پیش‌نویس:خلیج فارس

تصویر ماهواره‌ای خلیج فارس

خلیج فارس؛ آبراه پراهمیت جهان در جنوب ایران.

پدیدهٔ زمین‌شناختیِ پیش‌روندگی آب‌های آزاد در کنار دشت‌های جنوبی ایران، موقعیت جغرافیایی مهمی را در این منطقه از کره زمین، ایجاد کرده است. مالکیت جزایر مسکونیِ کیش، قشم، تنب بزرگ، تنب کوچک، ابوموسی، لاوان، هندرابی، سیری، لارک، هرمز، هنگام، خارگ، شیف، مینو و خورموسی، دست برتر ایران در خلیج فارس را نسبت به همسایگان جنوبی این دریا تثبیت کرده است. خلیج فارس از جهت اقتصادی، نظامی، فرهنگی و به‌ویژه دربردارندگی منابع مهم انرژی در جهان، مورد توجه است. در سنگ‌نوشته‌ها و آثار برجای مانده از دوران باستان، این خلیج با نام «دریای پارس» معرفی شده است. پژوهشگران مسلمان نیز در قدیمی‌ترین آثار خود، از آب‌های جنوب ایران با نام «البحر الفارسی» و «الخلیج الفارسی» یاد کرده‌اند.

مفهوم‌شناسی خلیج فارس

خلیج به معنای بخشی از دریا است که در خشکی پیش رفته باشد و سه طرف آن را خشکی فرا بگیرد. شاخاب، آبکند، کنداب و آبگیر از اسامی دیگر خلیج است.

پیشینه خلیج فارس

زمین‌شناسان معتقدند ۳۵ میلیون سال پیش بر اثر جنبش‌های شبه‌جزیرهٔ هندوستان در دنبالهٔ شکاف مکران (عمان)، دریای پارس در کنار دشت‌های جنوبی ایران تشکیل شد و به مرور زمان، شکل کنونی خود را یافت. پیشینهٔ دریانوردی در این خلیج، دست‌کم به دو هزار سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. فنیقی‌ها، در جزیره‌ها و سرزمین‌های پیرامون خلیج فارس زندگی و دریانوردی می‌کردند.

موقعیت جغرافیایی خلیج فارس

خلیج فارس در ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقهٔ عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقهٔ طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد و توسط تنگهٔ هرمز به دریای عمان و از طریق آن با دریاهای آزاد ارتباط دارد. طول خلیج فارس از تنگهٔ هرمز تا آخرین نقطهٔ پیشروی آن در جهت غرب در حدود ۸۰۵ کیلومتر است. عریض‌ترین بخش آن ۲۹۰ کیلومتر است.

جزایر خلیج فارس

جزایر خلیج فارس متعدد هستند و کشورهایی مانند ایران، بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان و امارات متحده عربی در این خلیج گسترده، جزیره دارند. جزایر مسکونی تحت مالکیت ایران عبارت‌اند از: کیش، قشم، تنب بزرگ، تنب کوچک، ابوموسی، لاوان، هندرابی، سیری، لارک، هرمز، هنگام، خارگ، شیف، مینو و خورموسی.

جزایر غیرمسکونی تحت مالکیت ایران عبارت‌اند از: شتور، فرور بزرگ، فرور کوچک، ناز، خارکو، عباسک، میرمهنا، فارسی، نخیلو، تهمادو، ام‌الکرم، شیخ الکرامه، مُطاف، مرغی، چراغی، ام‌سیله، سه‌دندون، مولیات، بونه، دارا و قبر ناخدا.

برخی از این جزایر به‌عنوان زیستگاه مرجان‌های دریایی، محل تخم‌گذاری پرستوهای دریایی و لاک‌پشت‌ها و همچنین زیستگاه انواع پرندگان مهاجر، از اهمیت ویژه جهانی برخوردارند.

قدمت نام خلیج فارس

نام خلیج فارس روی نقشه‌‌ای که توسط دریانوردان فرانسوی در سال ۱۵۲۰م (۸۹۹ش) ترسیم شده است.

آثار برجای مانده از یونانیان، قدیم‌ترین منابعی هستند که به دریای «پرس»، سرزمین «پارسه»، «پرسای» و «پرس‌پولیس»، (شهر یا مملکت پارسیان) اشاره کرده‌اند. در سنگ‌نوشتهٔ داریوش هخامنشی متعلق به سال ۵۱۸ تا ۵۰۵ پیش از میلاد، نام دریای پارس ذکر شده است. پژوهشگران مسلمان نیز در آثار و نوشته‌های خود از آب‌های جنوب ایران به نام‌های «البحر الفارسی»، «بحر مکران»، «الخلیج الفارسی» و «خلیج فارس» یاد کرده‌اند.

در کلیهٔ موافقتنامه‌هایی که پرتغال، اسپانیا، بریتانیا، هلند، فرانسه و آلمان با دولت ایران طی سال‌های ۱۵۰۷م تا ۱۵۶۰م داشتند، از عبارت «خلیج الفارسی» و در متن انگلیسی از اصطلاح «Persian Gulf» استفاده شده است. سازمان ملل متحد در سه نوبت، نام رسمی و تغییرناپذیر آبراه جنوبی ایران را «خلیج فارس» اعلام کرده و طی دستورالعمل این سازمان در سال ۱۹۹۴م، استفاده از نام صحیح «خلیج فارس» برای همه کشورها الزامی شده است.

تحریف نام خلیج فارس

تأکید سازمان ملل متحد در مورد الزام استفاده از نام تاریخی «خلیج فارس»

به دنبال ملی شدن صنعت نفت ایران در سال ۱۹۵۰م و خلع ید شرکت‌های انگلیسی و قطع ارتباط میان ایران و انگلیس، این کشور به منظور تلافی، کتابی را به نام «Golden Bulbs at Arabic Gulf» در سال ۱۹۵۷م به چاپ رسانید، این کتاب سرآغازی بر تحریف نام خلیج فارس بود. همچنین پس از تحریف نام خلیج فارس در اطلس مشهور جهانی «نشنال جئوگرافیک»، خشم و اعتراض عمومی در داخل و خارج ایران، نسبت به این تحریف صورت گرفت که منجر به جبران و عذرخواهی مدیر مؤسسه از ملت ایران شد. به‌همین دلیل در سال ۱۳۸۴ش، روز ۱۰ اردیبهشت از سوی دولت ایران، روز ملی «خلیج فارس» نام‌گذاری شد.

اهمیت خلیج فارس

توقیف شناور رزمی آمریکایی در خلیج فارس توسط سپاه پس از ورود به آب‌های سرزمینی ایران

خلیج فارس از جهت اقتصادی، نظامی و فرهنگی و هم‌چنین به‌عنوان منبع مهم انرژی جهان و محور ارتباط بین اروپا، آفریقا، آسیای‌جنوبی و جنوب شرقی از دیرباز مورد توجه قدرت‌های جهانی و بازرگانان دنیا بوده است.

1. اهمیت اقتصادی؛ وجود منابع عظیم نفت و گاز در خلیج فارس و کشورهای همجوار آن، علّت واقعی اهمیّت اقتصادی این منطقه است. این منطقه با ۷۳۰ میلیارد بشکه نفت و ۷۰ تریلیون متر مکعب گاز طبیعی، «مخزن نفت و گاز جهان» نامگذاری شده است.
2. همیت نظامی-راهبردی؛ وجود پایگاه‌های نظامی متعدد دریایی، هوایی و زمینی در منطقهٔ خلیج فارس که عمدتاً متعلق به کشورهای آمریکا و انگلستان هستند و هم‌چنین حضور ناوهای جنگی کشورهای غربی در آن، اهمیت نظامی و راهبردی خلیج فارس را نمایان می‌سازد.
3. اهمیت فرهنگی و ایدئولوژیکی؛ منطقهٔ خلیج فارس، همواره گهوارهٔ تمدن‌های درخشان بشری بوده و اقوام بسیاری چون ایلامی‌ها، سومری‌ها، کلدانی‌ها، آشوری‌ها، بابلی‌ها، مصری‌ها، کنتانی‌ها و فنیقی‌ها، فرهنگ خویش را از این منطقه به دیگر نقاط جهان صادر می‌کردند.

منابع

• «اقتصاد خلیج فارس»، سایت مرکز مطالعات خلیج فارس، تاریخ بازدید: ۲۸ خرداد ۱۴۰۱ش.
• «اهمیت استراتژیک منطقة خلیج فارس»، سایت مرکز مطالعات خلیج فارس، تاریخ بازدید: ۲۸ خرداد ۱۴۰۱ش.
• «خلیج فارس»، ویکی تابناک، تاریخ بازدید: ۲۶ خرداد ۱۴۰۱ش.
• «داریوش بزرگ نخستین نگهبان دریایی پارس»، سایت مرکز مطالعات خلیج فارس، تاریخ درج مطلب: ۹ خرداد ۱۳۸۸ش.
• «دستور سازمان ملل دربارة نام خلیج فارس»، سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۱ش.
• «موقعیت نظام خلیج فارس»، سایت مرکز مطالعات خلیج فارس، تاریخ بازدید: ۲۸ خرداد ۱۴۰۱ش.
• بهزادی منش، مینا، «با جزایر ایرانی خلیج فارس آشنا شوید»، سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: ۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• بهمن، شعیب، «نام خلیج فارس در منابع تاریخی»، سایت تاریخ ایرانی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آذر ۱۳۸۹ش.
• بهمن، شعیب، «نام خلیج فارس در منابع تاریخی»، سایت همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آذر ۱۳۸۹ش.
• «نگاهی به نام‌های تاریخی خلیج فارس»، سایت تاریخ ایرانی، تاریخ درج مطلب: ۹ اردیبهشت ۱۳۹۰ش.
• پارساپور، روزبه، «پیدایش دریای پارس (خلیج فارس)»، سایت مرکز مطالعات خلیج فارس، تاریخ بازدید: ۲۶ خرداد ۱۴۰۱ش.
• پارساپور، روزبه، «جغرافیای دریای پارس (خلیج فارس)»، سایت مرکز مطالعات خلیج فارس، تاریخ بازدید: ۲۶ خرداد ۱۴۰۱ش.
• خداپرستی، فرج‌الله، فرهنگ جامع واژگان مترادف و متضاد زبان فارسی، تهران، دانشنامة فارس، ۱۳۷۶ش.
• رضایی، مسعود، «خلیج‌فارس و ژئوپلتیک نفت و گاز»، سایت مرکز مطالعات خلیج فارس، تاریخ بازدید: ۲۸ خرداد ۱۴۰۱ش.
• روشندلی، محمدرضا، «بررسی ۳ هزار سال دریانوردی ایرانیان»، سایت مرکز مطالعات خلیج فارس، تاریخ درج مطلب: ۵ اسفند ۱۳۹۷ش.
• عجم، محمد، «اسامی جغرافیایی باستانی میراث بشریت»، سایت مرکز مطالعات خلیج فارس، تاریخ بازدید: ۲۶ خرداد ۱۴۰۱ش.
• مجتهدزاده، پیروز، «خلیج فارس»، سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: ۲۶ خرداد ۱۴۰۱ش.
• معین، محمد، فرهنگ معین، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۶ خرداد ۱۴۰۱ش.