پیش‌نویس:جنگل ارسباران

طبیعت پاییزی جنگل‌های ارسباران

جنگل ارسباران؛ ذخیره‌گاه زیست‌کره‌ در شمال‌غرب ایران با تنوع زیستی غنی در مجاورت رود ارس.

جنگل ارسباران یکی از اکوسیستم‌های منحصربه‌فرد و با ارزش شمال‌غرب ایران است که در ناحیهٔ کوهستانی شمال استان آذربایجان‌ شرقی و در مجاورت رودخانهٔ بین‌المللی ارس قرار دارد. این منطقه با وسعت تقریبی ۱۳۰ هزار هکتار و آب‌وهوای معتدل، بازمانده‌ای از جنگل‌های چند میلیون سالهٔ هیرکانی و به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره در یونسکو ثبت شده است. جنگل ارسباران به موزهٔ حیات‌ وحش ایران شهرت دارد، دارای تنوع زیستی بسیار غنی شامل گونه‌های نادر گیاهی و جانوری است. ارسباران علاوه بر ارزش‌های زیست‌محیطی از منظر تاریخی و فرهنگی نیز جایگاهی برجسته دارد. این منطقه به‌واسطه موقعیت راهبردی خود در طول تاریخ، کانون رخدادهای سیاسی و مقاومت‌های مردمی بوده است که نمونۀ آشکار آن در قلعه بابک دیده می‌شود. آثار باستانی موجود در جنگل ارسباران، پیوند تاریخی انسان و طبیعت را در این ناحیه بازتاب می‌دهد.

معرفی جنگل ارسباران

موقعیت جغرافیایی

منطقهٔ ارسباران، واقع در شمال‌غربی ایران در استان آذربایجان‌ شرقی، یک ناحیهٔ کوهستانی و جنگلی منحصربه‌فرد است که در امتداد مرز بین‌المللی با کشورهای جمهوری آذربایجان و ارمنستان قرار دارد. جنگل ارسباران در شهرستان‌های کلیبر، ورزقان و اهر و در مجاورت رود ارس قرار گرفته است. وسعت جنگل ارسباران حدود ۱۳۰ هزار هکتار است که یکی از بزرگ‌ترین جنگل‌های هیرکانی محسوب می‌شود.

نام‌گذاری

ارسباران به‌معنای کناره‌های رود ارس یا سرزمینی است که رودهای آن به ارس می‌ریزند. علاوه بر نام ارسباران، از نام‌های دیگری همچون ارسبار، قره‌داغ یا قراچه‌داغ نیز برای اشاره به این منطقه استفاده می‌کنند. وجه اشتراک همهٔ این نام‌ها، رودخانهٔ ارس (آراز) و کوه قره‌داغ است. کارشناسان، دلیل نام‌گذاری این منطقه به قره‌داغ را وجود جنگل‌های انبوه دانسته‌اند. قَرَه در زبان ترکی به‌معنای انبوه و بزرگی است. نام ارسباران، در زمان پادشاهی رضاخان و با هدف نظارت بر چگونگی اسکان ایلات و سیاست حکومت پهلوی بر زدودن اسامی ترکی از مکان‌های تاریخی، بر این منطقه نهاده شد.

ارزش اکولوژیکی

جنگل ارسباران از گنجینه‌های طبیعی ایران و بخشی از جنگل‌های مختلط هیرکانی است که توسط یونسکو به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره در ایران ثبت شده است و دارای تنوع زیستی بسیار غنی از گونه‌های گیاهی و جانوری است. ارسباران نقطهٔ تلاقی سه منطقهٔ زیست‌جغرافیایی اصلی است: منطقهٔ خزری (هیرکانی)، منطقهٔ قفقازی و منطقهٔ مدیترانه‌ای. این موقعیت، ارسباران را به یک پل اکولوژیک حیاتی تبدیل کرده است که ویژگی‌های جنگل‌های مرطوب پهن‌برگ هیرکانی را با عناصر پوشش گیاهی استپی نیمه‌خشک ایرانی-تورانی و قفقازی در هم می‌آمیزد. به‌همین دلیل، این منطقه به‌عنوان یک «ناهنجاری اکولوژیک» شناخته می‌شود؛ جنگلی متراکم و غنی در اقلیم مناسب برای پوشش گیاهی استپی. جنگل ارسباران، نقش حیاتی در حفظ تنوع زیستی، تنظیم چرخهٔ آب و کاهش اثرات تغییر اقلیم در شمال‌غرب ایران دارد. این منطقه با پوشش گیاهی غنی، منبعی ارزشمند برای تولید اکسیژن، ذخیره کربن و جلوگیری از فرسایش خاک است. همچنین، خدمات اکوسیستمی ارسباران از جمله تأمین آب، کنترل سیلاب و حفظ تعادل اکولوژیکی، آن را به یکی از مهم‌ترین منابع طبیعی ایران تبدیل کرده است.

طی دهه‌های اخیر، ارسباران با معضلاتی همچون آتش‌زدن جنگل‌ها و مراتع، رهاسازی زباله و مدیریت نکردن پسماندها مواجه شده است. علاوه بر آن، شکستن شاخ‌وبرگ درختان و نزدیک‌شدن بیش از حد به جانوران در این مناطق جنگلی، گردشگران و حیوانات را به خطر انداخته است. همچنین، توسعهٔ معدن مس در ارسباران، ضربات جبران‌ناپذیری را به محیط‌ زیست و منابع طبیعی آن وارد کرده است.

مه‌بارش در ارسباران

فضای مه‌گرفته جنگل ارسباران

راز بقای ارسباران در پدیده‌ای به‌نام «باران‌های مخفی» یا مِه‌بارش نهفته است. توپوگرافی کوهستانی در ارسباران سبب می‌شود، توده‌های هوای مرطوب که از سمت دریای خزر یا دریای سیاه و قفقاز می‌آیند، وادار به صعود شوند. این صعود منجر به تراکم رطوبت و ایجاد مه غلیظ در بیشتر روزهای سال، به‌ویژه در ارتفاعات می‌شود. این مه، رطوبت را مستقیماً بر روی شاخ‌وبرگ درختان و سطح خاک می‌نشاند. پدیده مه‌بارش، میزان رطوبت مؤثر دریافتی اکوسیستم را از ۴۵۰ میلی‌متر به ۷۵۰ میلی‌متر در سال افزایش می‌دهد. این رطوبت اضافی، به گونه‌های جنگلی هیرکانی اجازه می‌دهد تا در این منطقه که در غیر این صورت نیمه‌خشک تلقی می‌شد، زنده بمانند و شکوفا شوند.

آب‌وهوا

به‌دلیل ماهیت کوهستانی و ارتفاع بالا، اقلیم کلی ارسباران سرد و مرطوب توصیف می‌شود. فصول پاییز و زمستان بسیار سرد هستند و سفر در این فصول توصیه نمی‌شود. فصل بهار، با وجود سرسبزی و زیبایی خیره‌کننده، می‌تواند با بادهای شدید در ارتفاعات همراه باشد؛ بنابراین بهترین زمان برای سفر به ارسباران، فصل تابستان است که آب‌وهوای خنک آن، پناهگاهی از گرمای مناطق پست‌تر فراهم می‌کند. در ماه‌های اردیبهشت و خرداد، ارسباران در اوج زیبایی بصری قرار دارد.

سوغات ارسباران

درخت زغال اخته جنگل‌های ارسباران

یکی از میوه‌های این منطقه، زغال‌اخته است. فرآورده‌های مختلف زغال‌اخته، مانند ترشی، شربت، لواشک، برگه و خشکهٔ زغال‌اخته در ارسباران به‌وفور دیده می‌شود. مردمان ساکن در این منطقه نیز از میان صنایع دستی، به ورنی‌بافی توجه بیشتری دارند.

قدمت ارسباران

جنگل ارسباران بازماندهٔ جنگل‌های چند میلیون سالهٔ هیرکانی از دورهٔ سوم زمین‌شناسی است. یکی از کهن‌ترین منابعی که به این منطقه از ایران اشاره کرده، اثری از ابن‌حوقل جغرافیدان است. او، در قرن ۴ق، از این منطقه با نام «سیاه‌کوه» یاد کرده که مردمانی ترک‌زبان در آن زندگی می‌کنند. یاقوت حموی نیز در حدود ۸۰۰ سال پیش، ارسباران را با نام کلیبر یاد کرده و آن را منطقه‌ای بین آذربایجان و ایران معرفی کرده که دارای انارهایی با کیفیت، انجیر و انگورهای خوش‌طعم است. او، همچنین، به خشک‌کردن این میوه‌ها در تنور اشاره کرده است، زیرا نور خورشید به‌صورت مستقیم در این منطقه نمی‌تابد.

اهمیت تاریخی ارسباران

قلعه بابک خرمدین در جنگ ارسباران

در این منطقه از خاک ایران، رویدادهای سیاسی و آزادی‌خواهی بسیاری رخ داده است. بابک خرمدین که از سرداران منطقهٔ آذربایجان در زمان خلافت معتصم عباسی بود، توانست در حدود ۲۰ سال در مقابل این دستگاه حکومتی مبارزه و مقاومت کند. قلعهٔ بابک، مرکز فرماندهی این سردار ایرانی بود و گروهی که از او حمایت می‌کردند نیز خرمدینان نام داشتند.

در دورهٔ صفویان، این منطقه همواره مورد توجه پادشاهان صفوی بود و در تمام دورهٔ حکومتی قاجاریان، ارسباران توسط شاهزادگان قاجاری اداره می‌شد. عباس میرزا، برای مدتی اهر را مرکز فرماندهی خود در برابر روس‌ها انتخاب کرد. در آن دوران، عشایر ارسباران به حمایت از پادشاه ایران پرداخته و بخشی از قشون ایران را تأمین کردند. همچنین، ارسباران، یکی از کانون‌های جنبش مشروطه در ایران بود. در دورهٔ رضاشاه نیز بسیاری از کوچ‌نشینان در این منطقه یک‌جانشین شدند.

از افراد مشهور این خطه از خاک ایران، ستارخان، از سرداران جنبش مشروطه و شهاب‌الدین اهری، عارف و شاعر قرن هفتم هجری اشاره کرد.

پوشش گیاهی و جانوری

دسته مارال‌ها (گوزن قرمز) در جنگل ارسباران

ارسباران به‌دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فرد گیاهی، توسط برخی متخصصان به‌عنوان یک منطقهٔ رویشی مستقل و جدا از ناحیهٔ هیرکانی، طبقه‌بندی می‌شود. در جنگل‌های ارسباران بیش از ۱۵۰۰ گونه گیاهی شناسایی شده که ۱۰ درصد کل گونه‌های گیاهی ایران را شامل می‌شود و ۴۶ درصد از آنها دارویی، ۲۰ درصد زینتی و ۱۷ درصد خوراکی است. در این منطقه، گیاهان و درختانی همچون بلوط، کِیکُم، سماق، زرشک، انار کوهی، سیب وحشی، گلابی وحشی و بوته‌های تمشک و زغال‌اخته، وجود دارند. همچنین، تنوع قارچ‌های این جنگل‌ها، در حدود ۲۵۰ نوع شناسایی شده است.

ارسباران با حضور همزمان گونه‌های مختلف جانوری، به‌عنوان موزه حیات وحش ایران شناخته می‌شود. در این جنگل‌ها، مناطق حفاظت‌شده‌ای وجود دارد که در آن ۲۲۰ گونه پرنده، ۳۸ گونه خزنده، ۵ گونه دوزیست، ۴۸ گونه پستاندار و ۲۲ نوع ماهی زندگی می‌کنند. سیاه‌خروس، مارال، سیاه‌گوش (وشق)، خرس قهوه‌ای، اردک سرسفید، پلنگ، میش‌مرغ، کبک، قرقاول و دُرّاج از گونه‌های جانوری نادر در این منطقه هستند. در این جنگل‌ها، تعداد زیادی مار افعی زندگی می‌کنند.

جاذبه‌های گردشگری جنگل ارسباران

دژ قهقهه مربوط به پیش از اسلام و کاربری آن مربوط به دوران صفویه

از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری در جنگل ارسباران عبارتند از: قلعه بابک، قلعه جوشین، قلعه آوارسین، قصر آیینه‌لو، کلیسای آینالو، کلیسای وینق، کلیسای ناپشته، چشمه‌های آبگرم و سرد، بازار اهر، پل‌های خداآفرین، آرامگاه مادر تیمور، دژ قهقهه، جنگل مکیدی و ییلاقات این منطقه. کمپ‌های تابستانی و زندگی عشایر ارسباران هم برای تجربهٔ فرهنگ بومی جذاب است. منطقهٔ حفاظت‌شدهٔ آینالو با پروژهٔ احیای گوزن مارال و تنوع حیات وحش نیز مقصد طبیعت‌گردان است. مسیرهای کوهنوردی، پیاده‌روی در جنگل و پارک ملی ارسباران با طبیعت بکر و گونه‌های نادر گیاهی و جانوری برای دوستداران طبیعت مناسب است. درختان خودروی میوه مانند گردو، زغال‌اخته، قره‌قات، گیاهان دارویی، قارچ دنبلان، فندق و انار کوهی از جاذبه‌های طبیعی ارسباران محسوب می‌شوند. موزهٔ باستان‌شناسی خداآفرین از دیگر مراکز گردشگری در این منطقه محسوب می‌شود. این موزه، دارای اشیایی با قدمت شش‌هزار سال است که در کاوش‌های باستانی همین منطقه به‌دست آمده‌اند. این اشیا، قدمت زندگی در این منطقه را به چهار هزار سال قبل از میلاد مسیح نسبت می‌دهند. همچنین چشم‌اندازهای سرسبز، کوه‌های مه‌آلود و آب‌وهوای خنک و مطبوع این منطقه مزید بر علت شده تا گردشگران داخلی و خارجی هر ساله به ارسباران سفر کنند.

مسیر دسترسی

برای رسیدن به این مناطق جنگلی می‌توان از وسایل حمل‌ونقل عمومی نیز استفاده کرد. فرودگاه تبریز، ایستگاه راه‌آهن جلفا یا تبریز و نیز پایانه‌های اتوبوس به مقصد اهر، از جمله مسیرهای دسترسی به جنگل‌های ارسباران هستند. برای سفر با خودروی شخصی نیز می‌توان از مسیر تبریز به‌سمت کلیبر استفاده کرد.

ساکنان منطقه جنگل ارسباران

ساکنان منطقهٔ جنگل ارسباران عمدتاً ترک‌زبان و پیرو مذهب شیعه هستند که شامل شش ایل اصلی چلبیانلو، حاج‌علیلو، محمدخانلو، حسینکلو، حسن‌بیگلو و قاراچورلو می‌شوند. این ایل‌ها کوچک شده و اکنون بیشتر به‌صورت ساکن در روستاها زندگی می‌کنند، اما جنبه‌هایی از فرهنگ کوچ‌نشینی آن‌ها هنوز حفظ شده است. امروزه حدود ۲۳٬۵۰۰ نفر از کوچ‌نشینان و روستاییان در این منطقه زندگی می‌کنند. علاوه بر ترک‌ها، جمعیت‌های کوچکی از تالشی‌ها و پیروان اهل‌حق (گوران‌ها) نیز در منطقه حضور دارند که مرتبط با ایل شاملو هستند.

تا اوایل قرن بیستم میلادی، جمعیتی از ارامنه نیز در برخی روستاهای ارسباران زندگی می‌کردند که امروزه این جمعیت منقرض شده است ولی آثار فرهنگی و قبرستان‌های ارمنی هنوز باقی است. زبان غالب مردم ترکی آذربایجانی است و اغلب به زبان فارسی هم مسلط هستند. اقتصاد مردم غالباً بر کشاورزی، تولید زنبور عسل، عسل، دامداری و صنایع دستی مبتنی است.

منابع

• «آداب و رسوم عشایر ارسباران، خانواده‌هایی اصیل و سختکوش»، وب‌سایت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۴ آبان ۱۴۰۴ش.
• «ارسباران»، وب‌سایت کمیسیون ملی یونسکو ایران، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۴ش.
• «ارسباران»، وب‌سایت یونسکو، تاریخ بازدید: ۲۴ آبان ۱۴۰۴ش.
• «ارسباران کجاست؟»، مجله گردشگری اِلی گشت، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «ارسباران؛ گنجینه گونه‌های نایاب گیاهی وجانوری»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ خرداد ۱۳۹۱ش.
• بابایی، حسین، «جنگل ارسباران کجاست؟ راهنمای جامع سفر به ارسباران»، وب‌سایت علی بابا، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۴ش.
• «تاریخچه قره داغ، ارسباران»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۲۳ بهمن ۱۳۸۹ش.
• «جاهای دیدنی کلیبر، جاذبه‌های گردشگری ارسباران و کلیبر»، وبسایت جاذبه‌ها، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «جنگل ارسباران، راهنمای جامع بازدید از بهشتی سبز و مه‌آلود در تبریز»، وب‌سایت مجلهٔ گردشگری ایران و جهان، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «جنگل‌های ارسباران»، وب‌سایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۴ش.
• «جنگل‌های ارسباران کجاست؟»، وب‌سایت دلتا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ آذر ۱۴۰۱ش.
• «دربارهٔ ارسباران و شگفتی‌های آن شنیده‌اید؟»، وب‌سایت شرکت آموزشی و گردشگری ارسباران، تاریخ درج مطلب: ۱۴ مرداد ۱۳۹۷ش.
• «زنگ خطر برای ارسباران»، وبسایت همشهری آنلاین، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• صدقی، ناصر، تاریخ اجتماعی و سیاسی ارسباران (قره داغ) در دورهٔ معاصر، تهران، اختر، ۱۳۸۸ش.
• طاحونی، سلوا، «جنگل ارسباران تبریز کجاست؟»، وب‌سایت اقامت۲۴، تاریخ بارگذاری: ۶ خرداد ۱۴۰۱ش.
• فرزانه، صدف، «جنگل ارسباران را از قیام بابک تا گوزن‌های آینالو بشناسید»، وب‌سایت جا با ما، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• محمد هدایتی، محمود، «ارسباران»، وبلاگ مؤسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل، تاریخ درج مطلب: ۱۹ خرداد ۱۳۹۰ش.
• «معرفی جاذبه‌های گردشگری جنگل‌های ارسباران»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «منطقه حفاظت شده ارسباران»، وب‌سایت اداره کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان‌شرقی، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۴ش.
• «نماینده کلیبر، هوراند، خداآفرین مهمان حفاظت محیط زیست آذربایجان‌شرقی، ضرورت توجه ویژه وتقویت حفاظتی محیط زیست پارک ملی ارسباران»، وب‌سایت سازمان حفاظت محیط زیست، تاریخ درج مطلب: ۱۳ دی ۱۴۰۳ش.
• Abrahamian. Ervand, Iran Between Two Revolutons, Pricenton, New Jeresy, 1982.
• R, Khanam, Encycl. Ethnography of Middle-East and Central Asia, 2005.