پیش‌نویس:سوزن‌دوزی مردم بلوچ

سوزن‌دوزی مردم بلوچ؛ رودوزی سنتی زنان بلوچ.

سوزن‌دوزی مردم بلوچ، از گونه‌های هنر رودوزی است که زنان بلوچ در چارچوب فرهنگ قومی خود، از کودکی آن را یادمی‌گیرند. زنان بلوچ با انواع طرح و نقش در سوزن‌دوزی، باورها و تخیلات خود را به نمایش می‌گذارند.

مفهوم‌شناسی سوزن دوزی مردم بلوچ

سوزن‌دوزی یکی از صنایع دستی بلوچ است که در زبان بلوچی به آن سوچن یا سیچن‌دوزی می‌گویند. زنان بلوچ برای آراستن پارچه‌های ساده با کمک سوزن و قلاب و استفاده از نخ، نقوشی را در آن ترسیم می‌کنند.

تاریخچه سوزن‌دوزی در قوم بلوچ

برخی محققان سوزن‌دوزی بلوچ را به دوران قبل از ورود اسلام در منطقه می‌دانند که توسط قومی به نام اسلاوهای مسیحی در منطقه‌ای از بلوچستان فعلی پاکستان رایج شد. این مردم پرورش کرم ابریشم و استفاده از آن را در پارچه‌بافی و سوزن‌دوزی به بلوچ‌ها آموزش دادند.

از نظر برخی پژوهشگران اوج هنر سوزن‌دوزی بلوچ در دوران ایلخانی به‌ویژه دورهٔ تیموری و صفوی بوده است. برخی دیگر بر این نظرند که تاریخ دقیق برای سوزن‌دوزی بلوچ وجود ندارد؛ اما نقوش آن قرابت خاصی به سنگ‌نگاره‌های پیش از تاریخ دارد.

جایگاه سوزن‌دوزی در فرهنگ بلوچ

کارشناسان معتقدند که سوزن‌دوزی آن‌قدر با زندگی زن بلوچ آمیخته که در سرتاسر دنیا زن بلوچ را با سوزن‌دوزی و سوزن‌دوزی را با زن بلوچ می‌شناسند. زنان بلوچ از کودکی در کنار دیگر مهارت‌های زندگی، سوزن‌دوزی را می‌آموزند و بیشتر اوقات، مقداری نخ و تکه‌ای پارچه در جیب بزرگ خود دارند. سوراخ پرهٔ بینی زنان بلوچ، محل قراردادن سوزن است و هر جا فراغتی پیدا کنند به سوزن‌دوزی می‌پردازند.

ابزار و مواد اولیه سوزن‌دوزی بلوچ

نخ و پارچه اساسی‌ترین مواد سوزن‌دوزی است. زنان بلوچ در این هنر از انگشتانه، قیچی و سوزن استفاده می‌کنند. اندازهٔ سوزن بستگی به نوع دوخت و پارچه دارد. از نظر زنان بلوچ پارچهٔ سوزن‌دوزی باید از نوع شش‌تاری (دارای تاروپود مشخص) و راست از جنس کتان، ابریشم و زربافت باشد.

در گذشته، منطقهٔ بلوچ از نظر تأمین لباس و پارچه خودکفا بودند، اما امروزه بیشتر از پارچه‌های پاکستانی به‌دلیل استحکام، فراوانی و ارزانی استفاده می‌شود. نخ‌های مورد استفاده به‌طور معمول از تولیدات پاکستان و از جنس ابریشمی یا پنبه‌ای است. در برخی سوزن‌دوزی‌ها از آیینه‌های کوچک و بزرگ، سکه، دکمه و مهره نیز استفاده می‌شود.

ترکیب رنگ‌ها در سوزن‌دوزی بلوچ

در سوزن‌دوزی بلوچی به‌طور معمول از نخ شش‌رنگ استفاده می‌شود که در میان زنان به دوختهٔ هفت‌رنگ شهرت دارد و گاهی از نخ دورنگ (قهوه‌ای و قرمز) و تک‌رنگ (سفید، مشکی و قهوه‌ای) استفاده می‌شود. در اکثر دوخت‌ها هشتاد درصد از رنگ قرمز، استفاده می‌شود. زنان بلوچ برای رنگ‌رزی نخ‌های سوزن‌دوزی از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌کنند.

نقش‌های‌سوزن‌دوزی بلوچ

خطوط

خطوط راست در سوزن‌دوزی بلوچ، نماد اتحاد و پیوستگی است؛ اما خطوط زیگزاگی تجسمی از آب جاری است که در حیات عشایری مردم بلوچ اهمیت زیاد دارد.

نقش‌های انسانی

نقش‌های انواع شمایل انسانی در سوزن‌دوزی قوم بلوچ، نماد تلاش و زحمت زنان بلوچ است. همچنین نقش‌های دیگر انسانی در سوزن‌دوزی بلوچ وجود دارد که نماد دل‌دادگی شناخته می‌شود؛ مانند نقش عاشق و معشوق که متشکل از یک چندضلعی بوده و فرم بدن انسان را به نمایش می‌گذارد و نقش قلب که ضرب‌المثل «دل پیام‌آور دل است» را تداعی می‌کند. زنان بلوچ از نقش‌های انسانی در حواشی سوزن‌دوزی یا برای جداکردن مرز بین دو نقش بهره می‌گیرند.

نقش‌های حیوانی

در سوزن‌دوزی‌های زنان بلوچ پنجهٔ پلنگ، نماد قدرت است؛ سر یا بال طاووس، نماد زیبایی، جاودانگی، مقام، شهرت و آرزوهای بلند است؛ بال کبوتر، نماد بشارت، عشق و اوج پرواز است. همچنین نقش‌های حیوانات اهلی مانند سر قوچ با دو شاخ، نماد قدرت میان مردم بلوچ است؛ بز، اسب، مرغ، بال مرغ، چشم گاو و شتر نشان زندگی عشایری، دام‌پروری و منبع معیشت مردم بلوچ است. زنان بلوچ گاهی از نقوش پای گربه (پاد گوربُک) و گوش‌های گربه و ماهی (نشان نقش صنعت ماهی‌گیری در زندگی مردم بلوچ) در سوزن‌دوزی‌ها استفاده می‌کنند.

نقش‌های خزندگان و حشرات

زنان بلوچ در هنر سوزن‌دوزی با الهام از محیط زندگی، از نقش‌های مار، پشه‌ها مانند مالاریا و پروانه‌ها استفاده می‌کنند. برخی دیگر مانند نقش کرم‌های کوچک (نماد آرامش و نظم) و عقرب (زومک) به‌منظور دفع چشم‌زخم، می‌تواند ریشهٔ اعتقادی داشته باشد.

نقوش گیاهان و درختان

نقوش گیاهان و درختان در هنر سوزن‌دوزی زنان بلوچ، زاییدهٔ تخیلات و آروزهای آنان و نماد بهار و طراوت طبیعت و انعکاسی از محیط زندگی آنها است. نقش‌های برخی از گیاهان و درختان نیز نشان تقدس و کاربرد دارویی آن است.

نقوش کیهانی

نقوش ستارگان، ماه و خورشید در سوزن‌دوزی، نماد درخشندگی و نیک‌اقبالی است.

نقوش ادوات جنگی

زنان بلوچ گاهی از نقوش ادوات جنگی مانند شمشیر، پیکان، سپر و کلاه‌خود، به‌صورت تخیلی استفاده می‌کنند که نماد شجاعت، جنگ‌آوری و دفاع است.

نقش‌های ابزارها ومکان‌ها

نقش‌های زیورآلاتی چون گردنبند، گوشواره، در سوزن‌دوزی نشان اهمیت آن در زندگی زن بلوچ است. در برخی موارد نقش‌های ابزار زندگی مانند کپرها و حصارهای محافظ دام، لنگر کشتی، ظرفی که در گذشته از آن برای تشخیص زمان آبیاری استفاده می‌شده و قیچی در سوزن‌دوزی‌های بلوچ استفاده می‌شود. گاهی زنان بلوچ از نقش‌های مکان‌ها مانند محراب که ریشهٔ اعتقادی دارد، کوچکُک (گوشه)، و کلاهی چَگَن (چشمهٔ آب)، در سوزن‌دوزی استفاده می‌کنند.

کاربرد سوزن‌دوزی بلوچ

زنان بلوچ از هنر سوزن‌دوزی برای تزیین لباس‌های خود استفاده می‌کنند. در لباس زنان بلوچ، یک قطعه پیش سینه (جی)، دو قطعه سر آستین (بندک)، یک قطعه روی شکم (پندول یا گوپتان)، دو قطعه پاچهٔ شلوار (کریک) و جیب (پندول) سوزن‌دوزی می‌شود.

زنان بلوچ سه‌گوشهٔ زیر بغل پیراهن را با رنگ متفاوت سوزن‌دوزی می‌کنند و معتقدند اگر رنگ زیر بغل جامه متفاوت نباشد، دعا مستجاب نمی‌شود. چارقد (توری نازک الوانی) روی چادر زن بلوچ و کلاه عروس نیز سوزن‌دوزی می‌شود. تا ۱۳۰۰ش مردان بلوچ در نواحی سردتر، نیم‌تنه‌های بافته‌شده از پشم بره یا موی بز و سراسر سوزن‌دوزی‌شده، می‌پوشیدند.

زنان بلوچ افزون بر تزیین لباس، برای آراستن سفره‌های پارچه‌ای، پرده، روتختی، رومیزی، سجاده، کراوات، کیف و کفش، مانتو، قوطی سیگار، جعبهٔ دستمال‌کاغذی، کمربند، بلوز، قاب عکس، جلد آلبوم و کاپشن از سوزن‌دوزی استفاده می‌کنند.

زنان بلوچ لباس‌های سوزن‌دوزی را در جشن‌ها و عروسی‌ها می‌پوشند و از این محصولات به‌عنوان تحفهٔ نامزدی و جهیزیهٔ عروسی نیز استفاده می‌شود. همچنین برای تزیین حجلهٔ عروس در مراسم «جل‌بندان» به اعتقاد دفع جادو و تزیین منازل و چادرها استفاده می‌کنند. در میان بلوچ‌های افغانستان رایج است هر دختر حداقل ۶۰ تکهٔ سوزن‌دوزی در جهیزیهٔ خود داشته باشد.

روش سوزن‌دوزی بلوچ

زنان بلوچ سوزن‌دوزی را به دو روش انجام می‌دهند:

1. چپ‌دوز؛ طرح‌ها با شمردن تاروپود پارچه به‌صورت کاملا تخیلی و بدون طرح پیشینی، دوخته می‌شود و ارزش بیشتر دارد؛
2. راست‌دوز؛ نقوش با مهر روی پارچه‌ها انتقال داده و دوخته می‌شود. این روش زمان کم نیاز دارد و قیمت آن نیز ارزان است. گفته می‌شود این روش در میان بلوچ‌های افغانستان و شهرستان‌های چابهار و قصرقند بلوچستان ایران رایج است. زنان بلوچ، ابتدا پارچه را به اندازه و مدل دلخواه برش می‌زنند. کار سوزن‌دوزی به‌طور معمول زنجیره‌ای است که هر زن یک قطعهٔ پارچه، طرح یا یک رنگ را انجام می‌دهد و گاهی هر زن مستقلانه محصول تولید می‌کند. پس از تکمیل کار، آن را در قسمت‌های لباس که بیشتر در معرض فرسودگی و پارگی است، با نخ‌های رنگی دوخت می‌زنند.

انواع سوزن‌دوزی بلوچ

1. خامک‌دوزی؛ خامه‌دوزی روی پارچه‌های ساتن، کتان و چلوار با سوزن ظریف و نخ ابریشمی خام انجام می‌شود؛
2. بلوچی‌دوزی؛ در این مدل بیشتر از نخی با رنگ قرمز و پارچه‌های استفاده می‌شود که تاروپود صاف و مستقیم داشته باشد؛
3. ممقان‌دوزی؛ این هنر روی پارچه‌های ساتن و متقال مشکی با نخ‌های ابریشمی رنگی دوخته می‌شود؛
4. سیاه‌دوزی؛ این سوزن‌دوزی روی پارچهٔ سیاه بیشتر با طرح جانوران، طبیعت، ادوات جنگی و نقوش وابسته به عقاید و باورها دوخته می‌شود.
5. نواردوزی؛ در این هنر از نوارهای آماده استفاده می‌شود. زنان بلوچ به‌دلیل صرفه‌جویی نقش‌های زیبایی را روی کناره‌های اضافی پارچه به نام نوار، سوزن‌دوزی کرده بعد در کارهای تکمیلی از آن استفاده می‌کنند؛
6. پریواردوزی؛ از این دوخت با نقوش هندسی به‌صورت حصیری، بیشتر روی دامن استفاده می‌شود. همچنین از نخ ابریشیمی با ظرافت زیاد در قسمت حاشیهٔ روسری زنان بلوچ استفاده می‌شود که بعد از ختم کار بخیه‌های روی پارچه، حالت مخملی پیدا می‌کند. نام اصلی این دوخت از زیبایی پرهای طاووس گرفته شده است.
7. سکه‌دوزی؛ زنان بلوچ از این هنر برای تزیین رویه‌های رخت‌خواب، اتاق و تزیین گردن شتر در روز عروسی استفاده می‌کنند. زنان بلوچ دکمه‌های سفید را روی تکه دوخته و در لابه‌لای آن آینه‌های کوچک و بزرگ و پلوک‌ها را قرار داده، اشکال هندسی و ستاره‌ای ایجاد می‌کنند.
8. آینه‌دوزی؛ در این هنر زنان بلوچ از آینه و پولک در سایزهای مختلف، نخ ابریشمی، پارچه‌های ترگال، مخمل، ساتن و جیر با رنگ تیره و امید آنکه آینه نظر بد را از صاحب محصول دور می‌کند، استفاده می‌کنند.

سوزن‌دوزان معروف بلوچ

زرخاتون عظیمی ایرندگانی عضو مؤسسهٔ هنرمندان پیش‌کسوت و دارندهٔ مهر اصالت جهانی یونسکو، شهناز خلیلی ایرندگانی ملقب به مادر هنر بلوچ‌دوزی، مهناز جمال‌زهی، مریم کریمی و مهتاب نوروزی از هنرمندان هستند که در زنده‌نگهداشتن هنر سوزن‌دوزی بلوچ از طریق آموزش، خلق اثر و معرفی آن در بازارهای جهانی نقش اساسی داشته‌اند.

مراکز اصلی سوزن‌دوزی بلوچ

در شهرستان ایران‌شهر که در ۱۳۹۷ش عنوان شهر ملی سوزن‌دوزی را به دست آورد، روستاهای اسپکه، قاسم‌آباد، بمپور و نکوچ در عرصه سوزن‌دوزی و صادرات آن به خارج نقش عمده دارند. همچنین در روستاهای کوپچ، پیپ، مته‌سنگ، چانف، مهنت در شهرستان نیک‌شهر و روستاهای ایرندگان، مارندگان، اسماعیل‌آباد در شهرستان خاش و روستاهای گشت، سوران جالق و کله‌گان در شهرستان سراوان و برخی از مناطق زاهدان در استان سیستان و بلوچستان ایران و ولایت نیمروز افغانستان، سوزن‌دوزی رونق دارد.

چالش‌های سوزن‌دوزی بلوچ

سوزن‌دوزی اگرچه یک شغل خانگی برای زنان بلوچ بوده و در تقویت اقتصاد خانواده و حفظ و معرفی فرهنگ سنتی مردم بلوچ، نقش اساسی دارد؛ اما به‌رغم رونق این هنر میان بلوچ‌ها و تلاش دولت‌ها در بخش‌های آموزش این هنر، ایجاد بازار مخصوص و بازاریابی منطقه‌ای و بین‌المللی، همچنان زنان بلوچ ایران به‌دلیل پراکندگی روستاها با دشواری دسترسی به مراکز آموزشی، بازار فروش و امکانات روبه‌رو هستند. زنان بلوچ افغانستان نیز از نبود امکانات و عدم توجه دولت شکایت دارند.

منابع

• «آشنایی با هنر سکه‌دوزی»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: ۲۰ دی ۱۴۰۲ش.
• «آیینه دوزی»، وبلاگ فنون، تاریخ درج مطلب: ۳۰ خرداد ۱۴۰۱ش.
• آویشی، نگار و دیگران، «نقش صنایع دستی بر میزان اشتغال‌زایی بانوان بلوچ و پیشبرد اقتصاد منطقه، مطالعهٔ موردی سوزن‌دوزی شهرستان ایرانشهر»، فصل‌نامهٔ پژوهش‌های ایران‌شناسی، دورهٔ ۱۳، شمارهٔ ۳، پاییز ۱۴۰۲ش.
• بیجاری، مریم، «سوزن‌دوزی بلوچ»، مرکز دایرهٔ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱ آذر ۱۴۰۰ش.
• «ایران‌شهر پایانهٔ صادرات سوزن‌دوزی کشور»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: ۲۸ دی ۱۳۹۹ش.
• «به مناسبت سالمرگ شهناز خلیلی ایرندگانی مادر هنر بلوچ‌دوزی»، پایگاه خبری تحلیلی انصاف، تاریخ درج مطلب: ۳ مهر ۱۴۰۲ش.
• بهدانی، مریم و رادینا، زیبا، «بررسی تطبیقی نقوش سوزن‌دوزی‌های بلوچ و گلیمک‌های بلوچ خراسان جنوبی»، همایش ملی دستباف خراسان جنوبی دانشگاه بیرجند، آذر ۱۳۹۴ش.
• «خامک‌دوزی بلوچی در نیمروز رونق یافته است»، آژانس خبری پژواک، تاریخ درج مطلب: ۲۷ دسامبر ۲۰۱۵م.
• «روایت‌هایی از زنان سوزن‌دوز بلوچ افغانستانی در محله شهید باهنر»، شهرآرانیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مرداد ۱۴۰۰ش.
• «زرخاتون عظیمی ایرندگانی»، وب‌سایت مؤسسهٔ هنرمندان پیشکسوت، تاریخ بازدید: ۳ بهمن ۱۴۰۲ش.
• «سوزن‌دوزی بلوچ یا بلوچ‌دوزی»، وبلاگ تک آرینا، تاریخ بازدید: ۱۴ دی ۱۴۰۲ش.
• «سوزندوزی بلوچ»، وب‌سایت مجموعهٔ فرهنگی تاریخی نیاوران، ۲۴ دی ۱۳۹۹ش.
• «سوزن‌دوزی»، وب‌سایت مجلهٔ دیپیا، تاریخ درج مطلب: ۸ ژانویهٔ ۲۰۲۳م.
• سالور، آدریا، «همه چیز در رابطه با هنر سوزن‌دوزی بلوچی و هویت فرهنگی آن»، وب‌سایت روستاتیش، تاریخ درج مطلب: ۲۴ تیر ۱۴۰۲ش.
• «سوزن‌دوزی بلوچ یا بلوچ‌دوزی»، وبلاگ تک آرینا، تاریخ بازدید: ۲۸ دی ۱۴۰۲ش.
• «عروسی بلوچ»، وب‌سایت چابهارگشت، تاریخ بازدید: ۸ آبان ۱۴۰۲ش.
• کشاورز، گلناز و دیگران «نقوش هندسی در سوزن‌دوزی بلوچ»، دوفصل‌نامهٔ علمی رجشمار، دورهٔ اول، شمارهٔ یک، بهار و تابستان ۱۳۹۹ش.
• «قصهٔ سوزن‌های بلوچی»، وب‌سایت روزنامهٔ جام جم، تاریخ بازدید: ۳ بهمن ۱۴۰۲ش.
• قاسمی، مرضیه و دیگران، «ساختار صوری نقوش طبیعی در سوزن‌دوزی زنان بلوچ با تأکید بر نمونه‌های شهرستان سراوان»، فصل‌نامهٔ علمی پژوهشی نگره، شمارهٔ ۲۷، پاییز ۱۳۹۲ش.
• میرزایی، مونا، «بررسی لباس اقوام بلوچ»، وب‌سایت سارک، تاریخ درج مطلب: ۲۲ خرداد ۱۳۹۸ش.
• میرزایی، فاطمه و مافی‌تبار، آمنه، «تحلیل و طبقه‌بندی موضوعی انواع نقوش در سوزن‌دوزی بلوچ براساس اسلوب و هنرهای سنتی»، دوفصل‌نامهٔ علمی دانش‌های بومی ایران، دورهٔ ، نهم، شمارهٔ ۱۹، بهار و تابستان ۱۴۰۱ش.
• نکیدان، سودابه، «سوزن‌دوزی؛ هنری که با نام مردم بلوچ گره خورده است»، وب‌سایت دیجی کالا، تاریخ درج مطلب: ۱ خرداد ۱۴۰۲ش.
• «نفوذ هنر بلوچی‌دوزی زنان بلوچ در پوشاک سلطنتی خاندان پهلوی»، وب‌سایت روچ، تاریخ بازدید: ۳ بهمن ۱۴۰۲ش.
• «نقوش سوزن‌دوزی سنتی سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت کارخونک، تاریخ بازدید: ۴ بهمن ۱۴۰۲ش.