پیش‌نویس:مکتب‌خانه

مکتب‌خانه‌ای در زمان قاجار

مکتب‌خانه؛ مکان و نظام کهن آموزش و پرورش در ایران و برخی کشورهای هم‌جوار.

مکتب‌خانه، در گذشته مکان تعلیم و تربیت کودکان بود و بیشتر به آماده‌سازی آنها برای فراگیری ادبیات فارسی، اخلاق و متون دینی مانند قرآن، اختصاص داشت. این سبک آموزشی و تربیتی، تأثیر بسزایی در شکل‌گیری شخصیت کودکان و نوجوانان داشته و آنها را از بسیاری آسیب‌های فردی و اجتماعی، مصون می‌داشت.

مفهوم‌شناسی

مکتب در گذشته، به جایی گفته می‌شد که در آن، نوشتن را آموزش می‌دادند. مکتب‌خانه نیز در همین معنا، به مکان‌هایی کوچک‌تر از مدرسه‌های امروزی گفته می‌شد در آن خواندن، نوشتن، قرآن و اصول دین را به کودکان آموزش می‌دادند. آموزگار یا مربی مکتب را مکتب‌دار یا مُلا می‌نامیدند.

تاریخچه

پیدایش مراکز آموزشی در ایران به دورهٔ عیلامی‌ها بازمی‌گردد. در دورهٔ هخامنشیان آموزش به‌صورت خانوادگی، در آتشکده‌ها و دربار انجام می‌گرفت. در دورهٔ ساسانیان آموزش بیشتر در انحصار فرزندان طبقه حاکم بود و حتی با وجود مراکز دانشی مانند جندی‌شاپور، مردم عادی به آموزش، دسترسی نداشتند. تأسیس مکتب‌خانه در ایران به دورهٔ اسلامی بازمی‌گردد. با ورود اسلام به ایران، آموزش در مکتب‌خانه، مساجد و حوزه‌های علمیه گسترش یافت و امکان آموزش برای عموم افراد جامعه فراهم شد. مکتب‌خانه‌ها در دورهٔ اسلامی مهم‌ترین نشانه و شاخص رشد فرهنگ و تمدن ایرانی به‌شمار می‌روند و بر اساس گزارش‌های تاریخی، در دورهٔ شکل‌گیری مکتب‌خانه‌ها در هیچ جای دیگر جهان، آموزش عمومی کودکان به این گستردگی مرسوم نبوده است. مکتب‌خانه‌ها تا پایان دورهٔ قاجاریه، نقش اصلی را در آموزش مقدماتی کودکان ایرانی ایفا می‌کردند. این نظام آموزشی کهن، حتی با تأسیس مدارس جدید نیز تا مدت‌ها برپا بودند و بر اساس برخی آمارها، در زمان جنگ جهانی دوم، ۲۳۵۶ مکتب‌خانه در ایران فعال بود.

جغرافیای مکتب‌خانه

آموزش در مکتب‌خانه محدود به ایران نبوده و در بسیاری از کشورهای مسلمان‌نشین از چین و بنگلادش تا شمال آفریقا و شرق اروپا رواج داشت و برخی منابع فارسی را نیز آموزش می‌دادند. در همین چارچوب از قرن هشتم تا قرن چهاردهم آموزش گلستان سعدی در مکتب‌خانه‌های جوامع مسلمان رواج داشت. امروزه نیز در پاکستان و افغانستان مکتب‌خانه وجود دارد و ملاهای مکتب‌خانه فراتر از تعلیم و تربیت کودکان، در رشد فرهنگی - دینی مردم، نقش مؤثری دارند و در سبک زندگی روزمرهٔ آنها دخیل بوده و پیوند ناگسستنی بین مردم و ملا در تمام مراحل زندگی وجود دارد.

انواع مکتب‌خانه

1. مکتب‌خانه‌ها به دو دستهٔ خصوصی و عمومی، تقسیم می‌شدند:
2. مکتب‌خانهٔ خصوصی، مختص اعیان، اشراف و درباریان بوده و تعداد شاگردان در آن کم بود.
3. مکتب‌خانهٔ عمومی، به عموم مردم خدمات ارائه می‌کرد و تعداد شاگردان آن بیشتر بوده است.

ویژگی‌ها

در نهاد آموزشی مکتب‌خانه ویژگی‌های زیر مورد توجه قرار گرفته است:

1. امکانات: به‌لحاظ امکانات آموزشی محل برگزاری مکتب‌خانه، دکان یا اتاق بزرگی بود که در داخل آن حصیر یا نمدی برای نشستن شاگردان وجود داشت. مکتب‌دار یا مُلا که مسئولیت آموزش شاگردان را عهده‌دار بود، دارای یک میز کوتاه و تشکچه بود.

   

   تصویری از فلک کردن کودکان در مکتب خانه

2. منابع آموزشی: عمده مطالبی که در مکتب‌خانه‌ها به‌عنوان موضوعات درسی به شاگردان آموزش داده می‌شد، مطالب دینی و ادبی بود. شیوه یادگیری در مکتب‌خانه نیز متکی به حافظه و تکرار مطالب بود. آموزش خوش‌نویسی نیز در مکتب‌خانه‌ها رواج داشت. منابع درسی مکتب‌خانه‌ها متشکل از قصه‌های کودکانه (معروف به بچه‌خوانی)، کتاب‌های دینی، ادبی، تاریخی، اخلاقی و حماسی بود. همچنین برخی منابع فارسی مانند کلیات سعدی و خمسهٔ نظامی نیز در مکتب‌خانه به شاگردان آموزش داده می‌شد.
3. تربیتی: از جمله اصول تربیت رایج در مکتب‌خانه، رعایت نظم و نیز احترام به معلم بود. همچنین لزوم تنبیه برای شاگردانی که از دیدگاه معلم مرتکب خطا و اشتباهی شده بودند در نظام تربیتی مکتب‌خانه‌ای رایج بود. معلم از فَلَک‌کردن برای تنبیه شاگردانی که درس نمی‌خواندند یا نکات تربیتی و اخلاقی را در محیط مکتب‌خانه رعایت نمی‌کردند، استفاده می‌کرد. در مکتب‌خانه‌هایی که کودکان دختر و پسر، حضور داشتند نوع تنبیه شاگردان متناسب با جنسیت آنها بود و معمولاً مکتب‌دار برای شاگردان دختر، تنبیه سبک‌تری در نظر می‌گرفت.

فرهنگ آموزشی در مکتب‌خانه‌ها

تحصیل در مکتب‌خانه دارای قوانین و مقررات مخصوص به خود بود. معمولاً مکتب‌خانه‌ها در دو شیفت صبح و عصر فعالیت می‌کردند و آموزش در آن محدود به شرایط سنی خاصی نبود. به‌طوری که کودکان خردسال تا نوجوانان به مکتب‌خانه می‌رفتند. در مکتب‌خانه معلم و شاگرد رابطهٔ نزدیکی با یکدیگر داشتند و در بسیاری از مواقع معلم از احوال شاگردان خود آگاه بود. همچنین این رابطه بر پایهٔ احترام و حفظ حرمت معلم استوار بود. کلاس با دعا برای معلم آغاز می‌شد و نوع حضور شاگردان در مقابل معلم آدابی داشت. شاگردان هنگام ورود معلم به مکتب، به نشانهٔ احترام از جای خود برخاسته و به معلم خود سلام می‌دادند. در مکتب‌خانه، معلم بر روی تشک کوچکی می‌نشست و سایر شاگردان به‌صورت دایره‌وار دور ملا حلقه می‌زدند تا ارتباط نزدیک‌تری با او داشته و در مسیر تسلط و دید معلم قرار بگیرند. کودکان در محضر معلم پای خود را دراز نکرده و هنگام عبور از معابر عمومی با دیدن معلم خود، راه را برای او باز می‌کردند. این امر، شاگردان را برای ادای احترام به دیگران در زندگی فردی و اجتماعی آماده می‌کرد. والدین نیز برای ملا احترام زیادی قائل بودند و نسبت به تنبیه کودکان خود توسط معلم اعتراضی نداشته و آن را از الزامات تربیت بهتر فرزند خود می‌دانستند. در آن دوران همه باور داشتند که تنبیه اصل مهمی برای آموزش و تربیت فرزندان است. تنبیه در مکتب‌خانه فقط محدود به مسائل آموزشی نبود، بلکه مربوط به وقایع بیرون از مکتب‌خانه نیز می‌شد. در مواقعی که شاگردان در محله دعوا یا شیطنت‌های آزاردهنده می‌کردند، ملا با هدف تربیت کودک، وی را روز بعد در مکتب‌خانه تنبیه می‌کرد و خود را در تمام مراحل زندگی کودک مراقب و مسئول رفتار او می‌دانست. والدین نیز هرگاه نمی‌توانستند فرزند خود را ار انجام کارهای اشتباه منع کنند، از معلم درخواست می‌کردند که در تربیت فرزند به آنها کمک کند.

مهارت‌آموزی در مکتب‌خانه‌ها

مهارت‌آموزی و مسئولیت‌پذیری در کنار تعلیم و تربیت در مکتب‌خانه امری مشهود بود. بسیاری از دانش‌آموزان از همان ابتدای ورود به مکتب‌خانه یادمی‌گرفتند در کنار آموزش و انجام رفتار صحیح، برخی مسئولیت‌ها را نیز عهده‌دار شوند و تعامل و همکاری با یکدیگر را یاد بگیرند؛ مثلاً نوآموزان در یک زمان مشخصی با همکاری یکدیگر، نسبت به نظافت مکتب‌خانه اقدام می‌کردند. همچنین در برخی مکتب‌خانه‌های دخترانه دستگاه‌های فرت‌بافی یا گلیم‌بافی وجود داشت تا به شاگردان دختر هنرهای دستی زنانه نیز آموزش داده شود.

معیشت معلم مکتب‌خانه

در بیشتر مکتب‌خانه‌ها، خانواده‌ها شهریهٔ آموزش فرزندان خود را پرداخت می‌کردند. آنها شهریهٔ آموزشی کودکان را به‌صورت نقدی یا کالایی به‌صورت ماهانه به مکتب‌خانه می‌فرستادند. از این شهریه، حقوق مکتب‌دار و برخی هزینه‌ها و ضروریات مربوط به مکتب‌خانه تأمین می‌شد. درآمد مکتب‌دار البته محدود به مکتب‌خانه نبود و او از راه عریضه‌نویسی، کاغذنویسی، کاغذخوانی (نامه‌نگاری) و رسیدگی به امور جزئی شرعی اهالی محله نیز به کسب درآمد می‌پرداخت.

مراحل تحصیل در مکتب‌خانه

مکتب‌خانه مکانی بود که کودکان نخستین خواندنی‌های خود را در آنجا تجربه می‌کردند. در گذشته معمولاً کودکان از پنج‌سالگی به مکتب‌خانه می‌رفتند. آنها در ابتدای ورود به آموختن الفبا و تهجی می‌پرداختند. سپس معلم، روخوانی جزء آخر قرآن (عم‌جزء)، سورهٔ حمد و آیت‌الکرسی را به شاگردان آموزش می‌داد. شاگردان در کنار فراگرفتن دروس دینی، یک کتاب فارسی مانند گلستان سعدی را آموزش دیده و خواندن از روی آن را تمرین می‌کردند.

محتوای آموزشی مکتب‌خانه

نظام آموزشی در مکتب‌خانه‌ها بیشتر بر پایهٔ تربیت شاگردان و آموختن شرعیات و اصول نگارش استوار بود و ورود برای همگان آزاد بود. در دوران سلطنت ناصرالدین شاه آموزش کودکان و نوجوانان در حد خواندن و نوشتن و همچنین آموختن پایهٔ دروس دینی متداول بوده است. در مکتب‌خانه پس از قرآن، گاهی جزوات صد کلمه که منتخب کلمات قصار امام علی از نهج‌البلاغه بود، به‌همراه ترجمه فارسی آن به شاگردان آموزش داده می‌شد. همچنین آثار دیگری با محتوای دینی مانند حدیث کساء، کتاب‌های عاشورایی مانند خزائن الاشعار، طوفان البکاء، جودی، قمری، جوهری، طریق البکا و ریاض الحسین، از منابع معمول در برخی مکتب‌خانه‌ها بوده‌اند. از دیگر متون مورد اشاره در میان خواندنی‌ها در مکتب‌خانه، کتب حماسه‌های دینی مانند حمله حیدری باذل و حمله حیدری راجی، خاورنامه و کتاب ملافارغ بوده است. همچنین مکتب‌دار در هر روز مسائل دینی – مذهبی، اصول و فروع دین و احکام طهارت و نجاست، وضو و نماز و مقدمات آن‌ها را برای شاگردان تبیین می‌کرد. منابع فارسی مورد استفاده در مکتب‌خانه‌ها که عمدتاً آثار شعرای به‌نام ایرانی بودند. این آثار تعلیمی، به‌دلیل غنای تربیتی و اخلاقی، گزیده‌گویی، جنبه‌های داستانی و تمثیلی، زبان روان نزدیک به زبان مردم و جنبه‌های قوی مردم‌شناسی که داشتند، تأثیر بسزایی بر اخلاق شاگردان داشت.

کارکرد

سیستم آموزشی مکتب‌خانه به‌گونه‌ای بوده که پایه‌های اولیهٔ مدارس علمیه در دوره‌های بعد و مدارس عالی (دانشگاه) در عصر حاضر را تشکیل می‌داد. مکتب‌خانه به‌دلیل قدمت طولانی و پوشش حداکثری، از مهم‌ترین نهادهای آموزشی- تربیتی، پس از ورود اسلام به ایران بوده که تأثیرات پایداری در فرهنگ تربیتی ایرانیان و اخلاق حرفه‌ای معلمی، داشته است. همچنین شور و شوق معلمی، تعهد حرفه‌ای، ایجاد میل به یادگیری در شاگردان، توجه ویژه به تربیت اخلاقی و دانش تدریس از جمله کارکردهای مکتب‌خانه بوده است. محققان، ریشهٔ شماری از شاخص‌های مثبت اخلاق حرفه‌ای معلمی امروز جامعهٔ ایران را در نگرش و رفتار معلمان مکتب‌خانه می‌جویند. از دیگر کارکردهای مهم مکتب‌خانه گسترش اصول و عقاید مذهبی در جامعه بود. به همین منظور امروزه سبک آموزشی مکتب‌خانه‌های قدیم در توجه به شعائر دینی و آداب مذهبی، مورد توجه دوباره قرار گرفته است تا بسیاری از بدعت‌ها و خرافات در خانواده‌ها و جامعه ایرانی ریشه‌کن شود. توجه بیشتر به تربیت صحیح شاگردان از دیگر کارکردهای مثبت نظام مکتب‌خانه‌ای است. امروزه تمام توجه مدارس به آموزش معطوف شده است و دروس جدید، مهارت‌های زندگی مادی را در شاگردان تقویت کرده و در مدارس کمتر به آموزش مسائل اخلاقی، اعتقادی و دینی پرداخته می‌شود. در مکتب‌خانه‌ها توجه به تربیت، شاگردان را برای مسئولیت‌پذیری و اداره‌کردن زندگی آینده آماده می‌کرد. البته مکتب‌خانه در کنار کارکردهای مثبت، معایبی نیز داشته است که عبارت‌اند از:

1. تغییرات اندک محتوای دروس در تناسب با تغییرات و تحولات اجتماعی؛
2. افراط مکتب‌دار در تنبیه که موجب ترس کودکان از رفتن به مکتب‌خانه می‌شد؛
3. توجه بیشتر به حفظ مطالب و توجه کمتر به درک آنها؛
4. توجه کمتر به استعدادیابی شاگردان.

گذر از مکتب‌خانه به مدرسه در ایران

به عقیدهٔ مورخان با این‌که تعلیم و تربیت در مکتب‌خانه، منطبق با سبک زندگی و عقاید مذهبی ایرانیان بود؛ اما در سال‌های پایانی حکومت قاجار علم‌آموزی در مکتب‌خانه جای خود را به مدارس داد. بسیاری از روشنفکران تأسیس مدارس جدید را پُلی برای رسیدن به آرزوهای دور و دراز خود دانسته و معتقد بودند، ترویج علم و آموزش به شیوهٔ جدید از جمله لوازم تغییر نگرش ملت است. آنها شیوهٔ آموزشی رایج در مکتب‌خانه را مانع پیشرفت ایرانیان می‌دانستند. با ظهور حکومت پهلوی شیوهٔ آموزش و نوع پوشش شاگردان به‌خصوص شاگردان دختر دچار تحولاتی شد. به‌دلیل رسوخ نگرش‌های غربی در سبک زندگی ایرانیان، مدارس ایرانی هم در ظاهر و هم در محتوای آموزشی از اصالت و فرهنگ دینی ایرانی رایج در مکتب‌خانه‌ها فاصله گرفتند. این شیوهٔ آموزشی و سبک تربیتی بر نوع اخلاق، رفتار، طرز تفکر و اعتقادات دانش‌آموزان اثرگذار بود و سبب نفوذ و ترویج سبک زندگی غربی در جامعه شد. با پیروزی انقلاب اسلامی، مبانی اعتقادی و اخلاقی مردم مسلمان ایران بار دیگر در نظام آموزشی مورد توجه قرار گرفت.

منابع

• «تاریخ مکتب‌خانه و مدارس نوین در حصارخروان»، خبرگزاری رسمی شهر حصارخروان، تاریخ درج مطلب: ۶ اسفند ۱۳۹۱ش.
• «چه کتاب‌هایی در مکتب‌خانه‌ها تدریس می‌شد؟»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۴ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• دیانتی‌نسب، مرتضی، «نیم‌نگاهی به آموزش و پرورش قبل و بعد از انقلاب اسلامی ایران»، وب‌سایت هفته‌نامهٔ شهر سبز، تاریخ درج مطلب: ۲۴ بهمن ۱۴۰۰ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۸ آذر ۱۴۰۲ش.
• ذوالفقاری، حسن، «هفتصدسال سعدی‌خوانی در مکتب‌خانه‌ها و مدارس ایران و کشورهای فارسی‌زبان»، فصلنامهٔ سعدی‌شناسی، شمارهٔ ۸، ۱۳۹۹ش.
• سیدآبادی، علی‌اصغر، «گذر از مکتب‌خانه به مدرسه»، وبلاگ هنوز، تاریخ درج مطلب: ۶ مهر ۱۳۸۵ش.
• شریفی ساعی، محمدحسین، «تولد مدرسه در ایران: روایت تاریخی از ظهور آموزش و پرورش مدرن در جامعهٔ ایرانی»، فصلنامهٔ تاریخ علم، شمارهٔ ۳۳، ۱۴۰۱ش.
• شهابی، علی‌اکبر، «روش پرورش و آموزش در فرهنگ قدیم و در مکاتب و مدارس قدیمه و هدف از آن»، وب‌سایت ایران نامگ، تاریخ درج مطلب: زمستان ۱۳۶۲ش.
• صابری‌نسب، اعظم، «پیدایش مکتب‌خانه»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۶ خرداد ۱۳۹۳ش.
• عادلی، علی‌جان، «نقش ملا و مکتب‌خانه دینی در تحولات رشد فرهنگی شیعیان افغانستان»، فصلنامهٔ تاریخ اسلام در آیینه اندیشه‌ها، شمارهٔ ۱۹٬۱۴۰۰ش.
• گوهری، فرشاد، «مروری بر تاریخچه مدارس، از مکتب‌خانه تا مدارس هوشمند!»، وب‌سایت همکلاسی، تاریخ بازدید: ۱۱ آذر ۱۴۰۲ش.
• محمدی، محمود، «تربیت مکتب‌خانه‌ای در ایران دورهٔ قاجار»، فصلنامهٔ پژوهش در آموزش تاریخ، شمارهٔ ۲، ۱۳۹۹ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۸ آذر ۱۴۰۲ش.
• «مکتب‌خانه‌ها برای همیشه فراموش شدند/ مکتب‌داران دیروز و معلمان امروز»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اردیبهشت ۱۳۹۲ش.
• میرخدائی، حجت‌اله و همکاران، «اخلاق حرفه‌ای معلمی در مکتب‌خانه؛ پژوهشی پدیدارشناسانه بر اساس تجربهٔ زیسته شاگردان مکتب‌خانه»، فصلنامهٔ تربیت اسلامی، شمارهٔ ۲۷، ۱۳۹۷ش.
• نصیری، مهدی، «بررسی سیر تحولات نظام آموزشی مکتب‌خانه‌ای در دوره قاجار و پهلوی اول»، وب‌سایت پژوهشگاه علوم و معارف اسلامی، تاریخ درج مطلب: بهمن ۱۳۸۷ش.
• همایون، ناصر، «شکل‌گیری نخستین نهاد آموزش خردسالان در ایران عصر اسلامی»، نشریهٔ جستارهای تاریخی، شمارهٔ ۳، ۱۳۸۱ش.