پیش‌نویس:گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه؛ بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان در شهرستان سلطانیه در زنجان.

گنبد سلطانیه از شاهکارهای معماری ایران و بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان است که بین سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۳ هجری قمری در زمان ایلخانیان به دستور سلطان محمد خدابنده (الجایتو) در شهر سلطانیه در نزدیکی زنجان ساخته شد. این بنای هشت‌ضلعی سومین گنبد مرتفع جهان به‌شمار می‌رود و در سال ۱۳۸۴ش، به‌عنوان هفتمین اثر جهانی ایران در یونسکو به ثبت رسیده است. این بنای تاریخی و ارزشمند از آثار مهم معماری ایرانی و هنر اسلامی به‌شمار می‌رود.

معرفی گنبد سلطانیه

نام‌گذاری

اولجایتو (۶۸۰–۷۱۶ق) از فرمانروایان سلسلهٔ ایلخانان که پس از مسلمان شدن، سلطان محمد خدابنده نامیده شد، دستور احداث این گنبد را صادر کرد و به‌همین دلیل این بنا، گنبد سلطانیه نامیده شد.

موقعیت جغرافیایی و اهمیت تاریخی گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه از باشکوه‌ترین بناهای تاریخی جهان است که بر آرامگاه سلطان محمد خدابنده در دورهٔ ایلخانی برپا شده است. این گنبد در مرکز شهرستان سلطانیه و در ۳۷ کیلومتری زنجان قرار دارد. گنبد سلطانیه سومین گنبد مرتفع جهان پس از کلیسای سانتاماریا دل فیوره در ایتالیا و مسجد ایاصوفیه در ترکیه است و ارتفاع آن حدود ۴۸ تا ۵۲ متر با قطر دهانهٔ حدود ۲۵ متر است.

گنبد سلطانیه در سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۳ق و در دورهٔ حکومت سلطان محمد خدابنده، هشتمین پادشاه سلسله ایلخانان، ساخته شد. خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی وزیر ایلخانان، وظیفهٔ نظارت بر ساخت این گنبد را بر عهده داشت. معمار این بنای تاریخی سید علیشاه بوده و در مدت ۱۰ سال به همراه ۳۰۰۰ نفر کارگر ساخته شده است.

هدف ساخت گنبد سلطانیه

سلطان محمد خدابنده دستور ساخت گنبد سلطانیه را داد تا پیکرهای امام علی و امام حسین را از نجف و کربلا به سلطانیه منتقل کند و این مکان را به یک قطب مذهبی و تجاری تبدیل کند. ولی این انتقال به‌دلیل مخالفت علما، به‌ویژه علامه حلی، انجام نشد.

پس از این مخالفت‌ها، اولجایتو تصمیم گرفت خاک تربت امام علی و تربت امام حسین را به سلطانیه بیاورد و بخشی از بنا را به تربتخانه اختصاص دهد که با کاشی‌کاری‌های نفیس و آیات قرآن مزین شده است. سردابهٔ گنبد سلطانیه نیز محل دفن سلطان محمد خدابنده است که دو سال پس از تکمیل بنا در آنجا دفن شد. ورودی سردابه به گونه‌ای طراحی شده که برای عبور باید سر خم کرد که خود نوعی احترام به مردگان است.

معماری گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه به‌صورت یک بنای هشت‌ضلعی با ارتفاع حدود ۴۸٫۵ تا ۵۲ متر و قطر دهانه ۲۵٫۵ تا ۲۶ متر است. پلان بنا در طبقات پایین مستطیل‌شکل بوده و در طبقات بالاتر به شکل هشت‌ضلعی درآمده که موجب مقاومت بالا و زیبایی فرمی شده است. این ساختار هشت‌ضلعی و وجود هشت ایوان و هشت مناره، با الهام از «هشت در بهشت» (ابواب البر) است و حدود پنجاه اتاق دارد. مناره‌ها نقش مهندسی در خنثی کردن نیروی رانش گنبد و زلزله دارند.

مصالح اصلی ساختمان آجر بوده و در پوشش بیرونی گنبد از کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی به شیوهٔ معرق‌کاری استفاده شده است. ملات به‌کار رفته ترکیبی از گچ و مقدار کمی آهک است. گنبد دارای دو پوشش است که بین آنها فاصله‌ای حدود ۶۰ سانتی‌متر قرار دارد و این امر موجب استحکام بنا در برابر زلزله شده و گنبد را سبک‌تر می‌کند.

بنای گنبد سلطانیه شامل سه بخش اصلی است:

1. گنبدخانه: بخش اصلی و مرکزی با گنبد است.
2. تربت‌خانه: محلی که خاک کربلا به کار رفته و با کتیبه‌های قرآنی تزیین شده و محرابی مقرنس‌کاری دارد.
3. سردابه: محل دفن پادشاهان ایلخانی علی‌الخصوص سلطان محمد خدابنده است.

در طراحی معماری رعایت جهت قبله از اصول مهم بوده و بنای گنبد سلطانیه دارای ۱۱۰ پله است که در حروف ابجد مترادف با نام علی است. برخی معماران طرح گنبد را الهام گرفته از معماری آرامگاه غازان‌خان می‌دانند که خود متأثر از آرامگاه سلطان سنجر سلجوقی است.

این گنبد دو پوسته، به لحاظ نوآوری‌های مهندسی و هنری، به‌عنوان یکی از شاهکارهای معماری دورهٔ ایلخانی شناخته می‌شود و گفته شده معماری آن الهام‌بخش معماری سبک گوتیک و ساخت گنبد کلیسای سانتاماریا در ایتالیا بوده است.

همچنین این گنبد از عظیم‌ترین بناهای تاریخی به شیوهٔ آذری در ایران است. سبک آذری در آرایه‌ها و تزئینات بناها، دورهٔ شکوفایی معماری ایرانی محسوب می‌شود. استفاده از سفالینه‌های زرین‌فام و استفاده از حجم زیاد سفال با رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی از ویژگی‌های سبک آذری است.

از برجسته‌ترین ویژگی‌های گنبد سلطانیه، ساخت اصولی و استحکام این بنای تاریخی است که با تحمل وزنی در حدود ۱۶۰۰ تن پس از گذشت ۷۰۰ سال تنها ۸ سانتی‌متر نشست داشته است. این بنای تاریخی در اثر مرمت‌های غیراصولی روند فرسایشی را در پیش گرفته و نیازمند برنامه‌ریزی منظم و دقیقی برای نگهداری و حفاظت است. در سال ۱۳۴۸ش، مرمت و بازسازی گنبد سلطانیه توسط یک گروه ایتالیایی آغاز شد و تا سال ۱۳۵۷ش، ادامه پیدا کرد.

تزئینات و کتیبه‌ها گنبد سلطانیه

کتیبه‌های به‌کار رفته در گنبد سلطانیه شامل آیات مختلف قرآن کریم و عبارات مذهبی با خطوط بنایی و ثلث و کوفی است. در سراسر دیوارهای بنا سوره‌هایی از جمله سورهٔ فتح، سورهٔ ملک، آیت الکرسی، سورهٔ حمد و همچنین سوره‌های انبیا، مؤمنون و ملک به‌صورت کاشی‌کاری و کتیبه حک شده‌اند.

کتیبه‌هایی با جملاتی مانند «سبحان الله»، «لا اله الا الله»، نام‌های «محمد»، «علی»، «محمد رسول‌الله» و «سلطان ظل الله» نیز در بخش‌های مختلف ساختمان دیده می‌شود. در طبقات اول و دوم دیوارها، کتیبه‌هایی با نام‌های محمد و علی و یک لوگوی به‌نام اتحاد به چشم می‌خورد که ترکیب آن‌ها با هنر کاشی‌کاری و ترکیب رنگ‌های آبی و آجر انجام شده است.

تزئینات اولیه بنا با آجر و کاشی انجام شده بود اما پس از مدتی به دستور سلطان محمد خدابنده این تزئینات با گچ پوشانده و مجدداً بر روی گچ‌ها کتیبه‌ها حک شد، به‌همین خاطر گنبد دارای دو دوره تزئین است. کتیبه‌های تربت‌خانه به‌ویژه شامل آیات قرآن به خط ثلث و کوفی است که مخصوصاً آیات سورهٔ ملک با کاشی‌کاری‌های طلایی و هشت‌گوش تزئین شده است که از شاهکارهای هنر کاشی‌کاری محسوب می‌شود.

کاربرد گنبد سلطانیه

بنای گنبد سلطانیه در گذر زمان، کاربردهای گوناگون داشته است؛ این بنا تا مدت‌ها برای برپایی مناسک آیینی مانند ختم قرآن، نماز و دعا استفاده می‌شد. همچنین در زمان‌های مختلف این ساختمان به جای بیمارستان هم استفاده می‌شده است. در حال حاضر این سازهٔ تاریخی به میراث فرهنگی ملموس و جهانی تبدیل شده و گردشگران از آن دیدن می‌کنند.

گنبد سلطانیه؛ تجلی حکمت، ایمان و هویت در معماری ایرانی-اسلامی

۱. گنبد به‌عنوان نماد جهان‌بینی اسلامی-ایرانی

گنبد سلطانیه فراتر از یک سازهٔ معماری بوده و تجلی عمیق جهان‌بینی اسلامی-ایرانی به شمار می‌رود. نمادگرایی عدد هشت (هشت در بهشت) در شکل گنبد و تعداد ۱۱۰ پله منتهی به آن که یادآور نام علی است، بیانگر معانی عمیق عرفانی است. رنگ فیروزه‌ای گنبد یادآور آسمان و ملکوت بوده و فضای داخلی وسیع و بلند آن مخاطب را به تفکر در عظمت خالق و فروتنی در برابر مادیات دعوت می‌کند. نورگیرها و تابش نور داخل بنا نمادی از نزول نور الهی و هدایت معنوی است. این گنبد تنها آرامگاه یک پادشاه نیست، بلکه فضایی است که هنر و مهندسی در خدمت خلق تجربه‌ای معنوی و عروج روحانی قرار گرفته‌اند. همچنین بازتابی از سبک زندگی اسلامی است که هر پدیدهٔ مادی در آن نمایانگر حقیقتی معنوی است.

۲. پیوند علم، ایمان و هنر؛ شاهکار مهندسی به‌مثابه عبادت

استحکام شگفت‌انگیز بنا و وزن ۱۶۰۰ تنی آن تنها یک دستاورد فنی نیست، بلکه نوعی عبادت در فرهنگ ایرانی-اسلامی محسوب می‌شود. «اَتقان صُنع» یا انجام کاری با نهایت دقت و استحکام، فضیلتی دینی و اخلاقی است. معمارانی مانند سید علیشاه علم ریاضی و مهندسی را با ایمان و اخلاص ترکیب کرده‌اند تا اثری خلق کنند که هم زیباست و هم در برابر زمان و بلایا پایدار مانده است. این بنا گویا به ما می‌آموزد که در سبک زندگی اسلامی، علم و ایمان نه تضاد بلکه مکمل یکدیگرند و تعهد و تخصص می‌توانند شاهکارهای ماندگاری بیافرینند.

۳. گنبد سلطانیه؛ محور حیات اجتماعی و هویت جمعی

گنبد سلطانیه نه صرفاً آرامگاه، بلکه قلب تپندهٔ شهر سلطانیه در دوران خود بوده است. این بنا مرکز گردهمایی‌های دینی، مناسک عبادی و اجتماعات اجتماعی بوده و زندگی مردم پیرامون آن جریان داشته است. اجرای پروژه‌ای عظیم با همکاری ۳۰۰۰ کارگر، نمادی از همبستگی و هویت مشترک مردم آن دوره بود. امروزه نیز گنبد سلطانیه فراتر از یک جاذبهٔ گردشگری، میراثی هویتی برای ایرانیان است که بازدید از آن سفری به عمق تاریخ و فرهنگ خویش و گواهی بر تعلق و افتخار ملی محسوب می‌شود.

۴. آموزش فروتنی و احترام در معماری سردابه

طراحی ورودی سردابه به‌گونه‌ای است که بازدیدکنندگان باید برای ورود سر خم کنند، درس عمیقی در سبک زندگی اسلامی-ایرانی. این طراحی هوشمندانه، یادآور فروتنی همگان در برابر مرگ و احترامی است که حتی در اوج شکوه قدرت، مانند دورهٔ ایلخانان، باید حفظ شود. این نکته نشان می‌دهد معماری در این فرهنگ فقط به ظواهر محدود نبوده، بلکه رسانه‌ای برای انتقال مفاهیم اخلاقی و تربیتی عمیق بوده است.

جاذبه گردشگری گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه نقش برجسته‌ای در صنعت گردشگری و پیشرفت فرهنگی استان زنجان داشته است. این گنبد به‌عنوان بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان و یکی از آثار مهم معماری دورهٔ ایلخانی، نماد گردشگری استان زنجان و جاذبه‌ای تاریخی-فرهنگی بی‌نظیر شناخته می‌شود که سالانه گردشگران زیادی را جذب می‌کند.

از نظر گردشگری، وجود بازارچهٔ صنایع دستی در مجاورت گنبد سلطانیه سبب شده تا علاوه بر بازدید تاریخی، بازدیدکنندگان با هنرهای سنتی ایران نیز آشنا شوند و صنعت صنایع دستی تقویت شود. این بازارچه به حفظ و ترویج هنرهای سنتی کمک کرده و مکان مناسبی برای آشنایی با فرهنگ بومی است. همچنین برگزاری کارگاه‌ها و نمایشگاه‌های هنری در این منطقه از دیگر رویکردهای فرهنگی توسعه است.

از منظر زیرساختی و توسعه گردشگری، شهرستان سلطانیه به‌دلیل وجود گنبد سلطانیه به عنوان قطب گردشگری در استان شناخته می‌شود و برنامه‌هایی برای ساخت هتل و بهبود خدمات رفاهی به گردشگران در حال انجام است تا میزان حضور توریست‌ها بیشتر شود.

گنبد سلطانیه همچنین به‌عنوان نماد فرهنگی-هنری، سرمایه‌ای مهم برای حفظ اصالت هنر و فرهنگ اسلامی-ایرانی و تقویت هویت تاریخی مردم منطقه است. این اثر موجب افزایش آگاهی مردم محلی و بازدیدکنندگان دربارهٔ تاریخ و هنر ایران شده و توسعهٔ فرهنگی منطقه را تقویت کرده است.

امکانات رفاهی گنبد سلطانیه

در محوطهٔ این بنای تاریخی سرویس‌بهداشتی و نمازخانه وجود دارد. برای پارک وسایل نقلیه نیز می‌توان از خیابان‌های اطراف، استفاده کرد.

مسیر دسترسی به گنبد سلطانیه

برای دسترسی به گنبد سلطانیه، از شهر زنجان در مسیر جادهٔ زنجان–سلطانیه، ۳۳ کیلومتر راه پیموده می‌شود و سپس از سه‌راهی سلطانیه، پایان راه به گنبد سلطانیه می‌رسد.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• «ایجاد شکافی در نمای داخلی گنبد سلطانیه»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۱ش.
• «بزرگ‌ترین گنبد آجری دنیا، گنبد سلطانیه زنجان»، وب‌سایت گروه ساخارا و آژیانه، تاریخ بازدید: ۲۹ شهریور ۱۴۰۴ش.
• بلیلان اصل، لیدا و دیگران، «تاویل مفاهیم عددی و رموز هندسی نهفته در تزئینات و معماری گنبد سلطانیه»، فصلنامه علمی نگره، شماره ۶۲، ۱۴۰۱ش.
• بیگدلی، حامد و همکاران، «بررسی تاریخ شفاهی شهر سلطانیه بررسی آثار معماری شهر تاریخی سلطانیه بر اساس متون تاریخی و تاریخ شفاهی»، معماری‌شناسی، شماره ۵، بهمن ۱۳۹۷ش.
• خراسانی، محمد، «گنبد سلطانیه: نگین فیروزه‌ای معماری ایرانی یا الهام‌بخش جهانی؟»، وب‌سایت بریک‌کالا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ خرداد ۱۴۰۴ش.
• رهروی پوده، ساناز، «بررسی تجلی امر قدسی در معماری آرامگاهی ایران، نمونه مطالعاتی: بارگاه ملکوتی امام رضا»، بنیان‌های حکمی فلسفی هنر ایرانی، سال اول، شماره اول، ۱۴۰۱ش.
• «سفر به شاهکار معماری دوره ایلخانان، گنبد سلطانیه روایتگر اقتدار و عظمت معماری ایرانی»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۸ فروردین ۱۴۰۱ش.
• شریفی، فاطمه، «گنبد سلطانیه بزرگ‌ترین گنبد خشتی ایران»، وب‌سایت اتاقک، تاریخ درج مطلب: ۲۹ شهریور ۱۴۰۴ش.
• «کتیبه‌ها و کاشی‌کاری‌های گنبد سلطانیه»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۰ تیر ۱۳۹۹ش.
• کریمی‌پناه، «گنبد سلطانیه زنجان، تاریخچه، تصویر»، وب‌سایت آرچی لرن، تاریخ بازدید: ۲۹ شهریور ۱۴۰۴ش.
• «گنبد جهانی سلطانیه به احترام زمین خاموش شد»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۷ فروردین ۱۴۰۱ش.
• «گنبد سلطانیه»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۵ فروردین ۱۴۰۰ش.
• «گنبد سلطانیه»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «گنبد سلطانیه آئینه تمام نمای معماری ایرانی-اسلامی»، وب‌سایت فرهنگ امروز، تاریخ درج مطلب: ۲۰ اسفند ۱۳۹۱ش.
• «گنبد سلطانیه را چه کسی ساخته؟ آیا اینجا بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان است؟»، وب‌سایت پینورست، تاریخ بازدید: ۲۹ شهریور ۱۴۰۴ش.
• «گنبد سلطانیه در زنجان، بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان»، وب‌سایت مجله گردشگری الی‌گشت، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۸ش.
• «گنبد سلطانیه؛ سرآمد گردشگری زنجان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱ فروردین ۱۴۰۱ش.
• «گنبد سلطانیه، شاهکار معماری اسلامی و بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بازدید: ۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
• ملکی، محمد، سلطانیه در گذر تاریخ. زنجان، دانش زنجان، ۱۳۹۰ش.
• «همه چیز دربارهٔ گنبد سلطانیه زنجان»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۲۲ خرداد ۱۳۹۸ش.