمت صحن کهنه (صحن عتیق حرم حضرت معصومه)، ساخت این بنا را به دوران شاه‌طهماسب صفوی نسبت می‌دهند.

مختصات بنا

وسعت بنای مدرسه در عصر صفویه، کمتر از امروز بوده است؛ در انتهای بنای اولیه و در محل کنونیِ حوض مدرسه، بالاخانه مروحی وجود داشت که آن را «مشرق‌الشمسین» به‌معنای محل طلوع دو خورشید می‌نامیدند؛ زیرا هنگام طلوع خورشید، گنبد طلایی حرم حضرت معصومه نیز در جنوب بالاخانه، می‌درخشید. این بنا در زمان فتحعلی شاه پس از تخریب بنای سابق در سال‌های ۱۲۱۳ و ۱۲۱۴ش بازسازی شد و توسعه یافت. مدرسهٔ فیضیه دارای چهار ایوان رفیع است و در زمان فتحعلی شاه دارای چهل حجره تحتانی بود. در قرن چهاردهم هجری به‌اهتمام عبدالکریم حائری یزدی، چهل حجرهٔ فوقانی بالای حجره‌های پیشین بنا شد. بنای مذکور از آن تاریخ تا امروز، بارها نوسازی شده و توسعه یافته و هم‌اکنون دارای صد حجره، یک کتابخانه، سالن اجتماعات، سالن مطالعه عمومی و تخصصی است. این بنا با ۳۵۳۰ مترمربع مساحت، از یک طرف به مدرسهٔ دارالشفا، از طرفی به محوطهٔ آستانه و از سوی دیگر به صحن حرم فاطمه معصومه راه دارد. این بنا در تاریخ ۹ اسفند ۱۳۸۶ش، با نام مدرسهٔ فیضیه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

وجه نام‌گذاری

این مدرسه در آغاز، به‌دلیل مجاورت با حرم فاطمه معصومه، به «سِتّی فاطمه» مشهور بود. در عصر صفویه، به نام مدرسهٔ «آستانه» خوانده شد و در برخی منابع نیز از آن با نام مدرسهٔ «معصومیه» یاد شده است. از قرن سیزدهم هجری قمری تاکنون به این مکان «فیضیه» می‌گویند. دلیل نامگذاری این مدرسه به فیضیه را حضور، اقامت و تدریس ملامحسن فیض کاشانی در این مدرسه دانسته‌اند.

کاربری

پیش از صفویه و حتی اوایل قاجار، این مدرسه بخشی از آستان فاطمه معصومه دانسته می‌شد و محلی برای استراحت زائران، مسافران، رهگذران و اتراق موقت اهل علم بود. با گذشت زمان و اجتماع طلاب در آن، خصوصاً با احیای حوزهٔ علمیه توسط عبدالکریم حائری یزدی، این مدرسه رونق یافت و به امور علمی اختصاص پیدا کرد. در دههٔ چهارم از قرن چهاردهم هجری شمسی با تأثیراتی که حضور امام خمینی و شاگردانش بر فضای این مدرسه داشتند؛ تبدیل به یکی از بزرگ‌ترین مراکز سیاسی- اجتماعی شد. در اوایل انقلاب اسلامی ایران، فیضیه محل دیدارهای عمومی امام خمینی بود. امروزه نیز این مدرسه ماهیت سیاسی- اجتماعی خود را حفظ کرده و مرکزی برای تجمعات سیاسی - مذهبی مردم در کنار عالمان دینی است. به‌عنوان نمونه می‌توان از تجمع همه‌سالهٔ مردم قم برای بزرگداشت ۹دی، تجمع مردم و طلاب در پی شهادت سردار قاسم سلیمانی در تاریخ ۱۳ دی ۱۳۹۸ش و تجمع طلاب و مردم برای دفاع از مردم افغانستان یاد کرد. لازم است ذکر شود با وجود تأثیرات سیاسی که از سوی علمای این مدرسه در جامعه ایجاد می‌شود، کاربرد علمی آن کمرنگ نشده و روزانه ۲۸۲ کلاس در موضوعات مختلف، توسط ۲۳۰ استاد در این مدرسه برگزار می‌شود.

دانشمندان مشهور فیضیه

مدرسهٔ فیضیه از دیرباز محل تحصیل و زندگی علما و دانشمندان بسیاری بوده است. در بالاخانهٔ مدرسه که به آن «مشرق‌الشمسین» می‌گفتند، بزرگانی چون شیخ بهایی (۹۵۳–۱۰۳۱ق)، میرداماد (۹۷۰–۱۰۴۱ق)، میرفندرسکی (۹۷۰–۱۰۵۰ق) و صدرالمتألهین (۹۷۹–۱۰۴۵ق) به ریاضت، تفکر و مکاشفات علمی مشغول بوده‌اند. باوجود بازسازی‌های مکرر، مکانی که این علما در آن حضور داشتند، گرامی شمرده شده و هرگز تبدیل به محل رفت‌وآمد نشده است. از دیگر دانشمندانی که در این مکان به تحصیل و تدریس اشتغال داشته‌اند، می‌توان از عبدالکریم حائری یزدی (۱۲۳۸–۱۳۱۵ش)، سید محمدتقی خوانساری (۱۲۶۷–۱۳۷۱ق)، سید صدرالدین صدر (۱۲۹۹–۱۳۷۳ق)، سید محمد حجت کوه‌کمری (۱۲۷۱–۱۳۳۱ش)، سید حسین طباطبایی بروجردی (۱۲۵۴–۱۳۴۰ش)، امام خمینی (۱۲۸۱–۱۳۶۸ش) و سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی (۱۲۷۶–۱۳۶۹ش) اشاره کرد. با ورود امام خمینی به این مدرسه در سال ۱۳۰۱ش، روحیهٔ سیاسی- اجتماعی در کنار دانش مذهبی، میان طلاب فیضیه ایجاد شد.

حوادث فیضیه

در میان اتفاقاتی که در طول عمر این مدرسهٔ تاریخی رخ داده است، سه حادثه در دورهٔ معاصر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و تأثیرات گسترده‌ای بر جامعه و تاریخ ایران معاصر گذاشته است. این رویدادها عبارت‌اند از: حملهٔ نیروهای سازمان اطلاعات و امنیت حکومت پهلوی به مدرسهٔ فیضیه (۱۳۴۲ش)، سخنرانی امام خمینی در روز عاشورا (۱۳۴۲ش) و تعطیلی این مدرسه توسط حکومت پهلوی (۱۳۵۴–۱۳۵۷ش).

حمله به فیضیه

در تاریخ دوم فروردین ۱۳۴۲ش، برابر با سالروز شهادت امام صادق، مراسم عزایی با حضور طلاب و مردم توسط آیت‌الله سید محمدرضا گلپایگانی (۱۲۷۸–۱۳۷۲ش) در مدرسهٔ فیضیه برگزار شد. این مراسم به‌دلیل تحریک مردم از سوی فرد ناشناسی، به درگیری انجامید و با دخالت نیروهای ساواک و مأمورانی که با لباس مبدل میان جمعیت بودند، به خشونت کشیده شد. اسناد موجود، از آمادگی و دستور قبلی نیروهای ساواک برای سرکوب علما و مردم حکایت دارد. گزارش‌ها گویای حضور شانزده کامیون سرباز مسلح در اطراف فیضیه است. به گفتهٔ برخی، عاملان آن عملیات، نیروهایی متشکل از گارد شاهنشاهی، ارتش و ساواک بودند و فرماندهی عملیات را رئیس ساواک، بر عهده داشت. بی‌حرمتی به مقدسات، ضرب و شتم شدید، خسارت به اموال و دارایی‌های موجود در فیضیه و آسیب‌های جسمی و روحی، را هم مهاجمان و هم شاهدان ماجرا روایت کرده‌اند. همچنین شاهدان عینی، از پرتاب طلاب از پشت‌بام فیضیه و کشتن آنها توسط نیروهای مهاجم سخن گفته‌اند. پژوهشگران، دلیل این سرکوب را نارضایتی شاه از تحریم عید نوروز آن سال توسط علمای حوزه دانسته‌اند. این تحریم در پی اقدام شاه در تصویب طرحی تحت عنوان لوایح شش‌گانه معروف به «انقلاب شاه و ملت» یا «انقلاب سفید» بود. پس از آن حادثه، همدلی‌های بسیاری با آسیب‌دیدگان صورت گرفت که از میان آنها می‌توان به اعلامیه‌های تسلیت از شهرهای مختلفِ کشور به علما و مردم قم و تعطیلی حوزهٔ قم و نجف برای همدردی اشاره کرد. امام خمینی نیز در پی آن حادثه، از آسیب‌دیدگان فیضیه عیادت و برای آنها هدایایی تهیه کرد. همچنین با دستور او مردم با شتاب به رسیدگی و پرستاری از مصدومان پرداختند. این حادثه موجب برانگیخته شدن خشم عمومی و روشن شدن موضع حکومت در قبال علما و مذهب شد و به‌دلیل نفوذ معنوی علمای دینی در میان ایرانیان، به نقطهٔ عطفی در خیزش ایرانیان علیه حکومت پهلوی بدل شد.

سخنرانی امام خمینی در روز عاشورا

دو ماه پس از حادثهٔ فیضیه و در تاریخ دهم محرم ۱۳۸۳ق مصادف با سیزدهم خرداد ۱۳۴۲ش، یکی از ماندگارترین و أثرگذارترین سخنرانی‌های چند قرن اخیر در مدرسه فیضیه برگزار شد. آیت‌الله خمینی در این سخنرانی، به نحوهٔ عملکرد حکومت در ادارهٔ کشور و اتخاذ تصمیم‌های مخالف اصول اسلامی اعتراض کرد و در دفاع از استقلال ملی کشور در مقابل دخالت‌های بیگانه سخن گفت. وی همچنین به حادثهٔ فیضیه اشاره و دوباره آن را محکوم کرد. در آن روز جمعیت زیادی از مردم قم و شهرهای اطراف، در فیضیه حضور داشتند؛ به‌گونه‌ای که مدرسهٔ فیضیه، صحن حرم فاطمه معصومه، میدان آستانه تا مسجد امام حسن عسگری مملو از جمعیت بود. این سخنرانی موجب دستگیری امام خمینی و به‌دنبال آن، شکل‌گیری تظاهرات اعتراض‌آمیز در پانزده خرداد شد که با کشتار مردم توسط حکومت پهلوی، خشم مردم شدت بیشتری یافت.

تعطیلی فیضیه

از سال ۱۳۴۲ش هیچ‌گاه شعلهٔ قیام در مدرسهٔ فیضیه خاموش نشد و همه‌ساله در سالروز اتفاقات ۱۳۴۲ش، محلی برای اعتراض بود. در هفدهم خرداد سال ۱۳۵۴ش نیز چهارصد نفر از طلاب برای بزرگداشت قیام و اعتراض به حکومت پهلوی، در فیضیه تحصن کرده بودند که با واکنش نیروهای امنیتی مواجه شدند. پس از این اتفاق، حکومت پهلوی برای جلوگیری از تأثیرات این مدرسه بر افکار عمومی، آن را تعطیل و طلاب را از فیضیه اخراج کرد. این تعطیلی تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ش به طول ادامه داشت.

منابع

• «اخبار تجمع فیضیه قم»، خبربان، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «از نام‌های قبلی مدرسه فیضیه تا تشکیل هیئت‌مدیره توسط مراجع تقلید»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۳۱ فروردین ۱۳۹۵ش.
• امام خمینی، سید روح‌الله، «سخنرانی در جمع روحانیون و اهالی قم (شاه و اسرائیل، اساس گرفتاری‌ها)»، در صحیفه امام، ج۱، ۱۳۷۸ش.
• «بازخوانی سخنرانی تاریخی امام در آستانه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲»، در پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: ۱۴ خرداد ۱۳۹۹ش.
• «حمله به فیضیه؛ سرآغاز انحطاط رژیم پهلوی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲ فروردین ۱۳۹۸ش.
• درخشانی، محمد، «مدارس عصر صفوی»، مجله تاریخ نو، شماره ۱۹، تابستان ۱۳۹۶ش.
• دوانی، علی و محمدحسین ناصرالشریعه، تاریخ قم، تهران، رهنمون، ۱۳۸۳ش.
• رجایی‌نژاد، محمد و عبدالوهاب فراتی، «بررسی و تحلیل نقش مدرسه فیضیه در تجدید حیات شیعه»، مجله ژرفاپژوه، شماره ۴ و ۵، تابستان و پاییز ۱۳۹۴ش.
• روحبخش، رحیم، «روضه فیضیه»، مجله زمانه، شماره ۷و۸، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۲ش.
• شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، ج۱، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۵۲ش.
• شیخ بهایی، محمد بن حسین، بخشی از دست‌نوشته‌های آثار علامه دوران شیخ بهاءالدین عاملی، به کوشش سیدمحمود مرعشی و میرمحمود موسوی، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی (ره)، ۱۳۷۸ش.
• «فیضیه، مدرسه»، وب‌سایت دانشنامه تاریخ معماری و شهرسازی ایران، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۱ش.
• محرمی، محمدعلی، «حمله به فیضیه، اولین قدم سقوط پهلوی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۳۰ مرداد ۱۴۰۱.
• «مدرسه فیضیه»، وب‌سایت مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی دفتر قم، تاریخ درج مطلب: ۲۳ اردیبهشت ۱۳۹۸ش.
• «مروری بر نمونه‌های تحریم عید نوروز در تاریخ معاصر ایران»، وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ انتشار: ۱ فروردین ۱۳۹۷ش.
• «معرفی فیضیه قم»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: ۳۰ تیر ۱۳۹۷ش.