پیش‌نویس:علی‌اکبر دهخدا

آثار	لغت‌نامه دهخدا، امثال و حکم

علی‌اکبر دهخدا؛ نویسنده، روزنامه‌نگار، محقق و شاعر معاصر ایرانی.

علی‌اکبر دهخدا، نویسنده، روزنامه‌نگار، محقق و شاعر معاصر ایرانی و نخستین رئیس دانشکدهٔ حقوق، علوم سیاسی و اقتصاد دانشگاه تهران بود. دهخدا با تدوین لغت‌نامهٔ فارسی، به خودباوری، تقویت و تحکیم هویت ملی، معرفی مفاخر فرهنگی و تبیین عظمت و گسترهٔ واژگان زبان فارسی کمک کرد و مانند فردوسی برای احیای ادبیات و زبان فارسی، گام بزرگی برداشت. وی همچنین در جریان انقلاب مشروطه با سرودن اشعار و نگارش مقالات انتقادی در روزنامه‌های مختلف، در مبارزه با مفاسد اجتماعی و بیش از همه مقابله با بی‌سوادی و ناآگاهی عامه مردم، روش منحصربه‌فردی در پیش گرفت. او پادشاهی را مخالف شرع و قانون می‌دانست و مشروطیت را نظامی سیاسی حقوقی و مبتنی بر آزادی و ضد استبداد معرفی می‌کرد.

کودکی و نوجوانی

علی‌اکبر دهخدا در ۱۲۹۷ش در تهران به دنیا آمد. پدر وی، «خان‌باباخان» از زمین‌داران قزوین بود و اندکی پیش از تولد علی‌اکبر، با فروش زمین‌های خود، به تهران آمده بود. دهخدا در نُه سالگی، پدر را ازدست داد و سرپرستی و تربیت او را مادر به‌عهده گرفت. دهخدا در خردسالی، از درس «شیخ هادی نجم‌آبادی» (متوفی ۱۳۲۰ش)، که زمانی در همسایگی خانوادهٔ آنها سکونت داشت و پدر دهخدا از ارادتمندان او بود، بهره گرفت و حدود ده سال از «شیخ غلامحسین بروجردی»، از علمای تهران علم صرف، اصول فقه، کلام و حکمت را آموخت.

جوانی و تحصیلات

علی‌اکبر دهخدا ۲۰ ساله بود که در مدرسهٔ سیاسی «میرزاحسن‌خان مشیرالملک» پذیرفته شد و ادبیات، فقه، تاریخ قدیم و معاصر، به‌ویژه تاریخ انقلاب اروپا، جغرافیا، حقوق، جنگ، دیپلماسی، اقتصاد و زبان‌های عربی و فرانسوی را آموخت و در تدریس به معلمان و اولیای مدرسه کمک کرد. وی در پایان دورهٔ تحصیل، در وزارت خارجه استخدام شد و همراه «معاون‌الدوله غفاری»، سفیر ایران در بالکان به اروپا رفت. دهخدا دو سال در کشورهای اتریش و بلغارستان اقامت گزید و آموختن زبان فرانسه را تکمیل کرد و از پیشرفت‌های علمی و هنری دنیای غرب آگاهی یافت. وی در ۱۳۲۳ق به ایران بازگشت و به فعالیت‌های ادبی، سیاسی و فرهنگی پرداخت.

خاستگاه‌های اندیشه‌ای

1. خانواده و اساتید؛ دهخدا با اینکه در کودکی پدر خود را از دست داد، اما جایگاه خانوادگی پدر، شخصیت و فرهیختگی مادر که پرورش او را به‌عهده گرفته بود، حضور در کلاس درس اساتید برجسته و اثرگذار و همسایگی و مراوده با عالمان دینی، اندیشه و شخصیت وی را تکوین بخشید. دهخدا همیشه از مادر، بروجردی و نجم‌آبادی، به‌عنوان سه معلم اصلی خود یاد کرده است.
2. محیط تحصیل؛ محیط فرهنگی و سیاسی دوران تحصیلات دهخدا در مدرسهٔ سیاسی تهران، اندیشه و شخصیت وی را جهت داد و بر فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی وی اثر گذاشت؛ وی در محیط مدرسه با تاریخ گذشته و معاصر ایران و جهان، به‌ویژه انقلاب فرهنگی اروپا آشنا شد و در رشته‌های مختلف، مطالعه و تحقیق کرد.
3. سفر به اروپا؛ دهخدا هنگام اقامت در اروپا، با پیشرفتهای علمی و هنری آن‌جا آشنا شد و در ایران از اندوخته‌های سفر به اروپا، بهره گرفت.
4. شرایط سیاسی و نهضت مشروطه؛ در بازگشت دهخدا از اروپا، نهضت مشروطیت به اوج رسیده بود و او که شرایط استبدادی و سیاسی زمانه را غیرقابل تحمل می‌دانست، برای خدمت به آزادی‌خواهان به‌کار روزنامه‌نگاری، روی آورد. در جریان انقلاب مشروطه، دو گرایش عمدهٔ غرب‌گراها (سکولارها) و روحانیان نواندیش در برابر هم قرار داشتند. غرب‌گرایان معتقد بودند که دنیای جدید با به‌کارگیری عقل و قوه استنباط، خود را از بندگی رها کرده و به اوج ترقّی رسیده است، اما مسلمانان در انحطاط به‌سر می‌برند. در مقابل، علمای مشروطه‌خواه می‌کوشیدند ارکان و اصولِ مشروطیت را برگرفته از اسلام بشمارند و دهخدا نیز در ایدهٔ مشروطیت، به این گروه از علما نزدیک بود و اساس سلطنت را مغایر با شرع می‌دانست.
5. پژوهش در ادبیات دینی؛ برخی از پژوهشگران معتقدند که دهخدا، هنگام پژوهش در ادبیات دینی، به‌طور اتفاقی با خطبهٔ امام حسین در «منا» روبه‌رو شد و دریافت که آگاهی، مسئولیت‌هایی بزرگ را به‌دنبال دارد. این رویداد بر اندیشه و انگیزهٔ مبارزاتی وی علیه استبداد و پیوستن او به صف آزادی‌خواهان، تأثیر گذاشت.

سیرهٔ عملی و ویژگی‌های شخصیتی و اخلاقی

علی‌اکبر دهخدا، دانشمند و پزوهشگر و از مبارزان اثرگذار در انقلاب مشروطه محسوب می‌شود. پژوهشگران وی را در مسایل سیاسی، انسانی تیزبین دانسته‌اند و خلاقیت و ذوق او در نگارش و درک مسایل اجتماعی و فرهنگی را ستوده‌اند. همچنین وی را از نظر اخلاقی دارای خصوصیات والای انسانی توصیف کرده‌اند. دهخدا در ستیز میان سنت و تجدد که از امور معمول دورهٔ وی بود، به‌طور عمیق به سنت‌های بومی و اسلامی وفادار ماند و به‌قول برخی ادیبان «کهن جامهٔ خویش پیراستن را به از جامهٔ عاریتی رنگین خواستن» می‌دانست و بر باور فکری و اجتماعی خود تا آخر پایدار ماند.

الف) فرهنگی و آموزشی

1. سرایش شعر؛ به‌باور پژوهشگران، دهخدا با جدیت به شعر نپرداخت اما شاعری توانا بود؛ وی در قالب‌های مختلف شعر فارسی، اشعاری جدی و فکاهی سرود. مجموع اشعار او در حدود ۱۲۰۰ بیت است که شمار اندکی از آنها تصنیف و کمی نیز به زبان ترکی است. دهخدا برخی از اشعار خود را در روزنامهٔ صوراسرافیل و مجله‌های مهر و یغما به چاپ می‌رساند. بعد از درگذشت دهخدا، اشعار پراکندهٔ وی گردآوری شد.
2. پایه‌ریزی لغت‌نامه؛ یکی از کارهای فرهنگی دهخدا تدوین لغت‌نامهٔ فارسی بود که با هدف مبارزه با فقر فرهنگی و از بین بردن بی‌سوادی در ایران صورت گرفت. وی در سال ۱۳۲۰ش بازنشسته شد و به‌گردآوری لغاتی که ضمن مطالعه متون ادبی یادداشت کرده بود، پرداخت. دهخدا، در طول ۴۵ سال، حدود ۳ میلیون برگ را از روی منابع منظوم و منثور فارسی و عربی، لغت‌نامه‌های چاپی و خطی، کتب معتبر تاریخ، جغرافیا، پزشکی، ستاره‌شناسی، ریاضی، فلسفه، کلام و فقه فراهم آورد.
3. تدوین امثال و حکم؛ اَمثال و حکم، از مهم‌ترین کتاب‌ها در زمینهٔ امثال فارسی و از منابع معتبر در تحقیقات زبان و ادبیات فارسی و پژوهش‌های مربوط به مثل‌شناسی تطبیقی در حوزهٔ ایران فرهنگی است. همچنین این اثر بازتاب ادبیات، فرهنگ، زبان، افکار، احساسات، عقاید و ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی مردم ایران محسوب می‌شود.
4. تأسیس جمعیت مبارزه با بی‌سوادی؛ دهخدا در اسفند ۱۳۲۹ش، «جمیت مبارزه با بیسوادی» را با هدف باسواد شدن مردم ایران در مدت کوتاه و هنگام با مبارزهٔ سیاسی، تأسیس کرد که در پرورش و رشد فرهنگی جامعه و توجه به بنیادهای تربیتی نظام آموزشی، مؤثر بود.

ب) سیاسی

1. پیوستن به انقلاب مشروطه‌خواهی؛ فعالیت سیاسی دهخدا به‌صورت عمده، بر محور مشروطه و مبارزه علیه «محمدعلی شاه»، یکی از شاهان قاجار و تلاش برای رسیدن به فضایی باز و آزاد در ایران، استوار بوده است؛ انقلاب مشروطه، از رویدادهای بزرگ تاریخ ایران است که بر شیوهٔ فرمانروایی سـنتی در ایران پایان داد و جایگاه «شاه» را که سایهٔ خداوند در زمین تلقی می‌شد و بدون هیچگونه محدودیت قانونی بر مردم حکومت می‌کرد، متزلزل کرد. دهخدا، با روش منحصر به‌فرد خود در پیروزی انقلاب مشروطه نقش‌آفرینی کرد.
2. نشر روزنامهٔ انتقادی صوراسرافیل؛ دهخدا همزمان با آغاز نهضت مشروطیت، با همکاری «جهانگیرخان شیرازی» و «قاسم‌خان تبریزی» روزنامهٔ انتقادی «صوراسرافیل» را منتشر کرد. شمارهٔ اول این روزنامه ۱۷ ربیع‌الآخر ۱۳۲۵ق در هشت صفحه در تهران منتشر شد. این روزنامه در عمر کوتاه خود ۵ بار توقیف شد ولی تا به توپ بستن مجلس استوار باقی ماند. پس از آخرین توقیف که به‌دستگیری و کشته‌شدن جهانگیرخان صوراسرافیل منجر شد، سه شمارهٔ دیگر آن توسط دهخدا که موفق به فرار از ایران شده بود در سوییس منتشر و سپس برای همیشه تعطیل شد.
3. تدوین مقالات انتقادی؛ به‌باور محققان، صوراسرافیل از مهم‌ترین ابزار مبارزاتی مشروطه‌خواهان علیه استبداد و حکومت قاجاریه بود که تیراژ هر شمارهٔ آن به حدود بیست‌وچهار هزار نسخه می‌رسید. در این میان، مقاله‌های «چرند و پرند» دهخدا که ماهیتی کاملاً سیاسی و انقلابی داشت، بیش از همه طرف‌دار داشت. این مقاله‌ها با امضای مستعار و با نام‌های «دخو»، «خرمگس»، «سگ حسن دله»، «غلام گدا»، «اسیرالجوال»، «دخو علی‌شاه»، «روزنامه‌چی»، «خادم‌الفقرا»، و «نخود همه آش» چاپ می‌شد، اما نویسندهٔ آن دهخدا بود. وی هر حادثه را بهانه قرار می‌داد و با استفاده از طنز، بر فساد دستگاه سلطنت، خیانت دولت‌مردان قاجار و ستم ملاکان حمله می‌کرد و آنها را به باد تمسخر می‌گرفت.
4. حمایت از ملی‌شدن صنعت نفت و دفاع از دولت مصدق؛ دهخدا بعد از کنارهگیری از سیاست و پرداختن به‌کارهای فرهنگی، همزمان با نهضت ملی‌شدن نفت از حدود ۱۳۲۸ش، دوباره به عرصهٔ سیاست بازگشت و از این نهضت حمایت کرد و با قلم و بیان خود به دفاع از دولت محمد مصدق پرداخت.

مسئولیت‌ها

1. نمایندگی مردم کرمان در دور دوم مجلس شورای ملی؛
2. ریاست دفتر وزارت معارف؛
3. ریاست ادارهٔ تفتیش وزارت عدلیه؛
4. ریاست مدرسهٔ علوم سیاسی که خود در جوانی در آن تحصیل کرده بود؛
5. ریاست دانشکدهٔ حقوق و علوم سیاسی و اقتصاد دانشگاه تهران.

آثار

الف) تألیف

1. لغت‌نامه؛
2. امثال و حکم؛
3. فرهنگ لغت فرانسه به فارسی؛
4. تعلیقات بر دیوان ناصر خسرو؛
5. شرح حال ابوریحان بیرونی مقارن با هزاره تولد بیرونی؛
6. دیوان اشعار؛
7. مجموعه مقالات.

ب) ترجمه

1. ترجمهٔ کتاب علل عظمت و انحطاط رومیان تألیف منتسکیو از زبان فرانسه؛
2. ترجمهٔ کتاب روح القوانین از منتسکیو.

ج) تصحیح

1. تصحیح دیوان حافظ؛
2. تصحیح دیوان منوچهری؛
3. تصحیح سیدحسن غزنوی؛
4. تصحیح دیوان فرخی؛
5. تصحیح دیوان مسعود سعد سلمان؛
6. تصحیح دیوان سوزنی سمرقندی؛
7. تصحیح لغت فرس اسدی؛
8. تصحیح صحاح الفرس؛
9. تصحیح دیوان ابن‌یمین؛
10. تصحیح یوسف و زلیخا.

نوآوری‌ها

1. تحول در ادبیات فارسی؛ دهخدا با شیوهٔ نگارش و ظرافت‌های روزنامه‌نگاری، تحولی بزرگ در ادبیات فارسی ایجاد کرد. پیش از رونامهٔ صوراسرافیل، هیچ‌کدام از نشریات فارسی‌زبان بر پایهٔ آن انتشار نیافته بود. وی در این روزنامه زبان ساده و نزدیک به زبان عامیانه به‌کار می‌برد و با روی‌کرد واقع‌گرایانه، مسائل اجتماعی و سیاسی را مطرح می‌کرد. به‌همین دلیل، دورهٔ مشروطه را یکی از مهم‌ترین دوره‌های تحول ادبیات فارسی به‌ویژه ادبیات طنز می‌دانند.
2. پایه‌گذاری طنز اجتماعی؛ دهخدا با نوشتن مقاله‌های طنز در ستون ویژهٔ چرند و پرند روزنامهٔ صوراسرافیل، برای نخستن‌بار طنز اجتماعی را در ایران پایه‌گذاری کرد. هدف دهخدا از طنز، بیدارگری مردم بود و گرایش به طنز اجتماعی در این دوره نشان‌دهندهٔ خفقان موجود در جامعه است که باعث می‌شود مردم از اظهار نظر مستقیم و انتقاد صریح از وضع موجود واهمه داشته باشند.
3. تولید اثر ملی؛ بسیار از محققان، لغت‌نامهٔ دهخدا را از نظر کمی و کیفی و نوآوری‌های بی‌نظیر آن، ارزشمندترین اثر در حوزهٔ فرهنگی تعریف کرده و آن را اثر ملی ایرانیان می‌دانند. این اثر منبع و مرجع اصلی در حوزهٔ تحقیق، شرح‌نویسی بر کتاب‌های منظوم و منثور، تصحیح کتاب‌ها و فرهنگی‌نویسی در زبان فارسی، دانسته می‌شود.

درگذشت

گورستان ابن‌بابویه، شهر ری

دهخدا در ۷ اسفند ۱۳۳۴ش درگذشت و در گورستان ابن‌بابویه شهر ری، در مقبره‌ای خصوصی، به خاک سپرده شد.

دهخدا در نظر دیگران

محمد دبیرسیاقی از پژوهشگران برجستهٔ ایران، تلاش فرهنگی دهخدا را با کار فردوسی مقایسه کرده و معتقد است لغت‌نامهٔ دهخدا، کار بزرگی است که بعد از شاهنامهٔ فردوسی پشتوانه زبان فارسی است. بسیاری از محققان معتقدند که دهخدا با تدوین لغتنامه، گامی بزرگی برای احیای میراث فرهنگی و زبان فارسی برداشته و در ایجاد خودباوری، تقویت و تحکیم هویت ملی، معرفی مفاخر فرهنگی و تبیین عظمت و گستره واژگان زبان فارسی، نقش مهم و اساسی داشته است.

تمبر یادبود

به مناسب صدمین سالگرد تولد دهخدا، تمبر یادبود در ۱۳۵۸ش، مزین به‌تصویر وی چاپ شده است.

دهخداپژوهی

کتاب، مقالات و یادداشت‌های گوناگونی دربارهٔ زندگی، فعالیت‌ها و آثار دهخدا نوشته شده است. برای مثل می‌توان به کتاب «همنوا با مرغ سحر، زندگی و شعر علی‌اکبر دهخدا» اثر بلقیس سلیمانی و «کتاب‌نامه‌های سیاسی دهخدا» اثر محمد دبیر سیاقی اشاره کرد.

منابع

• «امثال و حکم»، ویکی زندگی، تاریخ بازدید: ۵ خرداد ۱۴۰۲ش.
• ترابی فراسانی، سهیلا و بهزادی، علی، «تحلیل و بررسی اندیشه‌های اجتماعی دهخدا»، مجلهٔ تاریخ پژوهی، شمارهٔ ۶۸، بهار ۱۳۹۸ش.
• دبیرسیاقی، محمد، «دهخدا، علی‌اکبر»، وب‌سایت دانشنامهٔ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۲ش.
• «چرند و پرندهای روزنامه‌نگار ایرانی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۷ اسفند ۱۴۰۱ش.
• «دربارهٔ علی‌اکبر دهخدا»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۷ اسفند ۱۳۹۸ش.
• دهخدا، مقالات دهخدا، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۲–۱۳۶۴ش.
• «دهخدا و مشروطیت»، وب‌سایت مؤسسهٔ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، تاریخ درج مطلب: ۱۴ مرداد ۱۴۰۰ش.
• «رئیس‌جمهوری ناکام/ جایگاه سیاسی علی‌اکبر دهخدا»، وب‌سایت دائرهٔ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ اسفند ۱۳۹۷ش.
• ساکنیان، مهسا و دیگران، «سبک‌شناسی شعر طنز دهخدا»، مجلهٔ فصلنامهٔ پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، شمارهٔ ۲۷، بهار ۱۳۹۶ش.
• «شعر وطن‌دوستی دهخدا (وطن‌داری) همراه با معنی»، وب‌سایت روشینا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ اسفند ۱۳۹۹ش.
• «صدمین سالگرد تولد دهخدا»، وب‌سایت تمبر ایران، تاریخ بازدید: ۵ خرداد ۱۴۰۲ش.
• عابدی، کامیار، صور اسرافیل و علی‌اکبر دهخدا یک بررسی تاریخی و ادبی، تهران، کتاب نادر، ۱۳۷۹ش.
• عامری گلستانی، حامد و دیگران، «مشروطیت، آزادی‌خواهی و ستیز با استبداد در اندیشهٔ دهخدا»، مجلهٔ پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، شمارهٔ ۲۷، پاییز و زمستان ۱۳۹۹ش، ص۲۲.
• «کتاب‌شناسی پر برگ و بار علی‌اکبر دهخدا»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۱۷ اسفند ۱۳۸۸ش.
• «کتاب‌نامه‌های سیاسی دهخدا»، وب‌سایت ایران کتاب، تاریخ بازدید: ۷ خرداد ۱۴۰۲ش.
• کرم‌پور، فاطمه، «علی‌اکبر دهخدا از تبعید تا مرگ»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۳ش.
• کشاورز، حبیب، «تأثیر روزنامه‌های عصر مشروطه بر پیدایش طنز اجتماعی در ادبیات فارسی (مطالعهٔ موردی ستون چرند و پرند دهخدا)»، مجلهٔ مطالعات شهریارپژوهی، دورهٔ هشتم، شمارهٔ ۳۳، شهریور ۱۴۰۰ش.
• «محدثی خراسانی: واژهٔ علامه، برای علی‌اکبر دهخدا کوچک است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۸ اسفند ۱۴۰۰ش.
• محمدی، عاتکه، «میرزا علی‌اکبر دهخدا»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۳ش.
• مدملی، صدیقه، «علامه دهخدا، بزرگ‌مرد ادب ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۱ خرداد ۱۴۰۲ش.
• معین، محمد، لغت‌نامهٔ دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۷ش.
• «نگاهی به زندگی فکری و سیاسی علامه علی‌اکبر دهخدا»، وب‌سایت انصاف نیوز، تاریخ درج مطلب: ۷ اسفند ۱۳۹۸ش.
• یعقوبی، رضا، زندگی‌نامهٔ علامه علی‌اکبر دهخدا با تأکید بر جنبه‌های سیاسی آن، تهران، زهد، ۱۳۷۷ش.