پیش‌نویس:زن در یونان باستان

نقش برجسته باغ موزه دیون در یونان

زن در یونان باستان؛ جایگاه خانوادگی، اجتماعی و حقوقی زن در یونان باستان.

زن در یونان باستان، در مقایسه با مردان از حقوق مدنی اندکی برخوردار بوده است. در بیشتر مناطق یونان، زنان، از حوزه‌های عمومی دور نگه داشته شده، از شهروندی محروم بوده و جایگاه قانونی و سیاسی معتبری نداشتند. هرچند، در این میان، نام برخی از زنان در تاریخ یونان باستان ماندگار شده است.

تفاوت جایگاه زن در نقاط مختلف یونان باستان

شیوهٔ رفتار با زنان در نقاط مختلف یونان، متفاوت بوده و هر کدام از دولت- شهرهای یونان دیدگاه ویژهٔ خود را دربارهٔ زنان داشته‌اند برای مثال، در اسپارت زنان اجازه داشتند همچون مردان ورزش کرده و حتی به آن تشویق می‌شدند، همچنین حق مالکیت زمین داشته و از جایگاه اجتماعی و اقتصادی برخودار بودند. این در حالی است که در آتنِ آن روزگار، شرایط به‌صورت متفاوتی گزارش شده است. بیشتر منابع برجای‌مانده از آن دوران، به شرایط زنان در آتن اشاره کرده‌اند.

دارایی زنان در یونان باستان

زن در یونان باستان از سه نوع دارایی برخودار بود:

1. هدیه؛ شامل هدایایی همچون لباس و جواهر که از همسر خود یا سایر بستگان دریافت می‌کرد.
2. جهیزیه؛ ازدواج همراه با جهیزیه، در اواخر دوران باستان به‌صورت یک هنجار اجتماعی مطرح شد.
3. ارث؛ زنان هیچ سهمی در مالکیت مزرعه یا زمین‌های خانوادگی نداشته و اجازهٔ ادارهٔ آنها را نیز نداشتند. فرزندان متولدشده نیز به خانواده و همسر او تعلق داشتند. زنانی که دارای برادر بودند، از پدر خود هیچ ارثی نبرده و تمامی دارایی دختر که از ثروت خانوادگی کسب کرده بود، در حکم جهیزیهٔ او محسوب می‌شد. همین موضوع باعث می‌شد تا مردان، دختران خود را تنها به پسرانی برای ازدواج بدهند که تمایل داشتند به‌عنوان پسرخواندهٔ آنها باشند. گروهی دیگر از مردان نیز دختران خود را تنها به وابستگان نزدیک یعنی برادرزاده‌ها و خواهرزاده‌ها می‌دادند تا دارایی آنها درون خانواده بماند.

مراحل زندگی زنان در یونان باستان

زندگی برای بیشتر زنان در سه مرحله متمرکز بود:

1. کوره: دختر جوان؛
2. پوره: عروس تا تولد اولین فرزند؛
3. ژین: زن.

در یونان باستان، زندگی زنان بزرگسال، از اوایل یا اواسط نوجوانی آنها شروع شده و آنها را با پیوند ازدواج از خانوادهٔ پدری به‌سمت خانوادهٔ همسر، انتقال می‌داده است.

جایگاه خانوادگی زنان در یونان باستان

نقش برجسته یونانی، (قرن پنجم قبل از میلاد) / موزه باستان‌شناسی ملی، تارانتو، پولیا، ایتالیا

شهروندی

جامعهٔ یونان باستان از دو قشر شهروند رسمی شامل مردان و نجیب‌زادگان و شهروند غیررسمی شامل زنان، برده‌ها و سربازان تشکیل می‌شده است.

نفوذ در خانواده

زنان در جامعهٔ یونان باستان، در مجموع، از نفوذی اندک برخودار بوده و اغلب، همان را نیز پس از مادر شدن به‌دست می‌آوردند.

نقش مادری

احترام به مادر و نفوذ او در خانواده، در فرهنگ یونان باستان به چشم می‌خورد. در آن دوران، جشنواره‌هایی را برای گرامی‌داشت جایگاه مادر برگزار می‌کردند که بیشتر آنها بر «هرا» الههٔ همسری و تعهد به زندگی یا «سیبِل» ایزدبانوی زمین و مادر اعظم خدایان متمرکز بوده است.

زنان، در این جشنواره‌ها بیشترین سهم را داشتند. مادران یونانی، همچنین، در افسانه‌ها و اشعار نویسندگان آن دوران حضور داشته و به یونانیان باستان کمک می‌کردند تا خود را تعریف کرده و جایگاه خود را در جهان درک کنند.

فرزندآوری

در دوران باستان، فرهنگ اجتماعی، زنان را به ازدواج و فرزندآوری هرچه زودتر تشویق می‌کرد. داشتن فرزند، از مهم‌ترین رویدادهای زندگی به‌شمار می‌رفت که تضمینی برای دریافت کمک و مراقبت در دوران پیری، حفظ میراث خانوادگی و نیز تأمین شهروندان آینده برای جامعه بود. در آن روزگار، ناباروری منجر به سرشکستگی اجتماعی شده و زمینه را برای طلاق و فروپاشی زندگی فراهم می‌کرد.

همچنین در برخی مناطق یونان باستان از جمله آتن، زن پس از زایمان، فرزند خود را نزد شوهر برده و در صورت خوشامد پدر، بچه زنده مانده و در غیر این صورت، سرنوشت نوزاد، مرگ بوده است. در برخی مناطق یونان، نوزاد پس از به دنیا آمدن، توسط شورایی مورد بررسی قرار می‌گرفت. در صورتی‌که آنها مطمئن می‌شدند که این نوزاد می‌تواند در آینده سربازی دلیر یا زنی مفید برای جامعه باشد، او را نگه داشته و در غیر این صورت او را می‌کشتند. به‌همین دلیل، بیشتر نوزادان معلول و دارای مشکلات جسمانی کشته شده و نوزادان دختر نیز در بیشتر موارد به‌عنوان سرباری برای خانواده شناخته می‌شدند.

خانه‌داری

در آن دوران، داشتن کنیز و برده در خانواده‌های سطوح متوسط و بالا، امری رایج بوده و بسیاری از زنان متأهل، برای امور خانه‌داری و مدیریت انجام کارهای روزمرهٔ زندگی، به اندازهٔ تمکن مالی همسر خود، برده در اختیار داشتند.

ازدواج و طلاق زنان در یونان باستان

1. ازدواج: بیشتر دختران در یونان باستان، در انتخاب همسر دخالتی نداشته و ازدواج آنها به خواست و نظر پدران صورت می‌گرفت. قدرت بدنی و داشتن اندام متناسب در انتخاب همسر ایده‌آل برای دختران، نقشی پررنگ داشت. در یونان باستان انتظار می‌رفت تا دختران در سنین ۱۳ تا ۱۴ سالگی ازدواج کنند. در فرهنگ یونان باستان، هیچ نقشی برای یک زن جوان مجرد تعریف نشده بود؛ به‌همین دلیل، دختران در بسیاری از موارد مجبور به ازدواج بوده و در غیر این صورت، به هیچ جایگاهی در جامعه نمی‌رسیدند.
2. طلاق: مردان یونانی به‌صورت کامل اختیار داشتند تا حتی بدون هیچ دلیل و تنها در صورت ناخشنودی از همسر خود، او را پیش روی شاهدانی طلاق داده و به خانوادهٔ پدری او بفرستند. در این صورت، زن، هیچ حقی در رابطه با فرزندان خود نداشته و تنها اجازه داشت جهیزیهٔ خود را ببرد. پس از طلاق نیز دارایی زن، دوباره تحت کنترل پدر یا برادر او قرار گرفته و زن هیچ حقی دربارهٔ آنها نداشت.

جایگاه اجتماعی زنان در یونان باستان

1. زنان، به‌خصوص زنان عادی، از حقوقی اندک در جامعهٔ یونان باستان برخودار بودند.
2. آنها حق رأی نداشته و سهمی در ادارهٔ جامعه نیز نداشتند.
3. در مسابقات المپیک، زنان تنها مجاز به شرکت در مسابقهٔ ارابه‌رانی بودند و آن هم در صورتی تحقق می‌یافت که خود دارای اسب باشند.
4. از جملهٔ وظایف اجتماعی زنان می‌توان به نقش آنها در مراسم‌هایی مانند مراسم ازدواج، برخی جشن‌ها و نیز مراسم‌های مذهبی اشاره کرد؛ برای مثال، «تسموفوریا» رویدادی مذهبی بود که زنان متأهل اجازهٔ حضور در آن را داشته و مردان از شرکت در آن منع می‌شدند. در این مراسم اجتماعی، زنان به قربانی کردن و اهدای عطایایی به الهه‌های یونان باستان اقدام می‌کردند. در جشنوارهٔ هالوا نیز زنان به نکوداشت و حفظ کشت و زراعت می‌پرداختند. آثار برجای‌مانده از یونان باستان بیانگر آن است که زنان در حفظ حیات مذهبی آتن، نقشی پررنگ را ایفا کرده‌اند. زنان، همچنین، در مراسم‌های سوگواری و خاکسپاری حضور داشتند. آنها وظیفه داشتند تا مردگان را برای دفن آماده کرده و در مراسم تشییع نیز شراب‌افشانی کنند. همچنین، در روزهای سوم و نهم دفن میت، زنان، غذا و نوشیدنی را برای سازندگان آرامگاه مردگان تهیه می‌کردند.

تحصیل دختران در یونان باستان

در مناطق اندکی از یونان باستان و به‌خصوص در میان برخی از خانواده‌های شهرنشین، دختران همچون پسران به مدرسه می‌رفتند. آنها در این دوران می‌توانستند خواندن، نوشتن و حساب کردن را بیاموزند. پس از فراگیری دروس پایه، نوبت به درس‌هایی همچون ادبیات، شعر و موسیقی می‌رسید. ورزش نیز در این مدارس جایگاهی ویژه داشت. در مدارس دخترانه، تأکید بیشتر بر آموزش رقص، ژیمناستیک و مهارت‌های موسیقایی بود تا بتوانند از آنها در رقابت‌ها، اعیاد و جشن‌های دینی استفاده کنند. هدف نهایی در تحصیل دختران در یونان باستان، آماده کردن آنها برای نقش‌آفرینی در خانه و خانواده بود.

برخی از دختران و زنان یونانی نیز با شجاعت تمام، پا را از حد تعیین‌شده برای خود فراتر گذاشته و به تحصیلات خود ادامه می‌دادند. از آن جمله می‌توان به «آکسیوتئا فیلیوس» اشاره کرد که زیر نظر افلاطون، فلسفه آموخت. در برخی از منابع آمده است که او برای این کار، خود را در پوششی مردانه پنهان می‌کرد.

اشتغال زنان در یونان باستان

کار و اشتغال زنان در یونان باستان، به‌صورت چشمگیری به پایگاه اجتماعی آنها وابسته بود.

1. زنان متأهل در آن روزگار، بیشتر در خانه بوده و به تربیت فرزندان و گاه بافندگی مشغول بودند.
2. گروه دومی از زنان نیز در صورت دریافت مزد بالاتر از سوی مردان، با آنها همراه شده و مردان را در جشن‌ها و مهمانی‌ها همراهی می‌کردند. این زنان که به زنان «هتایرای» معروف بودند تنها ملازمان جنسی مردان نبوده و از نظر فکری و اجتماعی نیز در کنار آنها حضور داشتند. هرچند این گروه از زنان نقش همسر را برای مردان بازی می‌کردند اما در صورت بارداری، فرزندان آنها نامشروع خوانده می‌شدند. آنها، برخلاف زنان متأهل، به‌صورتی آزادانه در جامعه فعالیت داشتند و از هنرهایی همچون رقص، موسیقی، آواز و همچنین مباحث فلسفی و فکری بهره‌مند بودند.
3. گروه سومی از زنان نیز که بیشتر اسیران جنگی بودند به‌عنوان بردگان یا دایه و پرستار در جامعهٔ یونان مشغول به‌کار بودند. آنها از هیچ حقی برخودار نبوده و زیر سایهٔ ارباب یا خانم خود زندگی می‌کردند.
4. گروه چهارم از زنان نیز مستمندانی بودند که از سر اجبار به کار در مزارع یا فروشگاه‌ها در کنار مردان مشغول می‌شدند. از جمله مشاغل این گروه از زنان می‌توان به مهمانخانه‌داری، پرستار شب، آشپزی، سبزی فروشی، عطر فروشی و سایر انواع فروشندگی اشاره کرد.

زنان در اندیشهٔ یونان باستان

مجسمه از زنان یونانی

جایگاه زنان، از نظر بزرگان یونان باستان متفاوت بود؛ برای مثال، سیموندیس، شاعر و لطیفه‌سرای یونانی، زنان را موجوداتی پلید می‌دانست که همه چیز مردان، اعم از قدرت جسمی و جنسی آنها و نیز خوراک و ثروت آنها را تحلیل می‌برند. او اما جامعهٔ بدون زنان را نیز ناممکن می‌دانست. اورپید، نمایش‌نامه‌نویس یونان باستان، معتقد بود که اگر می‌شد بچه را به روشی دیگر به‌جز جنس مادینه به‌وجود آورد، انسان از تمامی بدبختی‌های خود رهایی می‌یافت.

ارسطو نیز معتقد بود که زن عقلی ناقص داشته و به‌تنهایی نمی‌تواند در امور مهم تصمیم‌گیری کند. به‌همین دلیل، او موافق با محدودیت‌های حقوقی زنان در یونان باستان بود.

به‌همین ترتیب، بسیاری از مردان در آن روزگار نیز متصور بودند که زنان تنها برای تولیدمثل به‌وجود آمده و همچون بردگانی در خدمت امیال مردان هستند. این در حالی است که مردان یونانی، به الهه‌های مطرح در یونان باستان احترام گذاشته و تندیس‌ها و معابد باشکوهی را برای آنها ساخته بودند.

پوشش زنان در یونان باستان

زنان در یونان باستان به‌هنگام حضور در اجتماع، صورت و اندام خود را تا روی پا می‌پوشاندند. پارچه‌ای به‌عنوان روبندهٔ صورت زنان مورد استفاده قرار می‌گرفت و دارای دو منفذ بود که جلوی چشمان زن قرار می‌گرفت. در برخی از مناطق یونان نیز زنان صورت خود را نمی‌پوشاندند اما پوشش بدن برای حضور زن در اجتماعات الزامی بود.

اساطیر زن در یونان باستان

در بیشتر مناطق یونان باستان، بیشتر خدایان مؤنث مورد پرستش و تجلیل قرار می‌گرفتند. این خدایان مادینه که اغلب همسر نداشتند متعلق به دورانی بودند که اختیار خانواده در دست مادر بوده و نسب فرزند از طرف مادر تعیین می‌شده است. در این میان، برخی از چهره‌های زن قدرتمند و مهم حضور دارند که دارای اهمیتی بسیار بوده‌اند؛ مانند:

1. آتنا: از الهه‌های یونانی که بسیار مورد احترام مردم در یونان باستان بوده است. آتنا را به‌عنوان الههٔ خِرد، جنگ و صنایع دستی می‌شناختند که دارای هوش و ذکاوت بالایی بوده است. او در بسیاری از آثار یونانیان، به‌صورت یک جنگجوی خردمند و استراتژیک به تصویر کشیده شده که از تلاش‌های قهرمانانه در میدان جنگ دفاع و به پادشاهان و قهرمانان مشاوره می‌داده است.
2. هرا: الههٔ ازدواج، زنان و زایمان در یونان باستان بوده که با خانواده و زندگی خانوادگی درآمیخته بوده است. هرا را به‌عنوان نمادی از زنان قدرتمند و وفادار به خانواده می‌شناسند.
3. هستیا: الهه‌ای که با کانون گرم خانواده و خانه در ارتباط بوده است. او، همواره مظهر خانه و خانواده، شخصیتی مهربان و پرورش‌دهنده و نیز دوستدار مهمان‌نوازی، خانه‌داری و صلح‌طلبی بوده است.
4. آرتمیس: خواهر آتنه و الههٔ عفت و پاکدامنی بوده است. آرتمیس، دارای بدنی نیرومند و چابک بوده و به زیور عفت و تقوا آراسته بوده است. او که از ایزدبانوان زنان باردار نیز بوده، زنان را در کاهش دردهای زایمان یاری می‌کرده است.

منابع

• «۱۰ چهرهٔ مؤنث مهم در اسطوره‌شناسی یونانی»، وب‌سایت گروه انتشاراتی مجید، تاریخ بارگذاری: ۲۲ اسفند ۱۴۰۱ش.
• «تاریخچهٔ حجاب در دوران باستان»، وب‌سایت‌های حجاب، تاریخ بارگذاری: ۱۷ اردیبهشت ۱۳۹۸ش.
• «تنظیم خانواده در یونان و رُم باستان»، وب‌سایت تاریخچهٔ جهان، تاریخ بازدید: ۲۹ خرداد ۱۴۰۲ش.
• «جایگاه زن در یونان باستان»، وب‌سایت پرسمان، تاریخ بارگذاری: ۱۷ فروردین ۱۳۹۹ش.
• دورانت، ویلیام، تاریخ تمدن، ترجمهٔ احمد آرام و دیگران، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۶ش.
• دورانت، ویلیام، تاریخ تمدن، ترجمهٔ فتح‌الله مجتبایی، تهران، فرانکلین، ۱۳۳۶ش.
• «رازگشایی از زندگی زنان در دوران باستان!»، خبرگزاری خبر آنلاین، تاریخ بارگذاری: ۱۸ مهر ۱۴۰۱ش.
• کارترای، مارک، «زن در یونان باستان»، وب‌سایت تاریخچهٔ جهان، تاریخ بارگذاری: ۲۷ جولای ۲۰۱۶م.
• کاظمی، انی، «همه چیز در مورد یونان باستان»، وب‌سایت تاریخ ما، تاریخ بازدید: ۲۹ خرداد ۱۴۰۲ش.
• «مادر بودن در ایران باستان چگونه بود؟»، خبرگزاری صاحب خبران، تاریخ ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• «یونان باستان»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: ۲۹ خرداد ۱۴۰۲ش.
• Bloomfield, Leonard, “women and propety in Ancient Athens”, womenintheancientworld, 2010.