پیش‌نویس:بوستان (کتاب)

تصویری از جلد بوستان سعدی؛ تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی

بوستان، کتابی مشهور از سروده‌های سعدی شیرازی به زبان فارسی.

بُوستان یا سعدی‌نامه، هنری‌ترین مثنوی اخلاقی و عرفانی در ادبیات فارسی، سرودهٔ سعدی شیرازی، شاعر پرآوازهٔ ایرانی در قرن هفتم هجری است. این اثر در ایران و جهان، به‌ویژه در کشورهای فارسی‌زبان از اعتبار و محبوبیت زیادی برخوردار بوده و به همین دلیل، به زبان‌های زندهٔ دنیا، تفسیر و ترجمه شده است.

نام‌گذاری بوستان

سعدی شیرازی، این اثر را در یکی از اشعار خود با عنوان «نام‌بُردار گنج» یاد کرده؛ اما به‌نام خاص آن به‌صورت صریح اشاره نکرده است. نام این اثر در نسخه‌های قدیمی، «سعدی‌نامه» و در نسخه‌های جدید، «بوستان» ذکر شده است. پژوهشگران بر این باورند که اهل ذوق برای قرینه‌سازی با نام «گلستان»، اثر دیگر سعدی، نام سعدی‌نامه را بوستان گذاشته‌اند و به‌مرور زمان نام اصلی فراموش شده است.

پیشینه بوستان

بوستان به خط بابا شاه بن سلطان علی مورخ ۹۸۹ قمری

بوستان در طول سفرها و سیاحت‌های سعدی سروده شده و در ۶۵۵ق به‌نام «ابوبکر بن سعد زنگی»، به پایان رسیده است. این اثر نخستین‌بار در ۱۸۲۴م در کلکتهٔ هند به چاپ رسید و سپس چاپ‌های متعددی از آن در ایران و سایر کشورها عرضه شد. به گواه پژوهشگران، پاکیزه‌ترین و روان‌ترین نسخهٔ بوستان را «غلامحسین یوسفی» در ۱۳۵۹ش چاپ کرده است.

وزن و قالب بوستان

این اثر در قالب مثنوی و در بحر متقارب (هم‌وزنِ شاهنامه فردوسی) سروده شده و از نظر قالب و وزن شعری، «حماسی» و دارای ۴۰۱۱ بیت است.

محتوای بوستان

محتوای بوستان تمثیل‌ها، آموزه‌های اخلاقی، نکته‌های تربیتی، اندیشه‌های اجتماعی و سیاسی است که با زبان حکایت بیان شده و در یک دیباچه و ده باب ساختار یافته است. دیباچهٔ کتاب در توحید، نعت پیامبر اسلام و ستایش خلفای راشدین صورت‌بندی شده و باب‌های آن هرکدام به موضوعی ویژه اختصاص یافته که به این شرح است:

1. باب اول، در عدل و تدبیر و رأی؛
2. باب دوم، در احسان؛
3. باب سوم، در عشق و مستی و شور؛
4. باب چهارم، در تواضع؛
5. باب پنجم، در رضا؛
6. باب ششم، در قناعت؛
7. باب هفتم، در عالم تربیت؛
8. . باب هشتم، در شکر بر عافیت؛
9. باب نهم، در توبه و راه صواب؛
10. باب دهم، در مناجات و ختم کتاب.

جایگاه بوستان

بوستان از نظر اصالت ادبی و جوهر شعری، یکی از مثنوی‌های برتر زبان فارسی محسوب می‌شود. این اثر از نظر محتوا، «مدینه فاضله» سعدی نام گرفته است؛ زیرا در بوستان، ارزش‌های اخلاقی با دیدگاه‌های اجتماعی در هم آمیخته، با فرهنگ ایرانی و اسلامی ترکیب شده و جهان آرمانی را توصیف می‌کند. نشریهٔ گاردین این اثر را جزء ۱۰۰ کتاب برتر تاریخ بشریت انتخاب کرده است.

نوآوری‌ها در بوستان

تلفیق شیوه‌ها، تغییر محتوا و موسیقی، نوآوری سعدی در بوستان است که این اثر را نسبت به همهٔ مثنوی‌های پیش از آن، برتری می‌بخشد.

هویت ایرانی و اسلامی در بوستان

سعدی در بوستان با تکیه بر سنت‌های نیک جامعهٔ ایرانی و آموزه‌های اسلام، به همه عناصر تشکیل‌دهندهٔ هویت فرهنگی ایرانی و اسلامی توجه نموده است. درون‌مایه‌های اصلی بوستان را سنت‌های اصیل ایرانی و اندیشه‌های جهان‌شمول اسلامی تشکیل می‌دهد و بوستان از این نظر می‌تواند معرف میراث فرهنگی ایران و اسلام باشد.

اهداف تربیتی و اخلاقی بوستان

اهداف تربیتی و اخلاقی در بوستان، نمودی برجسته دارد. سعدی عصارهٔ اندیشه و خلاصهٔ مطالعات خود را که حاصل سفرهای وی در میان ملت‌ها و فرهنگ‌های مختلف است، در این کتاب به صورت هنرمندانه به‌نمایش گذاشته و خواننده را به عدل، تدبیر، تواضع، رضا، قناعت، احسان و عشق دعوت می‌کند.

اعتبار و محبوبیت بوستان

کتاب درسی

بوستان در زمان حیات شاعر از اعتبار و محبوبیت همگانی برخوردار شد و بعد از آن به‌عنوان یکی از متون آموزشی در مکتب‌خانه‌های سنتی در سراسر کشورهای فارسی‌زبان (ایران فرهنگی) مورد استفاده قرار گرفت.

آیین زندگی

بوستان نه فقط به‌عنوان اثر ادبی و زبانی، بلکه به‌عنوان کتابی در زمینهٔ حکمت و اخلاق، تعلیم و تربیت و آیین زندگی همیشه مورد توجه عام و خاص در حوزهٔ فرهنگی ایران قدیم و جهان بوده است.

تأثیر بوستان بر فرهنگ و ادبیات جهان

حضور در کتابخانه‌های معتبر دنیا

بوستان سعدی به خط رکن‌الدین مسعود کاشانی مورخ ۱۰۳۹ هجری قمری آگرهٔ هند

نسخه‌های معتبر و کهن بوستان در بیشتر کتابخانه‌های معتبر دنیا در دسترس است؛ از باب نمونه، قدیمی‌ترین نسخه معتبر بوستان، در کتابخانه بنیاد بودمر تاجیکستان وجود دارد و ده‌ها نسخه دیگر نیز در کتاب‌خانه‌های ترکیه، هند و اروپا نگه‌داری می‌شود.

ترجمه

بوستان یا قسمت‌هایی از آن به زبان‌های زنده و معتبر دنیا، از جمله لاتین، عربی، چینی، پشتو، هلندی، ایتالیایی، انگلیسی و اسپانیایی ترجمه شده و الهام‌بخش بسیاری از نویسندگان و ادیبان در سراسر جهان بوده است.

شرح و تفسیرها

بوستان یا بخش‌هایی از آن به زبان فارسی و زبان‌های مختلف دنیا شرح و تفسیر شده و مورد استفاده قرار گرفته است. از جمله، شرح «شیخ مصطفی بن شعبان» به فارسی و شرح «سودی» به زبان ترکی، از بهترین شرح‌های بوستان دانسته شده است.

نمونه‌ای از شعر بوستان

شبی یاد دارم که چشمم نخفت الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب

الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:ب
الگو:پایان شعر

منابع

• «این کتاب به انتخاب نشریهٔ گاردین جزو ۱۰۰ کتاب برتر تاریخ بشریت برگزیده شده است»، پایگاه اطلاع‌رسانی صدای حوزه، تاریخ درج مطلب: ۳۰ شهریور ۱۴۰۰ش.
• «بوستان سعدی»، وب‌سایت تابناک، تاریخ بازدید: ۳ اسفند ۱۴۰۱ش.
• دادبه، اصغر، «بوستان»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۴ تیر ۱۳۹۹ش.
• سعدی، بوستان، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۳ اسفند ۱۴۰۱ش.
• محمدی، پرویز، «نمود هویت اجتماعی، فرهنگی و قومی درآینه گلستان و بوستان شیخ اجل، سعدی شیرازی»، وب‌سایت سامان‌دهی منابع آموزشی و تربیتی، تاریخ درج مطلب: ۸ بهمن ۱۳۹۸ش.
• هوشیار، یاسر و ابوعلی، غلام‌رضا، «هویت و فرهنگ ایرانی-اسلامی در گلستان و بوستان سعدی»، مجلهٔ مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه، دورهٔ دوم، شمارهٔ ۱، پاییز ۱۳۹۵ش.
• یاحقی، محمدجعفر، «سعدی»، وب‌سایت دانشنامهٔ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۳ش.