پیش‌نویس:خراسان جنوبی

موقعیت جغرافیایی استان خراسان جنوبی در نقشه ایران

خراسان جنوبی؛ از استان‌های شرقی ایران، به مرکزیت بیرجند.

خراسان جنوبی، استانی در شرق ایران، به مرکزیت بیرجند است. استان خراسان بر اساس مصوبهٔ مجلس شورای اسلامی در ۱۳۸۳ش، به سه استان خراسان جنوبی، خراسان رضوی و خراسان شمالی تقسیم شد.

پیشینه خراسان جنوبی

از استان خراسان جنوبی، در بسیاری از منابع تاریخی و کهن، به‌عنوان بخشی از خراسان بزرگ یاد شده است. اسناد و آثار موجود در آن منطقه نیز نشان از سکونت انسان‌ها و وجود حیات اجتماعی و فرهنگی کهن دارند. این سرزمین، در سفرنامهٔ مارکوپولو به نام «تونوکاین» آمده که برگرفته از اسامی دو شهر بزرگ آن یعنی تون و قاین بوده است.

ناصرخسرو نیز در اثر خود، از شهر بزرگ قاین یاد کرده و آن را شهری دارای یک خندق در اطراف، مسجد آدینه و خانه‌های گنبددار توصیف کرده است. مستوفی، در وصف این ولایت از قاین و بیرجند سخن گفته و بیرجند را شهری دارای زعفران و غله معرفی کرده است.

دو شهر معروف این استان یعنی فردوس و قائن، از دوران قاجار، به‌دلیل وجود مخاطرات طبیعی بسیار، اهمیت و جمعیت خود را از دست داده و مردم این مناطق، به بیرجند نقل مکان کردند.

جمعیت‌شناسی خراسان جنوبی

آمار جمعیتی

استان خراسان جنوبی که در ۱۳۸۳ش، به‌صورت استانی مستقل درآمد، امروزه، دارای جمعیتی در حدود ۷۶۸٬۸۹۸ نفر است.

اقوام و زبان‌ها

بنا بر نظرسنجی‌های میدانی صورت‌گرفته در این استان، در سال ۱۳۸۹ش، مشخص شد که ۹۹٫۳ درصد از جمعیت این استان را اقوام فارسی‌زبان (به تفکیک ۱۰۰٪ مرد و ۹۸٫۵٪ زن) و ۰٫۷ درصد را نیز بلوچ‌ها تشکیل می‌دهند.

جغرافیای خراسان جنوبی

موقعیت جغرافیایی

گسترهٔ خراسان جنوبی، ۱۵۱٬۱۹۳ کیلومتر مربع است. این استان، از نظر وسعت، به‌عنوان سومین استان وسیع ایران شناخته شده و دارای مختصات جغرافیایی ۵۷ درجه و ۳۹ دقیقه تا ۶۰ درجه و ۵۳ دقیقه طول شرق و نیز ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۶ دقیقه عرض شمالی است.

خراسان جنوبی، از شمال با استان خراسان رضوی، از غرب با استان‌های یزد و اصفهان، از جنوب غربی با استان کرمان، از جنوب شرقی با استان سیستان و بلوچستان و از شرق با کشور افغانستان، در حدود ۳۳۰ کیلومتر مرز مشترک دارد.

این استان به دو منطقهٔ کوهستانی و هموار تقسیم می‌شود. مناطق کوهستانی خراسان جنوبی، بیشتر در مرکز و شمال شرق این استان قرار دارند. از جمله قله‌های مرتفع این منطقه می‌توان به سیاه‌کوه (با ارتفاع ۲۸۵۷ متر)، بَنددَر (با ارتفاع ۲۷۸۷ متر) و شاه‌کوه (با ارتفاع ۲۶۳۳ متر) اشاره کرد.

آب‌وهوا

ارتفاعات موجود در استان خراسان جنوبی، نقشی تعیین‌کننده در شکل‌گیری آب‌وهوای این استان دارند. برای مثال، این کوه‌ها، سرچشمهٔ بسیاری از رودها، چشمه‌ها و قنات‌ها هستند. سایر نقاط هموار در این استان نیز دچار کم‌آبی و خشکی هوا هستند. کارشناسان، دلیل این گوناگونی آب‌وهوا در این استان را نزدیکی به دشت لوت (از گرم‌ترین و خشک‌ترین نقاط بیابانی در جهان)، قرارگرفتن در مسیر توده‌های هوای سرد قطبی، مرطوب غربی و جنوب غربی، جنوب شرقی، قرارگرفتن در معرضِ بادهای ۱۲۰ روزهٔ سیستان، دوری از دریا و امتداد کوه‌ها دانسته‌اند.

منابع آبی

مناطق مختلفی از استان خراسان جنوبی، به‌عنوان حوضه‌های آبریز متعددی در نظر گرفته شده‌اند؛ برای مثال، بخش غربی این استان، در حوضه آبریز مرکزی ایران (زیرحوضه کویر لوت) و بخش شرقی این استان نیز در حوضه آبریز شرقی ایران (زیر حوضه‌های نمک‌زار خواف و هامون هیرمند) قرار دارند.

علاوه بر آن، رودهای متعددی نیز در سطح این استان جریان دارند، مانند رود بَندان (که به دریاچهٔ هامون می‌ریزد)، رود شورِقائن (که به نمک‌زار خواف می‌ریزد) و رود فخررود (که به دق‌تندی در افغانستان می‌پیوندد).

حیات وحش

تصویر از دو بلدرچین در بیرجند

خراسان جنوبی، از وسیع‌ترین استان‌های کشور با زیستگاه‌های طبیعی متنوع برای ۲۵ درصد از مهره‌داران است. کارشناسان، از خراسان جنوبی به‌عنوان زیستگاه بیش از ۲۰۰ گونه پرنده، ۶۰ گونه پستاندار و ۷۰ گونه خزنده سخن گفته‌اند. امروزه، برخی پرندگان کمیاب، یوزپلنگ، پلنگ، روباه شنی و گربه شنی در این منطقه، در معرض خطر انقراض قرار دارند.

پوشش گیاهی

مناطق اندک کوهستانی و کوهپایه‌ای در استان خراسان جنوبی، محلی مناسب برای کاشت و رویش انواع گیاهان دارویی و صنعتی باارزش هستند. محققان، در این استان، ۸۰۰ گونه گیاه خودرو را شناسایی کرده‌اند که ۳۰ تا ۳۵ درصد از آنها، کاربرد صنعتی و دارویی دارند. از جمله این گیاهان می‌توان به بادامشک و بنه، تاغ، قیچ، شقایق، درمنه، آویشن، بادرنجویه، بابونه، زیره سیاه، آنغوزه، نسترن وحشی، اسپند، گز، نخود وحشی، گل ماهور و گل میمون اشاره کرد.

خطرات طبیعی

نقاط بسیاری از استان خراسان جنوبی، به‌عنوان مناطق زلزله‌خیز با درجه خطر خیلی بالا تا متوسط قرار دارند. این استان در طول تاریخ، با زلزله‌های خانمان‌سوز بسیاری روبه‌رو بوده است. از جمله گسل‌های معروف و خطرناک موجود در این استان می‌توان به چند گسل موازی با یکدیگر، در منطقهٔ نهبندان این استان، گسل نایبند (با طول ۷۵۰ کیلومتر)، گسل دشت بیاض و گسل سرایان (فردوس) در شمال استان، گسل‌های شوکت‌آباد، شکرآباد و خراشاد در بیرجند و جنوب استان اشاره کرد.

فرهنگ و هنر خراسان جنوبی

خوراک

بلغور پلو از غذاهای محلی استان خراسان جنوبی

از جمله خوراک‌های محلی این منطقه می‌توان به قوروت (کشک) و بادمجان اشاره کرد. علاوه بر آن، مردم این منطقه، اشکنه‌های مختلفی را نیز طبخ می‌کنند مانند اشکنهٔ بلغور شیر و اشکنهٔ عدس و نبات (شیرین). از دیگر غذاهای مخصوص این استان، آش شلغم، بلغور پلو و کشک سالاری است.

سوغات و صنایع محلی

سوغات اصلی استان خراسان جنوبی، زعفران است. زرشک، آلو و عناب نیز با کیفیتی بالا در این منطقه تولید می‌شوند. برخی از مردم در این استان، به تولید صنایع دستی از جمله گلیم، حصیر، قالی، جاجیم، ترکه و گیوه مشغول هستند که مورد استقبال مسافران و گردشگران ایرانی و خارجی قرار می‌گیرند.

جاذبه‌های گردشگری

قلعه فورگ در ۱۱۰ کیلومتری شرق بیرجند

از جمله اماکن دیدنی در استان خراسان جنوبی، می‌توان به روستای ماخونیک (روستایی پر رمزوراز با آداب و رسومی خاص)، چشمه مرتضی علی، کال جنی، روستای نایبند (با معماری پلکانی)، باغ گلشن طبس، کویر حلوان، قلعه بیرجند، باغ اکبریه، آرامگاه بوذرجمهر قاینی (بزرگمهر قاینی)، آبگرم دیگ رستم، بند دره، ارگ کلاه فرنگی بیرجند، قلعه فورگ، مسجد جامع قاین، بند عمر شاه، قلعه شاهدژ نهبندان، سرزمین سیاه طبس، شهر تاریخی تون و مجموعه تاریخی کوشک اشاره کرد.

موسیقی و رقص

خراسان جنوبی، از جمله مناطق ایران است که دارای نوع و سبکی خاص از موسیقی است. این سبک موسیقی با موسیقی سیستان پیوند داشته و شامل سازهایی مانند دوتار، سرنا، دایره و نی چوپانی است. در کنار موسیقی، رقص‌های سنتی همچون رقص «پِلتان» که شامل حرکات نمایشی و نمادین است، چوب‌بازی، اسب‌چوبی (نمایشی موزیکال و آیینی) و دست‌بازی اجرا می‌شوند.

اقتصاد

خراسان جنوبی، با ۶۹۸ معدن (زغال‌سنگ، منیزیت، آزبست، اورانیوم، گرانیت، گل سفید و مس)، از جملهٔ ۵ استان معدنی کشور محسوب می‌شود. پژوهشگران معتقدند که بخش زیادی از این معادن هنوز پنهان هستند و با کشف و استخراج آنها، می‌توان توسعه اقتصادی چشمگیری را برای این استان به ارمغان آورد.

از جمله صنایع موجود در استان نیز می‌توان به کارخانه‌ها و کارگاه‌های تولید ماشین‌آلات و تجهیزات، محصولات فلزی، حمل‌ونقل، محصولات لاستیکی و پلاستیکی، ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی، محصولات کانی، کاغذ و محصولات کاغذی، فلزات اساسی، چوب و محصولات چوبی، منسوجات، مبلمان و صنایع غذایی و آشامیدنی اشاره کرد. امروزه، ۵ شهرک صنعتی در این استان مشغول به فعالیت هستند.

آموزش و پژوهش خراسان جنوبی

استان خراسان جنوبی، دارای ۲۲ مرکز علمی و دانشگاهی تعریف شده است. از آن جمله می‌توان به دانشگاه بیرجند، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند و دانشگاه علوم پزشکی بیرجند اشاره کرد. دانشگاه‌های این استان، صاحب‌امتیاز برخی از ژورنال‌های علمی_تخصصی در ایران بوده و سالیانه، مقالات علمی و پژوهشی بسیاری در همین مراکز علمی تولید و منتشر می‌شوند.

تقسیمات کشوری خراسان جنوبی

استان خراسان جنوبی، بر اساس آخرین تقسیمات کشوری صورت‌گرفته، دارای ۱۱ شهرستان (فردوس، طبس، بشرویه، زیرکوه، خوسف، سربیشه، نِهبندان، سَرایان، بیرجند، دَرمیان و قائنات)، ۲۵ بخش، ۶۱ دهستان و ۲۸ شهر است.

مشاهیر خراسان جنوبی

غلامحسین شکوهی

از جمله مشاهیر این خطه از ایران می‌توان به احمد کامیاب مسک (استاد تئاتر و ادبیات)، غلامحسین شکوهی (پدر علم تعلیم و تربیت ایران)، کاظم معتمدنژاد (پدر علم ارتباطات ایران)، بدیع‌الزمان فروزان‌فر (استاد بزرگ ادبیات فارسی) و محمدحسن گنجی (پدر علم جغرافیای ایران) اشاره کرد.

منابع

• «آشنایی با موسیقی نواحی خراسان جنوبی»، سایت همشهری آنلاین، تاریخ بازدید: ۱۰ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «استان خراسان جنوبی»، استانداری خراسان جنوبی، تاریخ بازدید: ۱۰ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «استان خراسان جنوبی»، سایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: ۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «تعداد جمعیت و خانوار به تفکیک تقسیمات کشوری، براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ش»، سایت مرکز آمار ایران، تاریخ بازدید: ۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «توسعه معادن و صنایع معدنی خراسان جنوبی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بازدید: ۱۰ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «دانشگاه‌های استان خراسان جنوبی»، سایت مرجع دانشگاه‌های ایران، تاریخ بازدید: ۱۰ مرداد ۱۴۰۱ش.
• دفتر تقسیمات کشوری، نقشه و جدول تقسیمات کشوری، تهران، دفتر تقسیمات کشور، ۱۳۸۴ش.
• دفتر تقسیمات کشوری، نقشه و جدول تقسیمات کشوری، تهران، وزارت کشور، ۱۳۸۳ش.
• «دیدنی‌های خراسان جنوبی»، سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۲ مرداد ۱۴۰۱ش.
• رستمی، محبوبه، «غذاهای محلی استان خراسان جنوبی»، سایت کجارو، تاریخ بارگذاری: ۱۵ تیر ۱۳۹۵ش.
• سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، جغرافیای استان خراسان جنوبی، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۸۴ش.
• سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، اطلس راهنمای استان‌های ایران، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح)، ۱۳۸۴ش.
• سازمان نقشه‌برداری کشور، اطلس نقشه و اطلاعات مکانی (استان خراسان جنوبی)، تهران، سازمان نقشه‌برداری کشور (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۴ش.
• «شهرها و روستاهای استان خراسان جنوبی»، سایت چهارگوشه ایران زیبا، تاریخ بازدید: ۸ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «گونه‌های جانوری کمیاب، یک گام تا انقراض»، سایت اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی، تاریخ بازدید: ۱۰ مرداد ۱۴۰۱ش.
• لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
• مستوفی قزوینی، حمدالله، نزههٔ القلوب، به‌تصحیح و تحشیه دکتر محمد دبیرسیاقی، قزوین، حدیث امروز، ۱۳۸۱ش.
• «مشاهیر خراسان جنوبی»، بنیاد نخبگان خراسان جنوبی، تاریخ بازدید: ۲۲ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «معرفی استان»، پرتال استان خراسان جنوبی، تاریخ بازدید: ۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «مناطق کوهستانی خراسان جنوبی کانون پرورش گونه‌های گیاهان دارویی است»، سایت خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: ۱۰ اسفند ۱۳۹۵ش.
• ناصر خسرو، سفرنامه، به‌تحقیق دکتر محمد دبیرسیاقی، تهران، زوار، ۱۳۸۴ش.