پیش‌نویس:آخوند

محمدکاظم خراسانی

آخوند؛ لقب و عنوانی برای عالم دینی در زبان فارسی.

آخوند در فرهنگ مسلمانان فارسی‌زبان به‌ویژه در ایران، افغانستان و عراق، به عالمان دین اسلام گفته می‌شود. آخوند به‌عنوان عالم دینی و مفسر قرآن و احادیث، از جایگاه ارجمندی در فرهنگ و اجتماع مسلمانان فارسی‌زبان برخوردار است. در سبک زندگی ایرانیان و جوامع نزدیک به فرهنگ و تمدن ایرانی، از آخوند انتظار می‌رود که در حل چالش‌های اجتماعی و ارائه راهکارهای مبتنی بر آموزه‌های اسلام، نقش‌آفرین باشد.

مفهوم‌شناسی

واژه فارسی آخوند به‌معنای مُلا، عالم، واعظ و پیشوای مذهبی است. واژهٔ آخوند را مرکب از «آ» و «خوند» دانسته‌اند که «آ» مخفف «آقا» یا «آغا» و «خوند» مخفف «خوندگار» است و به این ترتیب، آخوند به معنای خداوندگار و فردی با مقام و جایگاه والا شناخته می‌شود. آخوند را در زبان ترکیِ اویغوری که از فرهنگ فارسی متأثر است، «آخنیم» می‌گویند.

پیشینه

پیشینهٔ کاربرد لقب احترام‌آمیز آخوند برای عالمان دین به دوران تیموریان برمی‌گردد. امیر علیشیر نوایی، استاد خود، مولانا فصیح‌الدین نظامی را به دلیل تسلط کم‌نظیر بر علوم مختلف، آخوند می‌خواند. در دوران صفویه، این عنوان به عالمانی اطلاق می‌شد که بر فقه شیعه و اصول دین تسلط داشتند. در دورهٔ قاجار، آخوند به لقب عمومی برای روحانیون و مدرسان مکتب‌خانه‌ها تبدیل شد، اما این لقب میان دانشمندان و فقیهان برجسته، همچنان جایگاهی ویژه داشت. در حکومت پهلوی با تغییر سیاست‌های فرهنگی و اجتماعی، اصطلاح آخوند که همواره نماد دانش و تقوا بود، بار معنایی منفی یافت. امروزه، واژهٔ آخوند به‌طور عام برای عالمان مذهب شیعه به‌کار می‌رود.

جایگاه فرهنگی و اجتماعی

مجسمه ملاصدرا

کسانی که در جامعه از عنوان آخوند، بهره می‌برند وظیفه ترویج آموزه‌های اسلامی و هدایت عمومی به‌سوی سعادت را بر عهده دارند. آنها با بهره‌گیری از روش‌های علمی و تحلیلی، به استنباط احکام شرعی از متون دینی پرداخته و پاسخگوی پرسش‌های دینی مردم هستند. علاوه بر این، آخوندها با پژوهش و تولید دانش دینی جدید، به غنای معارف اسلامی کمک می‌کنند؛ آن‌ها با تفسیر قرآن و احادیث، آموزش مفاهیم دینی در مساجد، حسینیه‌ها و مدارس دینی و تربیت طلاب، به‌عنوان مرجع دینی جامعه عمل می‌کنند. آخوندها با تبیین معارف اسلامی و تعیین جهت‌گیری دینی جامعه، نقش مهمی در شکل‌دهی به سبک زندگی اسلامی ایفا می‌کنند. آخوند در سبک زندگی اسلامی- ایرانی، رهبر معنوی، الگوی اخلاقی و حل‌کننده مشکلات اجتماعی شناخته می‌شود که با تکیه بر آموزه‌های اسلام به تقویت انسجام اجتماعی و کاهش تنش‌ها کمک می‌کند. آخوند با برگزاری مراسم مذهبی، جلسات مشاوره و آموزش‌های دینی، به ارتقای سطح آگاهی و بینش جامعه می‌پردازد. در مواقع بحرانی، آخوندها با میانجی‌گری به ثبات و امنیت و آرام‌سازی فضای جامعه، کمک می‌کنند. آخوندها به‌عنوان نگهبانان و پاسداران فرهنگ و عقاید اسلامی، وظیفه حفاظت از جامعه در برابر نفوذ افکار انحرافی را بر عهده دارند. آنان همچون مرزبانان فکری، از وروداندیشه‌های باطل به جامعه جلوگیری می‌کنند و با تقویت عقلانیت به مقابله با افکار انحرافی می‌پردازند. آخوندها در رویدادهای سیاسی نیز نقش‌های مهمی ایفا کرده‌اند؛ آن‌ها با صدور فتوا، هدایت جنبش‌های اجتماعی و مشارکت در تصمیم‌گیری‌های مهم، بر جهت‌گیری سیاسی جوامع تأثیرگذار بوده‌اند. برای مثال، فتوای میرزای شیرازی در مخالفت با تنباکو، به اتحاد مردم و شکست قرارداد استعماری انجامید. همچنین، آخوندها در انقلاب مشروطه با حمایت از مشروطه‌خواهان، به پیروزی این جنبش کمک کردند.

مشاهیر ملقب به آخوند

در چند سدهٔ گذشته، نام برخی از عالمان دینی با لقب آخوند پیوندی ژرف یافته و آنها با این عنوان شناخته می‌شوند؛ محمدکاظم خراسانی (۱۲۱۸–۱۲۹۰ش)، فقیه اثرگذار بر پژوهش‌های علوم دینی معاصر، با عنوان آخوند خراسانی شناخته می‌شود. در علوم معقول شیعه نیز هرگاه واژه آخوند به‌تنهایی استفاده می‌شود، صدرالدین محمد شیرازی (۹۷۹–۱۰۴۵ق) که بنیانگذار حکمت متعالیه است، به ذهن عالمان این حوزه، تبادر می‌کند. حسینقلی همدانی (۱۲۳۹–۱۳۱۱ق)، عارف نامدار شیعه نیز معمولاً با لقب آخوند شناخته می‌شود. عباس تربتی (۱۲۵۰–۱۳۲۲ش)، واعظ و عارف معاصر نیز به حاج‌آخوند معروف بود. ملا محمد کاشانی (۱۲۴۹–۱۳۳۳ق) از فقها و محدثین نامدار نیز به آخوند کاشی شهرت داشت.

منابع

• افندی، سلیمان، لغت جغتای و ترکی عثمانی، استانبول، دنیزچین، ۱۲۹۸ق.
• حسینی طهرانی، سید محمدحسین، مهر تابان، مشهد، نور ملکوت قرآن، ۱۴۲۹ق.
• خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به‌کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، خیام، ۱۳۶۲ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۰ شهریور ۱۴۰۳ش.
• راشد، حسینعلی، فضیلت‌های فراموش‌شده: شرح حال حاج آخوند ملاعباس تربتی، تهران، اطلاعات، ۱۳۸۰ش.
• سعادت‌پرور، علی، پاسداران حریم عشق، تهران، احیاء کتاب، ۱۳۸۸ش.
• علم‌الهدی، سید محمدباقر، «بررسی نقش حوزویان در نهادینه‌سازی سبک زندگی اسلامی»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۲ آذر ۱۳۹۴ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۰ شهریور ۱۴۰۳ش.
• فولادی، محمد، «مفسران دینی در جامعه (روحانیان و روشنفکران)»، وب‌سایت جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید مطلب: ۲۰ شهریور ۱۴۰۳.
• قزوینی، محمد، یادداشت‌ها، به کوشش ایرج افشار، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۷ش.
• «کنگره بزرگداشت ابعاد تربیتی مکتب آخوند ملاحسینقلی همدانی»، کیهان‌اندیشه، شماره ۵۵، مرداد و شهریور ۱۳۷۳ش.
• «گفتگو با آیت‌الله میرزا عبدالرضا کفایی خراسانی»، پایگاه کنگره بزرگداشت آخوند خراسانی، تاریخ بازدید: ۱۰ شهریور ۱۴۰۳ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، مباحثی دربارهٔ حوزه، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیت‌الله مصباح یزدی، تاریخ بازدید: ۱۰ شهریور ۱۴۰۳ش.
• مولوی، محمدعلی، «آخوند»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی، تاریخ درج مطلب ۲۸ مهر ۱۳۹۸ش.
• «واکاوی حرکت علما در نهضت مشروطه»، وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: چهارشنبه ۲۳ آذر ۱۴۰۱ش.