پیش‌نویس:رزق

سوره شوری آیه ۱۹

رزق؛ بهره مادی و معنوی که خداوند بر اساس حکمت خود به انسان می‌بخشد.

رزق در فرهنگ اسلامی مفهومی فراتر از روزی مادی است و به هر نعمت و بهره‌ای که از سوی خداوند به انسان برسد اطلاق می‌شود؛ اعم از ثروت، سلامتی، دانش، خانواده و حتی هدایت معنوی. قرآن کریم خداوند را به عنوان «رازق» و روزی‌بخش حقیقی معرفی می‌کند که روزی را بر اساس حکمت خود میان همه موجودات تقسیم می‌کند. باور به رزاقیت خداوند، تأثیرات گسترده‌ای در سبک زندگی دارد؛ این باور به مدیریت اضطراب معیشتی و تقویت قناعت کمک می‌کند؛ موجب بهبود اخلاق کسب‌وکار می‌شود و انگیزه نیکوکاری و حتی فرزندآوری را افزایش می‌دهد. بر اساس آموزه‌های دینی، عواملی مانند صدقه، صله‌رحم، تلاش برای روزی حلال و شکرگزاری باعث افزایش و برکت روزی می‌شوند.

تعریف رزق

واژه عربی رزق به‌معنای روزی، بهره، جیره و هر چیزی است که انسان از آن نفع می‌برد. در فرهنگ دینی، رزق به بخشش و روزیِ خدادادی گفته می‌شود؛ این مفهوم به خوراک و دارایی مادی محدود نبوده و شامل هر سودی می‌شود که به انسان می‌رسد. در فرهنگ اسلامی، تمام نعمت‌ها و امکانات زندگی مانند ثروت، مقام، خانواده، زیبایی، دانش، مهارت و مانند آنها از مصادیق رزق هستند. در فرهنگ عمومی و گفتار روزمرهٔ ایرانیان نیز روزی و قسمت، نزدیک‌ترین معادل‌های معنایی رزق هستند.

مفهوم دینی رزق

حکاکی آیه «وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ» جهت افزایش رزق بر روی انگشتر

در قرآن، رزق دربارهٔ خوراک، بهره‌مندی از قرآن، باران، نعمت‌های طبیعی، هدایت، علم و بهرهٔ اخروی به‌کار رفته است. در فرهنگ دینی، برکت، به معنای بهره‌وری و سودمندی رزق، مفهوم مکمل رزق است؛ ممکن است مقدار رزق ثابت باشد، اما با ایمان، درستکاری و انفاق، اثر و ماندگاری آن در قالب برکت، چند برابر می‌شود. رزق در پرتو این مفهوم دینی، مایهٔ آرامش در معیشت، برکت، استحکام خانواده و سلامت اجتماعی است. در مقابل، نظام سکولار بر درآمد تکیه می‌کند که محصول رقابت، سرمایه، مهارت و قانون عرضه و تقاضا است و آن را به قدرت تولید و مصرف فرو می‌کاهد.

اقسام رزق

در آموزه‌های اسلامی، رزق به اقسام گوناگون تقسیم شده است:

• رزق مطلوب و طالب: رزق مطلوب آن است که انسان در پی آن می‌رود و برای به‌دست آوردنش تلاش می‌کند، اما رزق طالب، خود به سوی انسان می‌آید و روزی تضمین‌شده‌ای است که حتماً به انسان می‌رسد. براساس سخن حضرت محمد همان‌گونه که مرگ انسان را می‌طلبد، روزی نیز در پی انسان است و او را می‌طلبد.
• رزق مادی و معنوی: رزق مادی شامل مواردی مانند خوراک، پوشاک، مسکن و سلامت است و رزق معنوی شامل اموری مانند ایمان، علم، هدایت و قرب الهی است.
• رزق حلال و حرام: رزق حلال آن است که از راه درست و مشروع به دست آید و رزق حرام آن است که از طریق نادرست و نامشروع، تحصیل شود. رزق مادی می‌تواند حلال و طیب یا حرام و خبیث باشد، اما رزق معنوی همواره حلال است.
• رزق عام و خاص: رزق عام، عطیه‌ای الهی است که همهٔ موجودات را در بقای هستی یاری می‌دهد و رزق خاص، فقط به بندگان خالص خداوند می‌رسد.
• رزق دنیوی و اخروی.

رازق بودن خدا

کاشی با طرح هو الرزاق

آیات قرآن، خدا را رازق و بهترین رازق می‌خواند و تأکید می‌کند که توزیع روزی در جهان تابع حکمت و نظام اسباب است و تنگی یا وسعت رزق به اراده و حکمت خدا بستگی دارد. افزون بر این، تحقق روزی مقدّر الهی، در گروی سعی و تلاش انسان است.

افزایش رزق

مسلمانان در چارچوب فرهنگ دینی خود باور دارند که روزی از سوی خدا مقدر می‌شود. بر این اساس، ایرانیان باور دارند که «روزی‌رسان خدا است» و مهمان، روزی‌اش را با خود می‌آورد. آنها هنگام افزایش نعمت و روزی نیز یکدیگر را به مفهوم اسلامی برکت، توجه می‌دهند. باور به رزاق‌بودن خدا و مقدر بودن رزق، سبب توجه به رفتارهایی مانند دعای سفره، شکر الهی، قناعت، میانه‌روی و اجتناب از اسراف می‌شود. این انگاره‌های شناختی دربارهٔ رزق، برآمده از آموزه‌های دین اسلام است. در سخن پیشوایان دین اسلام، تلاش برای کسب روزی حلال به‌مثابهٔ جهاد در راه خدا است. همچنین خوش‌خلقی با خانواده، توبه از گناه، پرهیز از حرص، صلهٔ رحم و اطعام فقیران، از عوامل افزایش رزق بوده و زنا، دروغ، حرام‌خواری، بدخلقی، پرداخت نکردن زکات و خیانت در امانت از عوامل کاهش روزی شمرده شده‌اند.

پیامدهای باور به رازق بودن خدا

تصویری از مرشد چلویی که به مشتریان غذای نسیه و وجه دستی می‌داد.

• مدیریت اضطراب: باور به رزاقیت خدا، تنظیم‌کنندهٔ سلامت روانیِ انسان است و تحمل و تاب‌آوری آدمی را افزایش می‌دهد. بسیاری از مردم با انگارهٔ «هرکه را خلق کرده، روزی‌اش را هم داده»، فشار روانی فقر را در معیشت خویش مدیریت می‌کنند. پرهیز از حسادت به رزق دیگران و اعتماد به رزق مقدر، به ایجاد تعادل روانی کمک می‌کند.
• بهبود اخلاق کسب‌وکار: فرهنگ کار و تلاش ایرانیان با ارزش‌هایی چون قناعت، درستکاری، انصاف، پرهیز از حرص، پرهیز از کسب حرام و رعایت حق مردم گره خورده است. این ارزش‌ها از آموزه‌های دینی سرچشمه گرفته اما در عمل اجتماعی مردم نیز تجسم یافته و بخشی از «اخلاق بازار» ایرانی شده است.
• نیکوکاری: ایرانیان انفاق و دستگیری از نیازمندان را باعث گشایش روزی می‌دانند. بسیاری از خانواده‌ها بخشی از درآمد خود را با انگیزهٔ برکت، خرج امور خیر می‌کنند.
• فرزندآوری: ایرانیان باور دارند که فرزند با روزی خود به دنیا می‌آید. این انگاره، ترس از فقر را که مانع فرزندآوری است، کم‌رنگ می‌کند.
• ساماندهی رفتار اقتصادی: در فرهنگ ایرانی، کارکردن، شرط جریان‌یافتن روزی است. کاسب‌های بسیاری از کم‌فروشی پرهیز می‌کنند، زیرا معتقدند حرام، برکت را می‌برد. قرض‌الحسنه، نسیه‌دادن به مشتری آشنا یا نذری‌دادن نیز بر این باور استوار است که «کمک‌کردن، رزق را کم نمی‌کند». این باور در تصمیم‌های خانوادگی نیز دیده می‌شود؛ چنان‌که هنگام فرزندآوری گفته می‌شود «بچه رزقش را با خودش می‌آورد». در سطح کلان نیز تلاش برای خودکفایی با این فهم فرهنگی همراه است که «رزق جامعه باید از تلاش خودش بیاید».

تفاوت در رزق

از منظر آموزه‌های اسلامی، تفاوت انسان‌ها در بهره‌مندی از رزق و روزی، امری حکیمانه و برخاسته از تدبیر الهی است تا نظم اجتماعی بر پایهٔ نیاز متقابل انسان‌ها، برقرار باشد. افزون بر این، تفاوت در روزی، زمینه‌ای برای آزمایش و رشد انسان است تا میزان شکر، صبر و توکل او آشکار شود. گاه نیز گسترش رزق، نوعی ابتلا یا مجازات الهی است و در مقابل آن، تنگی رزق می‌تواند عامل حفظ انسان از طغیان و غرور باشد.

رزق در زبان و ادب فارسی

در زبان و ادب فارسی، مفهوم رزق با شبکه‌ای از مضامین اخلاقی و معنوی پیوند خورده و شاعران پارسی‌گوی از این منظر به مفهوم رزق پرداخته‌اند.

حافظ

حافظ قلمِ شاهِ جهان مُقسِمِ رزق است

از بهرِ معیشت مکن اندیشهٔ باطل

مولانا

بن هر بیخ و گیاهی خورد از رزق الهی

همه وسواس و عقیله دلِ بیمار تو دارد

سعدی

ز دنیا بخش ما غم‌خوردن آمد

نشاید خوردن الا رزقِ مقسوم

منابع

• قرآن کریم.
• باقری، مصباح الهدی و دیگران، «تبیین جایگاه سنت رزق و اعتقاد به آن در کسب و کار از دیدگاه قرآن کریم»، نشریهٔ مدیریت اسلامی، شمارهٔ ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۲ش.
• «تفاوت رزق و روزی‌ها»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: ۳ خرداد ۱۳۸۹ش.
• جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، اسراء، ۱۳۸۹ش.
• جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن، قم، اسراء، ۱۳۸۳ش.
• چراغی کوتیانی، اسماعیل، «دلالت‌های جمعیت‌شناختی باور به رزاقیت الهی با تکیه بر آموزه‌های دینی»، نشریهٔ معرفت، شمارهٔ ۵۶، پاییز ۱۴۰۲ش.
• «چگونگی تأثیر میزان درآمد و رزق و روزی در زندگی انسان»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: ۳۰ آذر ۱۳۹۸ش.
• حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
• «راه‌های افزایش رزق و روزی»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۲۰ تیر ۱۳۹۷ش.
• «رزق و روزی در آیات و روایات، اقسام و ویژگی‌های رزق و روزی»، نشریهٔ ره‌توشهٔ راهیان نور، ۱۳۹۸ش.
• شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، نجف أشرف، المطبعة الحیدریة، بی‌تا.
• طباطبایی، محمدحسین، ترجمهٔ تفسیر المیزان، ترجمهٔ محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۴ش.
• «عوامل و موانع برکت در زندگی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۸ مرداد ۱۴۰۳ش.
• فعالی، محمدتقی، «مروری بر انواع رزق در آموزه‌های دینی»، وب‌سایت مؤسسه فرهنگی هنری سبک زندگی آل‌یاسین، تاریخ درج مطلب: ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• فولادگر، «رزق و رزاق از دیدگاه قرآن»، وب‌سایت پرتال جامع علوم و معارف قرآن، تاریخ درج مطلب: ۱۹ اردیبهشت ۱۳۸۹ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• محمدجعفری، رسول و دیگران، «نقش جهان‌بینی توحیدی در رزق برای دستیابی به سلامت روان از منظر نهج‌البلاغه»، نشریهٔ قرآن و طب، شمارهٔ ۱۸، بهار ۱۴۰۱ش.
• محمدعلی زاده، ابوالحسن، «مفهوم رزق و نقش آن در مدیریت براساس آموزه‌های قرآنی»، پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد، مؤسسهٔ آموزش عالی طلوع مهر، ۱۳۹۹ش.
• «موانع افزایش رزق و روزی»، وب‌سایت مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۴ش.
• وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۶ مهر ۱۴۰۴ش.
• وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۴ آبان ۱۴۰۴ش.
• «یازده عامل کاهش رزق و روزی»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: ۱ مرداد ۱۳۹۴ش.