پیش‌نویس:حقوق خانوادگی زن مسلمان

همایش تقدیر از بانوان کارآفرین ایرانی

حقوق خانوادگی زن مسلمان؛ مجموعه قوانین و مقررات حمایت‌گر زن در خانواده از منظر اسلام.

حقوق خانوادگی زن در اسلام شامل مجموعه‌ای از حقوق و مسئولیت‌های برآمده از آموزه‌های دین اسلام است که به‌منظور حمایت از زنان در خانواده طراحی شده‌اند. بهره‌گیری از این حقوق به تحکیم بنیان خانواده یاری می‌رساند.

مفهوم‌شناسی حقوق خانوادگی زن مسلمان

حقوق خانوادگی زن در اسلام، شامل مجموعه حقوقی است که به‌منظور حفظ کرامت و جایگاه زن در خانواده وضع شده‌اند. این حقوق در قرآن و احادیث، به تفصیل بیان شده و شامل حقوق مالی و غیر مالیاست. هدف از وضع چنین حقوقی، حمایت از زنان در خانواده بوده و به آنان امکان می‌دهد تا در زندگی فردی و اجتماعی نقش فعالی داشته باشند.

فلسفهٔ حقوق زن

فلسفهٔ حقوق زن بر مبنای اصول بنیادی برابری، آزادی و عدالت استوار است. این فلسفه فراتر از حقوق فردی و شخصی، به ابعاد اجتماعی نیز می‌پردازد و به‌طور خاص به چالش‌ها و موانع ساختاری و فرهنگی حقوق زن، توجه دارد. در این راستا، حق مالکیت، حق تحصیل، حق ازدواج، حق تربیت فرزند، حق حضانت، حق کرامت زن و حق عبادت از جمله مهم‌ترین حقوقی هستند که باید برای زنان تضمین شود. فلسفهٔ حقوق زن همچنین به نقد نظام‌های اجتماعی و فرهنگی‌ای می‌پردازد که منجر به نابرابری‌های جنسی و تبعیض علیه زنان می‌شوند و برای رسیدن به برابری واقعی نیازمند تغییرات بنیادین در نهادهای اجتماعی و فرهنگی است.

پیشینهٔ حقوق زن

حقوق زن در همهٔ جوامع به مقتضیات زمان و نوع مناسبات اجتماعی در هر عصر بستگی دارد. بحث از حقوق زن از نظر تاریخی با افراط و تفریط‌هایی همراه بوده است. پیش از اسلام، زنان در بسیاری از جوامع، فاقد شخصیت مستقل و حقوق بودند و در فرهنگ‌های مختلف به اشکال متفاوتی مورد سرکوب و بی‌احترامی قرار می‌گرفتند. زن در یونان قابل فروش و هبه،

در روم نماد شیطان، در چین همانند برده و در دورهٔ جاهلیت منشأ ذلت و ننگ بود. دین اسلام با نکوهش چنین باورهایی، حقوق زنان را به‌عنوان رکن اصلی و ارزشمند خانواده بر محور اصل عدالت و احترام به‌رسمیت شناخت. امروزه زنان در خانواده و جامعه در پرتوی آموزه‌ها و قوانین اسلامی از حقوق متعددی برخوردار گشته‌اند. پژوهش‌های فقهی و حقوقی در حوزهٔ زن و خانواده، حقوق خانوادگی زن را از دو منظر حقوق مالی و غیرمالی بررسی کرده‌اند.

حقوق مالی زن در خانواده

حقوق مالی زنان نقشی اساسی در زندگی آنان دارد و به حفظ کرامت آنها و توازن خانواده کمک می‌کند.

مالکیت زن در اموال و درآمد شخصی

اسلام حق مالکیت و استقلال زنان را در حقوق اقتصادی خود به‌رسمیّت شناخته است. در صورت عدم رعایت این حقوق توسط همسر یا دیگران، زنان می‌توانند آنها را ملزم به ادای این حقوق کنند.

ارث

زنان در اسلام حق ارث و بهره‌مندی از اموال خانوادگی را دارند. در فقه اسلامی هرچند سهم ارث زنان از مردان کمتر است؛ اما این موضوع برخلاف آنچه در گفتمان غرب مطرح است، به‌عنوان عدالت اجتماعی شناخته می‌شود. مردان نمی‌توانند در سهم ارث زنان دخالت کنند. این در حالی است که در جوامع باستانی مثل روم، یونان، هند، مصر و چین، زنان به‌طور کلی از ارث محروم بودند. در ایران باستان نیز دختران متأهل از ارث پدری محروم می‌شدند.

مهریه

از منظر اسلام، مهریه هدیه‌ای از سوی شوهر به زن و نشان‌دهندهٔ احترام او به زن است. در فرهنگ اسلامی، به‌دلیل تحمل مشقت‌ها در انجام تکالیف و وظایف واجب و مستحب خانوادگی و اموری از قبیل بارداری، وضع حمل، شیردهی، پرستاری و مراقبت فرزندان که مانع از انجام فعالیت‌های اقتصادی زنان می‌شود برای وی مهریه مقرر شده است. در فقه اسلامی بر لزوم پرداخت مهریه تأکید شده، و زن، مالک مهریه است. پس از مرگ زن نیز ورثه می‌توانند این حق را مطالبه کنند.

نفقه

نفقه از حقوق مالی زن است که در قرآن و روایات به آن تأکید شده است. تأمین نفقه بر عهدهٔ مرد و متناسب با دارایی مرد بوده و شامل نیازهای اساسی زن می‌شود. دائمی بودن نکاح و تمکین زن از شوهر، دو شرط وجوب نفقه از منظر فقه اسلامی است.

حقوق غیرمالی زن در خانواده

حقوق غیرمالی زنان در زندگی خانوادگی شامل آزادی‌ها و امتیازاتی است که به حمایت از شخصیت و کرامت زنان می‌پردازد و احساس ارزشمندی و امنیت را برای آن‌ها به ارمغان می‌آورد و به تقویت بنیان خانواده و ایجاد روابط پایدار خانوادگی کمک می‌کند.

حق تحصیل علم

نمایی از حضور دانشجویان دختر کارشناسی کامپیوتر دانشگاه علم و صنعت در کلاس درس

در آموزه‌های اسلام به حق زنان برای تحصیل علم سفارش و تأکید شده است. قرآن کسب علم را بر همگان لازم می‌داند و هیچ تفاوت و محدودیتی برای تحصیل زنان قائل نشده است. از این منظر، تحصیل علم، تقویت‌کنندهٔ هویت زن است.

حق انتخاب همسر

آزادی در انتخاب همسر و تعیین شروط عقد نکاح یکی از حقوق اساسی زنان در اسلام است. این حق شامل وضع شروطی مانند تعیین محل سکونت و شرط مطلقه‌ساختن زن در صورت ازدواج مجدد مرد می‌شود، که به زنان اجازه می‌دهد تا در انتخاب شریک زندگی و شرایط زندگی مشترک تصمیم‌گیری کنند. در اسلام، ازدواج اجباری پذیرفته نیست.

حق داشتن امنیت و آرامش

ایجاد امنیت و آرامش روحی برای زنان در خانواده از حقوق اولیه آن‌ها است که تأثیر قابل توجهی بر تحکیم بنیان خانواده دارد. زنان امروزه با چالش فقدان احساس امنیت در خانواده مواجه‌اند که نیازمند توجه جدی به حقوق آنان است.

حق عبادت و عبودیت خداوند

زنان در اسلام حق دارند آزادانه عبادت کنند و برای انجام واجبات نیاز به اذن شوهر ندارند. عبادت روحیه فردی زن را تقویت و به استحکام روابط خانوادگی نیز کمک می‌کند. الگوهایی چون حضرت فاطمه و مریم در تاریخ اسلام به‌عنوان نمونه‌های مؤثر در عبادت شناخته می‌شوند.

حق حسن معاشرت

آیات و روایات بر اهمیت احترام به زنان و رفتار مناسب با آنان تأکید دارند. اسلام به‌عنوان حامی حقوق زنان، مردان را موظف به حسن معاشرت با همسران می‌کند تا تداوم زندگی مشترک، آسان‌تر شود. قرآن، حسن معاشرت را یک اصل در تعامل زوجین معرفی کرده است.

مرد با درک شرایط روحی و عاطفی زن می‌تواند به ایجاد احساس آرامش و فضای عاطفی در محیط خانواده کمک کند. در روایات اسلامی بر اهمیت حضور مرد در کنار خانواده و مدارا با همسر و مهربانی با او حتی به‌صورت لقمه‌گذاشتن در دهان زن سفارش شده است.

حق تربیت فرزند

حق تربیت از حقوق بنیادین زنان است که در شکل‌گیری رفتار و نگرش فرزندان نقش حیاتی دارد و تضمین‌کننده پایندگی آنان است. آموزش‌های مادر به فرزند کمک می‌کند تا فرزندان به شهروندانی مسئول و متعهد تبدیل شوند.

حق حفظ کرامت

از منظر اسلام، زنان و مردان ارزش و مقام انسانی برابر دارند. رضایی اصفهانی، پرسش‌ها و پاسخ‌های قرآنی، ۱۳۸۵ش، ج۷، ص21.</ref> اسلام بدون اینکه برتری خاصی برای یک جنسیت قائل شود به حفظ کرامت انسانی و عدالت در زندگی خانوادگی تأکید می‌کند.

حق حضانت

بر اساس حق حضانت مادر، فرزند در سال‌های اولیه زندگی، به مادر سپرده می‌شود؛ زیرا او رابطهٔ عاطفی قوی‌تری با کودک دارد. در صورت جدایی والدین، نیز حضانت نوزاد به مادر داده می‌شود، زیرا او در تأمین نیازهای اولیه کودک اولویت دارد. این موضوع نشان‌دهندهٔ اهمیت نقش عاطفی و تربیتی مادر در زندگی فرزندان است.

حق طلاق

حق طلاق به‌طور طبیعی متعلق به مرد است، اما در شرایطی مثل فقدان شوهر، ایلاء، عدم پرداخت نفقه و عسر و حرج، این حق به زن نیز تعلق می‌گیرد. همچنین، حق طلاق می‌تواند به‌صورت قراردادی و در قالب شروط ضمن عقد به زن داده شود و به‌طور کلی از او سلب نشده است.

منابع

• قرآن کریم.
• ابن‌اثیر، عزالدین، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
• ابن‌شعبة حرانی، ابومحمد حسن، تحف العقول عن آل‌الرسول، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
• امینی، ابراهیم، آشنایی با وظایف و حقوق زن، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۴ش.
• بارتله، کریستیا، زن در حقوق ساسانی، ترجمة ناصرالدین زمانی، تهران، عطایی، ۱۳۳۷ش.
• باقری، شهلا، «خانواده و راهبردهای کاربردی رهنمودی برای دستگاه‌های فرهنگی»، بانوان شیعه، شمارة ۲۱، پاییز ۱۳۸۸ش.
• جمعی از نویسندگان، اخلاق در خانواده، قم، معارف، ۱۳۹۱ش.
• حبیبی، محمّداسحاق، مهریه و اهمیت حقوقی آن در استحکام ازدواج، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۶ش.
• حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل‌البیت لاحیاء التراث، بی‌تا.
• حسین، انصاریان، نظام خانواده در اسلام، قم، ام‌ابیها، ۱۳۷۶ش.
• حکمت‌نیا، محمود، حقوق زن و خانواده، تهران، پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۹۲ش.
• حکمت‌نیا، محمود و کاظمینی، محمدحسین، «درآمدی بر مسئله‌شناسی حقوقی با تأکید بر حقوق خانواده در اسلام، فقه و حقوق خانواده»، شماره ۵۳، ۱۳۸۹ش.
• حلّی، حسن بن یوسف، تحریرالاحکام عن مذاهب الامامیه، مؤسسه امام صادق، ۱۴۲۱ق.
• خامنه‌ای، سیدعلی، نقش و رسالت زن، جایگاه مسائل زنان در فرهنگ اسلام و تجدد، تهران، انقلاب اسلامی، ۱۳۹۳ش.
• خامنه‌ای، سیدمحمد، حقوق زن، تهران، تک، ۱۳۶۸ش.
• خمینی، روح‌الله، صحیفة امام، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
• خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیلة، قم، دارالکتب العلمیة، ۱۳۹۰ش.
• دورانت، ویل، تاریخ تمدن، ترجمة مهرداد مهرین، بی‌جا، اقبال، بی‌تا.
• ربانی خلخالی، علی، زن از دیدگاه اسلام، قم، قرآن، بی‌تا.
• رضایی اصفهانی، محمدعلی، پرسش‌ها و پاسخ‌های قرآنی، قم، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، ۱۳۸۵ش.
• زیبایی‌نژاد، محمدرضا و سبحانی، محمدتقی، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام، قم، دارالنور، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش.
• شیرودی، مرتضی، نقش سیاسی اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، بی‌جا، پژوهشکدة تحقیقات اسلامی گروه سیاسی، بی‌تا.
• صدوق، محمد، من لایحضره الفقیه، قم، انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ ق.
• طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمة، سیدباقر موسوی همدانی، قم، ۱۳۷۴ش.
• طباطبایی، محمدحسین، بررسی‌های اسلامی، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۸ ش.
• طبرسی، رضی‌الدین، مکارم الخلاق، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
• طغرانگار، حسین، حقوق سیاسی- اجتماعی زنان قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
• طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، المکتبة المرتضویة، ۱۳۸۷ش.
• عبدالله، جوادی آملی، زن در آیینة جلال و جمال، قم، اسراء، ۱۳۸۳ش.
• علی، قائمی، حیات زن دراندیشة اسلامی، تهران، امیری، ۱۳۷۳ش.
• فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی، المحجة البیضاء، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۷ق.
• قانون اساسی، جمهوری اسلامی ایران.
• قانون مدنی، جمهوری اسلامی ایران.
• قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۳ش.
• قرطبی، شمس‌الدین، الجامع لاحکام القرآن، القاهرة، دارالکتب المصریة، ۱۳۸۴ش.
• قزوینی، محمد بن یزید، سنن ابن‌ماجه، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
• کمالی، سیدعلی، قرآن و مقام زن، تهران، اسوه، ۱۳۷۱ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بی‌جا، دار احیاء التراث، ۱۴۰۳ق.
• محقق داماد، سیدمصطفی، بررسی فقهی حقوق خانواده (نکاح و انحلال آن)، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، ۱۳۸۴ش.
• محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، ۱۳۷۵ش.
• مدرسی، محمدتقی، الفقه الاسلامی الرسالة العملیة، بیروت، مرکز العصر، ۱۴۳۱ق.
• مرکز فرهنگ و معارف قرآن، زن از زبان قرآن، قم، جمال، ۱۳۸۷ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، پرسش و پاسخ‌ها، قم، مؤسسهٔ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۱ش.
• مصفّا، نسرین، مشارکت سیاسی زنان در ایران، تهران، وزات امور خارجه، ۱۳۷۵ش.
• مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، تهران، صدرا، چاپ دهم، ۱۳۷۴ش.
• مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، صدرا، ۱۳۷۶ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، برگزیده تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۸۶ش.
• نوری طبرسی، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسایل، قم، مؤسسهٔ آل‌البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.
• نوری همدانی، حسین، جایگاه بانوان در اسلام، بی‌جا، مهدی موعود، ۱۳۹۱ش.