پیش‌نویس:از هر دست بدی، از همان دست می‌گیری

پوستر ضرب المثل از هر دست بدی، از همان دست می‌گیری اثر محسن احمدی در کارگاه همدلی، تهیه شده در بنیاد بین المللی امام رضا علیه السلام

از هر دست بدی، از همان دست می‌گیری؛ ضرب‌المثلی که به برگشت نتایج اعمال خوب و بد انسان به خودش در دنیا و آخرت، اشاره دارد.
ضرب‌المثل «از هر دست بدی، از همان دست می‌گیری» از مثل‌های معروف ایرانی است و به این معنی است که انسان در زندگی هر عملی را که انجام دهد، چه خیر و چه شر، بازتاب آن به خود انسان بر می‌گردد. اگر انسان کار نیکی انجام دهد، پاداش نیکو می‌بیند و اگر بدی کند، عواقب بد آن را خواهد دید. این ضرب‌المثل بیانگر عدالت الهی در جهان آفرینش است که هیچ عمل ناپسندی بدون پاسخ نمی‌ماند و هر کس همان چیزی را دریافت می‌کند که به دیگران داده است.

مفهوم‌شناسی ضرب‌المثل «از هر دست بدی، از همان دست می‌گیری»

ضرب‌المثل «از هر دست بدی، از همان دست می‌گیری» برگرفته از سنت الهی است که بر اساس آن، نیکی‌ها و بدی‌ها سرانجام به خود انسان بازمی‌گردد و هر ضربه‌ای که انسان می‌زند بر پیکر خویش زده است و هر خدمتی که به دیگری می‌کند، در حقیقت به خود خدمت کرده است. انسان در زندگی روزمرهٔ خود هر عملی که انجام دهد، چه خیر و چه شر، بازتاب آن به خودش بر می‌گردد.

همچنین این ضرب‌المثل نشان‌دهندهٔ اصل عدالت و علت و معلول در جهان است که هیچ عمل ناپسندی بدون پاسخ و هیچ کار نیکی بدون پاداش نمی‌ماند و بیانگر این نکته است که سرنوشت هر فرد با رفتار و عملکرد خودش رقم می‌خورد و جهان با هر انسانی همان‌گونه رفتار می‌کند که او با دیگران رفتار کرده است.

بن‌مایه‌های اصلی این ضرب‌المثل عبارتند از:

• نتیجهٔ هر عملی به خود فرد بازمی‌گردد.
• کار نیک، پاداش نیک و کار بد، عواقب بد به‌دنبال دارد.
• انسان آثار اعمال خود را همان‌گونه که انجام داده، می‌بیند.
• عدالت در جهان برقرار است و هیچ عملی بی‌پاسخ نمی‌ماند.
• رفتار و کردار انسان است که سرنوشت او را تعیین می‌کند.

داستان ضرب‌المثل «از هر دست بدی، از همان دست می‌گیری»

دربارهٔ ضرب‌المثل «از هر دست بدی، از همان دست می‌گیری» داستان معروفی وجود دارد، به این مضمون: روزی درویشی فقیر اما بخشنده، ریسمانی را که در خانه داشت به بازار برد تا بفروشد و با پول آن غذا تهیه کند. او در بازار ریسمان را به یک درهم فروخت. در راه بازگشت، دو نفر را دید که به‌خاطر یک درهم با هم دعوا می‌کردند، برای پایان دادن به دعوا، یک درهم خود را به آن‌ها داد و دست خالی به خانه برگشت.

پس از ورود به خانه ماجرا را برای همسر خود تعریف کرد. همسرش از این کار شوهر خود نه‌تنها ناراحت نشد، بلکه بسیار خوشحال شد؛ زیرا شوهرش موجب پایان‌یافتن یک دعوا و دشمنی شده بود. او دوباره تکه‌پارچه‌ای به شوهرش داد تا برای فروش به بازار ببرد.

درویش در بازار نتوانست پارچه را بفروشد، در همان حوالی ماهی‌فروشی را دید که ماهی او نیز به فروش نمی‌رفت. نزد او رفت و از ماهی‌فروش خواست تا جنس‌های‌شان را با هم معاوضه کنند. ماهی‌فروش هم قبول کرد و ماهی را به درویش داد و پارچه را از او گرفت. درویش به خانه رفت و ماهی را تحویل همسرش داد. همسر درویش که شکم ماهی را برای تمیز کردن باز کرد، درون شکم ماهی، مروارید بزرگی پیدا کرد. آنها مروارید را فروختند و با پول آن ثروتمند شدند.

این داستان نشان می‌دهد که نیکی و بخشش، حتی اگر در ابتدا به‌نظر زیان‌آور باشد، اما در نهایت به نفع انسان تمام می‌شود. در همین زمینه جملهٔ معروفی نیز وجود دارد که «هر عمل از خیر و شر، کز آدمی سر می‌زند، آن عمل مزدش به زودی، از پشت در در می‌زند.

کاربرد ضرب‌المثل «از هر دست بدی، از همان دست می‌گیری»

ضرب‌المثل «از هر دست بدهی، از همان دست می‌گیری» در چنین مواقعی به کار می‌رود:

• بخواهند به کسی یادآوری کنند که رفتار و کردار او پیامدهایی دارد و نتیجهٔ اعمالش به خودش بازمی‌گردد؛ مثلاً وقتی کسی به دیگران بدی می‌کند و انتظار ندارد که عواقب آن گریبان خودش را بگیرد، این ضرب‌المثل به‌کار می‌رود.
• برای بیان اصل عدالت الهی که هیچ عملی بی‌پاسخ نمی‌ماند و هر کسی باید پاسخ‌گوی رفتارهای خود باشد.
• برای تأکید به افراد که رفتار نیک یا بد، سرنوشت انسان را شکل می‌دهد و انسان باید مراقب کردار خود باشد.
• به منظور پند یا نصیحت افراد که با دیگران به خوبی رفتار کنند تا نتیجهٔ خوبی دریافت کنند.
• برای تذکر به کسانی که ممکن است از رفتار ناپسند خود سود ببرند، اما در نهایت گرفتار پیامدهای منفی آن خواهند شد.
• در گفتگوهای روزمره، ادبیات مکتوب و حتی در سخنرانی‌ها و آموزش‌های اخلاقی برای انتقال مفاهیم اخلاقی و اجتماعی، این ضرب‌المثل به‌صورت کوتاه و مؤثر استفاده می‌شود.

نمود ضرب‌المثل در زندگی روزانه

در زندگی روزمره مثال‌های ملموسی وجود دارد که مؤید ضرب‌المثل «از هر دست بدی، از همان دست می‌گیری» هستند؛ برخی از این مثال‌ها عبارتند از:

1. کمک به دیگران و دریافت کمک در زمان نیاز: اگر فردی به دیگران کمک کند، در مواقع سختی و مشکلات، دیگران نیز به او کمک خواهند کرد. این نشان می‌دهد که نیکی و مهربانی بازتابی مثبت در زندگی دارد.
2. احترام گذاشتن و دریافت احترام: کسی که به دیگران احترام می‌گذارد، معمولاً احترام متقابل دریافت می‌کند و روابط اجتماعی بهتری دارد و برعکس اگر فردی دیگران را تحقیر کند، روزی هم خود او توسط دیگران تحقیر خواهد شد.
3. خیانت کردن و تجربه خیانت: فردی که به دیگران خیانت کند، ممکن است در آینده همان خیانت را از دیگران تجربه کند؛ بدی که می‌کند به خودش بازمی‌گردد.

ضرب‌المثل‌های مشابه در زبان فارسی و دیگر زبان‌ها

ضرب‌المثل‌های دیگری در زبان فارسی وجود دارند که بر مفهوم بازتاب اعمال، عدالت الهی و کارما اشاره دارند و با ضرب‌المثل «از هر دست بدی، با همان دست می‌گیری» هم‌معنی هستند. برخی از این ضرب‌المثل‌ها عبارتند از:

• هر چه کنی به خود کنی، گر همه نیک و بد کنی؛ یعنی هر کار خوب یا بدی که در حق دیگران کنی در حقیقت به خودت بر می‌گردد.
• چاه مکن بهر کسی، اول خودت دوم کسی؛ یعنی اگر برای کسی دردسر درست کنی، اول خودت گرفتار می‌شوی.
• هرچه بکاری همان را درو خواهی کرد؛ یعنی نتیجهٔ کارهای خوب و بدت به خودت بر می‌گردد.
• کار خوب، بی‌اجر نمی‌مونه؛ یعنی پاداش کار نیک حتماً داده خواهد شد.
• دنیا دار مکافاته؛ یعنی انسان در دنیا تا حدی جزا یا پاداش عملش را می‌بیند.
• زمین گِرد است؛ یعنی اگر چاله‌ای برای کسی بکنی یا کار بدی در حق کسی انجام دهی، زمین می‌چرخد و در نهایت خودت هم گرفتار می‌شوی و بر عکس آن هم همین‌طور انجام می‌پذیرد.
• تو نیکویی کن و در دجله انداز *** که ایزد در بیابانت دهد باز؛ شعر معروف سعدی که به این معنی است: تو بدون توقع به دیگران نیکی و کمک کن که خداوند نیکی تو را در بیابان و جایی که به آن نیاز داری به تو بازمی‌گرداند.
• فردوسی نیز که معتقد است جهان دار مکافات است در شاهنامه اشعاری را با همین مضمون سروده است:

نگر تا چه کاری همان بدروی

سخن هرچه گویی همان بشنوی

یکی داستان گویم ار بشنوید

همان بر که کارید خود بدروید

در زبان‌ها و فرهنگ‌های دیگر نیز مشابه این ضرب‌المثل وجود دارد، مانند:

در زبان انگلیسی عبارت What goes around, comes around به معنی «آنچه می‌کنی به خودت بازمی‌گردد»، بر مفهوم بازتاب اعمال انسان اشاره دارد.

جملهٔ معروف «کما تَدینُ تُدانُ» در زبان عربی بر این اصل تأکید می‌کند که هرگونه عمل کنی همان‌طور هم نتیجه‌اش را می‌بینی یا در روایت دیگری آمده «مَن حَفَرَ بئراً لأخیه وقع فیه» به این معنی که اگر کسی برای برادرش چاله‌ای بکند، خودش در آن می‌افتد و گرفتار می‌شود.

بازتاب اعمال انسان از منظر آموزه‌های اسلامی

ضرب‌المثل و مفهوم بازتاب اعمال

ضرب‌المثل «از هر دست بدی، از همان دست می‌گیری» به‌طور مستقیم با بحث بازتاب اعمال انسان ارتباط دارد. در آموزه‌های اسلامی، بازتاب اعمال انسان یکی از اصول مهم اخلاقی و اعتقادی است که بر اساس آن هر عملی که انسان انجام می‌دهد، چه نیک و چه بد، نتیجه‌ای دارد و هر کس پیامدهای خوب و بد اعمال خود را در دنیا و آخرت به شکل‌های مختلفی تجربه خواهد کرد.

مبانی قرآنی و روایی

برخی آیات قرآن مانند «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ» و «وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ» بر این نکته تأکید دارند که هر کس حتی ذره‌ای کار نیک یا بدانجام دهد، نتیجهٔ آن را می‌بیند.

روایات بسیاری از اهل‌بیت نقل شده که بر بازتاب اعمال خوب انسان مانند رحم کردن به دیگران، حلم و بردباری، عفت و پاکدامنی، قرض‌دادن به مردم، خوش‌اخلاقی و مدارا، نیکی به پدر و مادر، یاری رساندن به مردم و یتیم‌نوازی و در مقابل این موارد در اعمال بد مانند بی‌عفتی و چشم‌چرانی، تحقیر کردن، توجیه ظلم ظالم، حق‌ستیزی، زنا کردن، سرزنش دیگران، ظلم بر یتیم، یاری نرساندن به دیگران، عیب‌جویی، غیبت‌کردن، کسب مال از راه حرام و کنجکاوی در اسرار مردم، به بازتاب این اعمال به‌طور مستقیم در زندگی انسان و نزدیکانش اشاره دارد. هر کس این موارد را در زندگی خود چه خوب و چه بد مرتکب شود، مانند همان به زندگی او وارد می‌شود.

تأثیر باور به بازتاب اعمال بر رفتار انسان

اگر انسان‌ها بدانند و یقین داشته باشند که بازتاب اعمال‌شان در دنیا و آخرت به آنها نشان داده می‌شود، حتماً در نحوهٔ رفتار و مطابقت رفتارشان با شرع مراقبت ویژه‌ای خواهند کرد و انجام گناهان توسط انسان نشان از ناآگاهی و عدم یقین کافی به این اصل است؛ زیرا پیامبران و امامان و اولیاء الهی که به این مسئله یقین داشته و به عواقب و پیامدهای معصیت‌ها واقف بودند، هرگز زندگی خود را به گناه آلوده نمی‌کردند.

دنیا به‌دلیل محدودیت‌هایی که دارد، گنجایش این را ندارد که انسان‌ها بازتاب‌ها، پیامدها و آثار اعمال خویش را به‌طور کامل در دنیا ببینند، به همین دلیل آخرت به‌عنوان جایگاه بهره‌مندی کامل انسان از کرده‌های خود معرفی شده است. این مفاهیم در آیات و روایات فراوانی مطرح و به صورت‌های مختلفی بیان شده است.

جایگاه پاداش و کیفر در نظام آفرینش

از منظر آموزه‌های اسلام، پاداش و کیفر از اهداف آفرینش و لازمهٔ عدل الهی شمرده شده که نظام آفرینش بدون آن دچار خلل و آشفتگی خواهد شد. بر همین اساس بازتاب اعمال انسان در دنیا و آخرت در آموزه‌های اسلامی به دو بخش مهم تقسیم می‌شود: پاداش و کیفر دنیوی و پاداش و کیفر اخروی، که هر دو بر اساس عدالت الهی و قانون علت و معلول شکل می‌گیرند.

بازتاب اعمال در دنیا

خداوند در دنیا بخشی از پاداش و کیفر اعمال انسان‌ها را به‌صورت محسوس و ملموس در زندگی فرد و نزدیکانش اعمال می‌کند. این پاداش‌ها می‌تواند مادی باشد، مانند آبادانی، افزایش روزی، طول عمر، محبوبیت اجتماعی و حل مشکلات و همچنین معنوی مانند آرامش روحی، بصیرت، حکمت، شرح صدر و قطع سلطهٔ شیطان باشد. کیفرهای دنیوی نیز به‌منظور امتحان، هشدار و عبرت دادن به انسان‌ها اعمال می‌شود و هدف آن اصلاح و هدایت است، نه لزوماً مجازات کامل و نهایی.

با این حال، دنیا ظرفیت کامل جبران و مکافات اعمال را ندارد و بسیاری از پاداش‌ها و کیفرهای اصلی در آخرت تحقق می‌یابد؛ مثلاً کسی مرتکب جنایات زیادی شده است که اگر خدا بخواهد تمام کیفرهای این جنایات را به‌طور کامل اعمال کند، باید مجازات‌های بسیار سخت و گسترده‌ای بر او وارد کند که ممکن است به نابودی کامل او و حتی آسیب به جامعه منجر شود. چنین چیزی در دنیا امکان‌پذیر نیست و کیفر کامل این اعمال به آخرت موکول می‌شود. همین‌طور در بحث پاداش، اگر فردی که صدقه می‌دهد یا به دیگران کمک می‌کند، ممکن است در دنیا از برکت مالی، آرامش قلبی و احترام اجتماعی برخوردار شود، اما پاداش کامل و حقیقی این نیکی در آخرت است که به‌صورت نعمت‌های جاودانه و درجات عالی به او داده می‌شود. این بازتاب دنیوی اعمال نزد کسانی که باورهای مذهبی دارند به‌صورت «قانون عمل و عکس‌العمل» و نزد کسانی که به امور دینی باور ندارند به‌صورت قانون «کارما»، واگویه می‌شود.

بازتاب اعمال در آخرت

در آخرت، پاداش و کیفر به شکل کامل و عینی، إعمال می‌شود. همهٔ اعمال انسان‌ها، حتی به اندازهٔ ذره‌ای، در روز قیامت به آنان نشان داده می‌شود و بر اساس آن پاداش یا کیفر دریافت می‌کنند. همچنین در برخی آیات قرآن میزان پاداش اعمال نیک با فضل و کرم خداوند می‌تواند چند برابر یا حتی بی‌شمار باشد، اما کیفر اعمال بد دقیقاً به اندازهٔ همان عمل است. البته بحث شفاعت در قیامت نیز میان مسلمانان مطرح است.

در آخرت، اعمال به‌صورت حقیقی و محسوس برای انسان مجسم می‌شود و او کاملاً در برابر عملکرد خود پاسخگو بوده و هیچ عملی از دید خداوند پنهان نمی‌ماند و نتیجهٔ کامل اعمال خود را می‌بیند و تجربه می‌کند. بهشت و نعمت‌های آن، کرامت و بلندی مرتبت و مغفرت از جمله پاداش‌های اخروی است و جهنم و عذاب، کیفر اعمال بد.

بازتاب اعمال از منظر دیگر ادیان

بحث پاداش و کیفر اعمال در ادیان مختلف، به‌ویژه ادیان ابراهیمی و برخی ادیان دیگر، بر اصل عدالت الهی و بازتاب رفتار انسان‌ها در زندگی پس از مرگ تأکید دارد، اما در جزئیات و باورهای مربوط به نحوه تحقق آن تفاوت‌هایی وجود دارد.

یهودیت

در آیین یهود از پاداش و کیفر اعمال به «میصوا «یاد شده است و آنها باور دارند که نیکوکاران پاداش اعمال خود را در بهشت و مجازات کارهای بد را در گهینوم دریافت می‌کنند.

مسیحیت

مسیحیان معتقدند هر عمل انسان چه نیک و چه بد بازتابی در پی دارد و انسان‌های نیکوکار و بدکار نتیجهٔ اعمال خود را در بهشت و جهنم که جایگاه ابدی آنان خواهد بود، می‌بینند.

زرتشت

در باور زرتشتیان هر عملی که در جهان صورت می‌گیرد اعم از بد و خوب، سرانجام کیفر یا پاداشی دارد و این کیفر و پاداش گاه در دنیا، گاه در آخرت و گاه در دنیا و آخرت به افراد داده می‌شود.

در یهودیت و زرتشت، حیات پس از مرگ را بر اساس اصل عدالت و رسیدن هر کس به نتیجهٔ اعمالش پذیرفته‌اند و این که انسان‌ها در آخرت بر مبنای عدالت و قرار گرفتن در مراتب جهان پس از مرگ بر اساس اعمال خود در دنیا قضاوت می‌شوند.

ارتباط کارما و ضرب‌المثل «از هر دست بدهی، با همان دست می‌گیری»

در برخی فلسفه‌های شرقی و حتی نزد بسیاری از افراد غیرمذهبی یا متعلق به فرهنگ‌های غربی، از بازتاب اعمال با عنوان قانون کارما یاد می‌شود. در باور آنها کارما به‌معنای بازتاب و عکس‌العمل طبیعی و اخلاقی اعمال انسان است؛ هر عملی که انسان انجام دهد، چه خوب و چه بد، نتیجه‌ای مشابه و متناسب با آن عمل به خودش بازمی‌گردد.

اصل بازتاب اعمال در آموزه‌های اسلامی و کارما وجود دارد، اما تفاوت‌های بنیادین در جهان‌بینی، نقش خداوند، توبه، تناسخ و عدالت موجب می‌شود، آموزه‌های اسلامی با قانون کارما، به‌ویژه در شکل شرقی و کلاسیک آن، تضادهای جدی داشته باشد.

با همهٔ این تفاسیر این ضرب‌المثل با کارما نقاط مشترکی هم دارد و باور به آن ویژگی‌های مشترک، می‌تواند نقش مهمی در تقویت مسئولیت‌پذیری فردی و اجتماعی داشته باشد و افراد را به رفتار اخلاقی‌تر سوق دهد. برخی از این نقاط مشترک عبارتند از:

• بازتاب مستقیم اعمال: هر عملی که انسان انجام می‌دهد، انرژی و ارتعاشی به جهان می‌فرستد که به صورت مشابهی به خود انسان بازمی‌گردد.
• کنترل سرنوشت: بر اساس قانون کارما، انسان با انتخاب‌های خود سرنوشتش را رقم می‌زند و این با مفهوم ضرب‌المثل، همخوانی دارد.
• عدالت طبیعی و اخلاقی: هر دو بیانگر عدالت ذاتی جهان هستند که هیچ بدی یا خوبی بدون پاسخ نمی‌ماند.
• سادگی بیان: ضرب‌المثل، مفهوم پیچیدهٔ کارما را به زبان ساده و قابل فهم برای عموم منتقل می‌کند و این ضرب‌المثل ایرانی معادل بومی و ساده‌شدهٔ قانون کارما است که در فرهنگ‌های شرقی مطرح است و هر دو بر اصل بازتاب اعمال و عدالت اخلاقی تأکید دارند.

تضادهای کارما و آموزه‌های اسلامی

باور به کارما در منابع اسلامی، به‌عنوان یک نظریهٔ علمی یا اصل اثبات‌شده پذیرفته نیست و آن را به‌عنوان یک اصل مسلم نمی‌شناسند. آموزه‌های اسلامی و قانون کارما در برخی اصول، مانند بازتاب اعمال و اصل علت و معلول اخلاقی، شباهت‌هایی دارند، اما تضادهای اساسی نیز میان آن‌ها وجود دارد که به‌ویژه در مبانی اعتقادی و جزئیات اجرایی آشکار است.

• در اسلام، همهٔ امور از جمله پاداش و کیفر اعمال، تحت اراده و حکمت خداوند انجام می‌شود و خداوند ناظر و داور نهایی است. اما در قانون کارما، بازتاب اعمال به‌صورت خودکار و بدون نیاز به دخالت الهی رخ می‌دهد؛ یعنی کارما یک قانون طبیعی و مستقل از ارادهٔ خداوند تلقی می‌شود. این نگاه در اسلام پذیرفته نیست و محور عالم، خداوند است.
• یکی از پایه‌های قانون کارما، ارتباط آن با تناسخ است؛ یعنی باور به بازگشت روح انسان به دنیا در قالب جسم جدید و تجربهٔ زندگی‌های متعدد بر اساس اعمال گذشته. این اصل به‌شدت با آموزه‌های اسلامی در تضاد است و اسلام تناسخ را رد می‌کند و به معاد، یعنی زندگی ابدی پس از مرگ و حسابرسی نهایی، معتقد است.
• در آموزه‌های اسلامی، توبهٔ واقعی می‌تواند آثار بسیاری از اعمال بد را از بین ببرد و فرد را از پیامدهای آن نجات دهد. اما در قانون کارما، بازتاب اعمال قطعی و غیرقابل تغییر است و حتی اگر فرد پشیمان شود یا توبه کند، باز هم باید نتیجهٔ عمل خود را ببیند. اسلام توبه را یک قانون معنوی و امیدبخش می‌داند که می‌تواند مسیر زندگی انسان را تغییر دهد.
• در اسلام، عدالت الهی ایجاب می‌کند که هر کار خوب یا بدی بدون پاسخ نماند، اما همهٔ اتفاقات زندگی را نمی‌توان صرفاً به اعمال فرد نسبت داد. عوامل دیگری مانند امتحان الهی، ارادهٔ خداوند، دعا، شفاعت و حتی اعمال اطرافیان نیز در سرنوشت انسان مؤثر هستند. اما کارما همه رویدادها را به اعمال فردی نسبت می‌دهد که از نگاه اسلامی نادرست است.
• همچنین، اسلام معتقد است که همه نتایج اعمال در این دنیا آشکار نمی‌شود و تحقق کامل پاداش و کیفر در آخرت است، اما کارما عمدتاً بر بازتاب دنیوی تأکید دارد.

منابع

• قرآن کریم.
• احمدی، امیر، «قانون کارما، عمل و عکس‌العمل، جزا»، وب‌سایت تابش فناوری انسان هوشمند، تاریخ انتشار: مهر ۱۳۹۸ش.
  • «انشا و معنی ضرب‌المثل از هر دست بدی از همان دست می‌گیری»، وب‌سایت مجله اینترنتی کوکا، تاریخ انتشار: ۲۶ فروردین ۱۴۰۰ش.
  • «بازتاب سریع اعمال ما در زندگی‌مان!»، وب‌سایت تبیان، تاریخ انتشار: ۱۴ مهر ۱۳۹۳ش.
  • خزائلی، محمدعلی، «بازتاب اعمال خیر و شر در دنیا»، وب‌سایت مدرسه فقاهت، تاریخ انتشار: ۱۳ خرداد ۱۳۹۹ش.
  • دوانی بحران، شهناز و دیگران، «ضرورت‌های اخلاقی وجود حیات پس از مرگ در ادیان زرتشت و یهود»، مجله اخلاق زیستی- علمی پژوهشی، دوره ۸، شماره ۱، ۱۳۹۷ش.
  • رضانژاد، صفورا، «انشا و معنی ضرب‌المثل از هر دست بدهی از همان دست پس می‌گیری+داستان»، وب‌سایت سلام دنیا، تاریخ بازدید: ۳۰ فروردین ۱۴۰۴ش.
  • سعدی، مواعظ، مثنویات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
  • «سنت پاداش و کیفر در دنیا»، وب‌سایت روزنامه کیهان، تاریخ انتشار: ۱۴ اسفند ۱۳۹۵ش.
  • شجری، رضا و جوادی نوش‌آبادی، حمیدرضا، «بازتاب مفاهیم قرآنی پاداش و کیفر اعمال در شاهنامه»، فصلنامه علمی پژوهش‌های ادبی-قرآنی، سال سوم، شماره اول، ۱۳۹۴ش.
  • شکر، عبدالعلی، «بازتاب رفتار از منظر قرآن و حکمت متعالیه»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله احمد بهشتی، تاریخ بازدید: ۳۱ فروردین ۱۴۰۴ش.
  • شیخ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، مصحح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
  • شیخ مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات، قم، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
  • عباسی اصل، حسین، «نقدی بر قانون کارما از دیدگاه اسلامی»، وب‌سایت اندیشکده میراث، تاریخ انتشار: ۱۴ آبان ۱۴۰۳ش.
  • فرجی، علی، «بازتاب عمل»، فرهنگ کوثر، شماره ۴۵، ۱۳۷۹ش.
  • فردوسی، شاهنامه، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
  • قارایی، حمید، «معنی ضرب‌المثل از هر دستی بدهی از همان دست هم می‌گیری»، وب‌سایت ستاره، تاریخ انتشار: ۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
  • «قانون کارما چیست؟، رازهای قانون کارما در سال ۱۴۰۲»، وب‌سایت راز موفقیت، تاریخ به‌روزرسانی: ۵ دی ۱۴۰۳ش.
  • قرائتی، محسن، «عدم کیفر و پاداش در دنیا»، وب‌سایت مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، تاریخ انتشار: ۳۰ فروردین ۱۴۰۰ش.
  • «کارما چیست؟ قانون کارما چگونه زندگی‌مان را می‌سازد؟»، وب‌سایت گروه تحقیقاتی نقدی‌پور، تاریخ بازدید: ۲ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
  • «کارما و تناسخ از منظر دین اسلام، ارتباط مشکلات بشری با کارما چیست»، خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: ۶ اسفند ۱۳۹۸ش.
  • محرابی، خدیجه، «آثار اعمال در زندگی»، وب‌سایت روزنامه کیهان، تاریخ انتشار: ۱۷ مرداد ۱۴۰۳ش.
  • محمدی ری‌شهری، محمد، «از هر دست بدهی از همان دست پس می‌گیری»، پایگاه رسمی آیت‌الله محمدی ری‌شهری، تاریخ انتشار: ۹ دی ۱۳۹۳ش.
  • «معنی ضرب‌المثل از هر دست بدهی از همان دست هم می‌گیری»، وب‌سایت اندیشه معاصر، تاریخ بازدید: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
  • «معنی ضرب‌المثل از هر دست بدهی از همان دست هم می‌گیری+داستان»، وب‌سایت دانش‌چی، تاریخ بازدید: ۳۰ فروردین ۱۴۰۴ش.
  • «معنی ضرب‌المثل از هر دست بدهی از همان دست هم می‌گیری+داستان و به انگلیسی»، وب‌سایت مجله اینترنتی ماگرتا، تاریخ بازدید: ۳۰ فروردین ۱۴۰۴ش.
  • «معنی و مفهوم ضرب‌المثل از هر دست بدهی از همان دست هم می‌گیری»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: ۳۰ فروردین ۱۴۰۴ش.
  • وحیدی، علی، «نگاهی دقیق به تفاوت باورهای مسیحیت با ادیان: تفاوت باورهای دین مسیحیت»، وب‌سایت راه مسیح، تاریخ انتشار: ۱۹ شهریور ۱۴۰۳ش.
  • «همه چیز دربارهٔ قانونی به نام کارما»، وب‌سایت تبیان، تاریخ انتشار: ۱۲ دی ۱۴۰۱ش.
  • «یگانگی اعمال با پاداش و کیفر/ وضعیت اخروی بهشتیان و دوزخیان»، خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: ۷ بهمن ۱۳۹۷ش.
  • . "Belief in karma is associated with perceived (but not actual)trustworthiness", Volume 17, Issue 2, website Cambridge University Press, 2023.

الگو:ضرب‌المثل‌ها-افقی