پیش‌نویس:دریای خزر

دریای خزر؛ بزرگ‌ترین دریاچهٔ جهان با سواحل زیبا در شمال ایران.

دریای خزر، بزرگ‌ترین دریاچهٔ جهان در قسمت شمالی ایران و در همسایگی استان‌های گیلان، مازندران و گلستان است.

نام‌گذاری

محققان، نام‌های متعدد این دریاچه در طول تاریخ را از نشانه‌های تنوع فرهنگی مردمان ساحل‌نشین این دریاچه می‌دانند؛ برای مثال، نام‌های کاسپین (در زبان‌های اروپایی) یا بَحرُالقَزوین (در زبان عربی) به‌دلیل سکونت قوم کاسپی یا کاسی‌ها در سمت جنوب و غرب این دریا؛ دریای طبرستان به‌دلیل اقامت تپورها در مناطق جنوبی این دریا (تپورستان)؛ دریای خزر به‌دلیل اقامت قوم خزر در منطقهٔ شمالی دریا (دشت قبچاق)؛ دریای مازندران به‌دلیل داشتن وسیع‌ترین ساحل با منطقهٔ مازندران در قسمت جنوبی دریا بوده است. دریای خزر، با نام‌های دیگری همچون دریای گیلان، دریای گرگان، بحر باب‌الابواب، آق‌دریا، دریای خزروان، دریای خزران، دریای خزرا، دریای هشترخان، بحر مازندران، بحر جرجان، دریای جیلی، دریای انزلی، بحر آبسکون و بحر قانیا نیز در منابع مختلفی یاد شده است. این دریا، در ۱۳۶۱ش، بنابر تصمیم دولت ایران، به‌صورت رسمی نام «دریای خزر» را بر خود گرفت. در ۱۳۸۱ش نیز طی بخشنامه‌هایی از سوی دولت ایران، نام رسمی این دریا، در مکاتبات فارسی دریای خزر و در مکاتبات انگلیسی «دریای کاسپین» اعلام شد.

پیشینه و نحوهٔ شکل‌گیری

کارشناسان، دریای خزر را از بقایای دریای کهن تتیس می‌دانند. این دریاچه در طول دوران‌های زمین‌شناسی، با تحولاتی بسیار همراه بوده و در نهایت در اواخر دورهٔ سوم زمین‌شناسی و بر اثر حرکات زمین‌ساختی، به‌شکل امروزیِ خود درآمده است. پژوهشگران بر این باورند که این دریاچه، تا پیش از دورهٔ سوم زمین‌شناسی، همراه با دریاچه‌ای دیگر به‌نام «آرال»، با فرورفتگی ایران مرکزی در ارتباط بوده است. پس از تحولات زمین‌شناسی متعدد از جمله برآمدن رشته‌کوه البرز، ارتباط این دریاچه با ایرانِ مرکزی قطع شده و دریای خزر به‌صورت یک دریاچهٔ جداگانه درآمده است.

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی

دریای خزر، دریاچه‌ای بسته و محصور در خشکی، دارای مساحتی در حدود ۴۳۶٬۰۰۰ کیلومتر مربع است. طول این دریاچه در حدود۱۰۳۰ تا ۱۲۰۰ کیلومتر و عرض آن نیز بین ۲۲۰ تا ۵۵۰ کیلومتر متغیر است. عمقِ آب این دریا، در نقاط مختلف، متفاوت است؛ برای مثال، در برخی قسمت‌های شمالی این دریاچه، عمقِ آب در حدود ۱۰–۱۲ متر، در قسمت‌های میانی در حدود ۷۷۰ متر و در سواحل ایران تا ۱۰۰۰ متر است. دریای خزر، از شرق با کشور ترکمنستان، از شرق و شمال شرقی با کشور قزافستان، از غرب و شمال غربی با کشور روسیه، از غرب با کشور آذربایجان و از جنوب نیز با کشور ایران همسایگی دارد.

فضاها

1. جزیره‌ها: در دریای خزر، جزیره‌های متعددی وجود دارند که مساحت آنها، در مجموع، به ۲٬۲۲۰ کیلومتر و محیط آنها نیز به ۳٬۰۰۰ کیلومتر می‌رسد. از جملهٔ این جزایر، می‌توان به جزیرهٔ «تولنی»، جزیرهٔ «چچن»، «شبه جزیرهٔ آگراخان»، «شبه جزیرهٔ آرتم یا آرتیوم»، «شبه جزیرهٔ آبشرون»، جزیرهٔ «ژیلوی» و «شبه جزیرهٔ میانکاله» یا «آشوراده» (تنها جزیرهٔ ایرانی دریای خزر) اشاره کرد.
2. سواحل: دریای خزر، در کشورهای مختلف دارای سواحل متفاوتی است. ویژگی مشترک همهٔ این ساحل‌ها، طبیعت چشم‌نواز و زیبایی آنها است. در ایران، سواحلی همچون زیباکنار، گیسوم و رودسر بسیار مشهور هستند.
3. خلیج: دریای خزر، دارای چند خلیج از جمله خلیج گرگان، خلیج انزلی، خلیج قره‌بَغاز، خلیق حسینقلی، خلیج کیزلار (قیزلار)، خلیج باکو، خلیج آگراخان، خلیج کازاخ، و خلیج ترکمنباشی است که با گذر زمان، به‌دلیل کاهش یا افزایشِ سطح آب دریا، شکل و سطحِ این خلیج‌ها نیز درحال تغییر هستند.

منابع آبی

آب دریای خزر، از طریق جریان‌های آبِ سطحی، بارش باران، چشمه‌ها و آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود. بر اساس برآوردهای صورت‌گرفته، ۲ تا ۳ درصد از کل آب‌های این دریا، از طریق منابع آبی موجود در ایران تأمین شده و باقی آن از سایر کشورهای ساحلی خزر، به‌ویژه دو کشور روسیه و آذربایجان تأمین می‌شود. حوضهٔ آبریز دریای خزر در ایران، شامل کوه‌های آذربایجان تا کردستان مرکزی، دامنه‌های شمالی البرز و کوه‌های خراسان شمالی است. بیش از ۳۵۰ رود بزرگ و کوچک از این حوضهٔ آبریز وسیع به‌سمت دریای خزر جریان دارند. در میانِ این رودها، رودهای ارس، سفیدرود، هراز و اَترَک نسبت به سایر رودها پرآب‌تر بوده و باقی رودها از شیب زیاد و طول کمتری برخوردار هستند. کارشناسان، رودخانه‌های موجود در این منطقه را بر اساس موقعیت قرار گرفتن آنها در سواحل دریای خزر به پنج گروه تقسیم کرده‌اند:

1. منطقهٔ جنوبی (سواحل ایران از شرق به غرب): رودهای اترک، گرگان، قره‌سو، تجن، طالار، هراز، چالوس، چشمه کیله (تنکابن)، پلرود، شلمان رود، چمخاله، سفیدرود، پسیخان، شاخزر، ماسوله، لمبر، گرگان رود و چند رود کوچک دیگر؛
2. منطقهٔ جنوب شرقی دریا (سواحل ترکمنستان): چند رود محلی کوچک؛
3. منطقهٔ شمال شرقی (سواحل قزاقستان): رود امبا و چند رود محلی؛
4. منطقهٔ شمال و شمال غربی (سواحل فدراسیون روسیه): اورال و وُلگا با چند زیرشاخهٔ خود، به‌همراه چند رودخانهٔ محلی دیگر؛
5. منطقهٔ غرب دریا (سواحل جمهوری خودمختار داغستان و جمهوری آذربایجان): کوما، تِرِک، سمور، کورا، ارس و چند رود محلی دیگر.

پوشش گیاهی

از جمله پوشش‌های گیاهی موجود در دریای خزر می‌توان به گیاهان عالی یا ماکروفیت‌ها اشاره کرد که متعلق به گیاهان گلدار بوده و به‌عنوان تغذیه ماهیان و پرندگان آبی استفاده می‌شوند. گیاهان پَست مانند جلبک‌های دریای خزر نیز از دیگر انواع پوشش گیاهی این دریا شناخته می‌شوند که شامل جلبک‌های سبزآبی، جلبک‌های زرد طلایی، جلبک‌های آتشی، جلبک‌های قهوه‌ای، جلبک‌های قرمز و جلبک‌های سبز هستند.

حیات‌وحش

محیط‌زیست دریای خزر زیستگاه گران‌بهاترین ماهیان دنیا است. کارشناسان از حضور ۷۸ گونهٔ متفاوت ماهی در این دریا خبر داده‌اند که از آن جمله می‌توان به ماهی خاویار اشاره کرد. حدود ۹۰ درصد از ماهیان خاویار جهان از این دریاچه صید می‌شوند. از دیگر جانداران این دریا می‌توان به انواع باکتری‌ها (بیش از ۲۰۰ باکتری هِتِروتروف)، مخمرها (۱۳ گونهٔ مخمر)، بی‌مُهرگان، پرندگان (انواع مرغابی‌ها، غازها، قوها و چنگرها)، خزندگان (۲ گونه مار بی‌زهر دریایی) و پستانداران (فُک دریای خزر) اشاره کرد.

ویژگی‌ها

خزر به دلیل عدم دسترسی به آب‌های آزاد، دریا نیست و تنها به‌علت وسعت آن است که آن را دریای خزر خطاب می‌کنند. دریای خزر بزرگ‌ترین دریاچهٔ جهان به‌شمار می‌رود.

آبِ موجود در این دریاچه نیز با سایر دریاها و اقیانوس‌های جهان متفاوت است؛ برای مثال، آب دریاچهٔ خزر دارای کلرید سدیم کمتر و یون کلسیم و سولفات بسیار بیشتری نسبت به آب سایر دریاها است. به‌همین دلیل است که دریای خزر را از جمله دریاچه‌های دارای آب نیمه‌شور در جهان معرفی می‌کنند.

همچنین، رودخانه‌های بزرگ دریای خزر، در مسیر خود، حجم زیادی از آب و رسوب را به داخل دریا می‌آورند که منجر به تشکیل دلتاهای گسترده‌ای همچون دلتای وُلگا شده است. این دلتاها، در بخش‌های شمالی، جنوبی و غربی دریای خزر پراکنده شده و بخش‌های عمده‌ای از سواحل دریا را تشکیل می‌دهند.

کارشناسان، مهم‌ترین ویژگی سواحل دریای خزر در ایران را محاصره‌شدن این سواحل با رشته‌کوه البرز می‌دانند. ساختار سواحل در سمت ایران نیز بسیار ناهمگون است. در بخش‌های شرقی و غربیِ سواحل در ایران، بستر دریا با شیب کمتری مواجه بوده و در بخش مرکزی بیشترین شیب دریا وجود دارد.

کارکردها

دریای خزر، از جمله دریاهای پرکاربرد در جهان است. اهمیت زیست‌محیطی، جغرافیایی، ارزش‌های مبادلات اقتصادی، تعاملات فرهنگی، ارتباطات انسانی و اجتماعی جوامع ساکن در اطراف آن، از جملهٔ این کارکرها هستند. دریای خزر، دارای ذخایر عظیم نفت و سوخت‌های هیدروکربنی است. ایرانیان با حفر چند چاه در میدان سردار جنگل، در سال ۱۳۹۱ش، به حفاری نفت از این میادین پرداخته‌اند. همچنین صید ماهی از این دریا، یکی از پیشه‌های اصلی مردم در بخش‌های شمالی ایران است. بر اساس آمار اعلام‌شده، ۱۳ هزار نفر از مردم، در بخش شیلات ایران، در خزر مشغول به فعالیت هستند. از دیگر فعالیت‌های اقتصادی در این دریا می‌توان به کشتیرانی در خزر و صنایع دریانوردی اشاره کرد. گردشگری دریایی نیز امروزه، بخشی از هزینه‌های اقتصادی هر کشوری را تأمین می‌کند و استان‌های شمالی ایران در داخل کشور، نخستین جایگاه را از نظر گردشگری دریایی به دست آورده‌اند.

خطرات طبیعی و انسانی

از مهم‌ترین خطراتی که این دریاچه با آن مواجه شده، بالا آمدن سطح آب در آن است که به‌صورت غیرمنتظره‌ای رخ داده است. پژوهشگران، علت این تحول را دخالت انسان در طبیعت و ورود کنترل‌نشدهٔ آب‌های سطحی به دریای خزر می‌دانند.

همچنین، این دریا، به‌دلیل داشتن بیش از ۱۰۰۰ چاه نفت و ۱۰۰ سکوی نفتی، با آلودگی‌های عمدهٔ نفتی مواجه شده است. این آلودگی، علاوه بر آلوده‌کردن آب دریا، منجر به انقراض برخی از انواع جانواران و گیاهان آبزی و نیز پرندگان مهاجر شده است.

از دیگر خطرات دریای خزر می‌توان به خطر غرق شدن به‌دلیل عمق زیاد دریا در نزدیکی سواحل و جریان‌های آب در دریای خزر اشاره کرد. در بیشتر سواحل شمالی ایران، به‌دلیل شیب زیاد سطح آب، در زمان برگشت آب از سمت ساحل به دریا، آبراهه‌هایی به‌سمت دریا ایجاد می‌شوند که در آنها آب با سرعت زیادی بر خلاف جهت امواج، جریان می‌یابند که به جریان‌های شکافنده معروف هستند. این جریان‌ها، در سراسر جهان به جریان‌های مرگبار شهرت دارند که متأسفانه تلفات جانی بسیاری را بر جای می‌گذارند.

جاذبه‌های گردشگری

یکی از دلایل اهمیت استان‌های شمالی ایران، علاوه بر هوای معتدل، وجود دریای خزر است. سفر به سواحل شمالی ایران برای افرادی که مشتاق تفریحاتی همچون قایق‌سواری، جت‌اسکی، تله‌کابین، سوارکاری و قرار گرفتن در سواحل مختلف هستند، بسیار جذاب است. از جمله سواحل زیبای شمالی می‌توان به ساحل جزیره آشوارده (ساحل ماسه‌ای)، چَمخاله، بندر انزلی، بندر گز (ساحل ماسه‌ای و سنگی)، سی‌سنگان، رامسر، چَپَکرود، چابکسر، محمودآباد، گیسوم، صدف آستارا (ساحل صدفی و ماسه‌ای)، تفرجگاه نمک‌آبرود و میانکاله، اشاره کرد.

تصویرپردازی

در سال‌های اخیر، با پیشرفت فناوری و اطلاعات، مستندسازی‌های گسترده‌ای دربارهٔ این دریا و ویژگی‌های آن صورت گرفته است که از آن جمله می‌توان به مستند «حیات‌وحش خاورمیانه – دریای خزر» و مستند «میان کوه‌های آرارات و دریای خزر» اشاره کرد.

روز پاسداشت

در تقویم جمهوری اسلامی ایران، روز ۲۱ام مردادماه به‌عنوان روز دریای خزر تعیین شده است.

منابع

• «آلودگی دریای خزر از مرز بحران گذشت»، خبرگزاری مهرنیوز، تاریخ بارگذاری: ۹ مهر ۱۳۹۳ش.
• «بازنگری بلایای زیست‌محیطی «خزر» در یک روز ملی»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ بارگذاری: ۱۹ مرداد ۱۴۰۰ش.
• بهزادی‌منش، مینا، «زیباترین سواحل ایران»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۱ش.
• تکمیل همایون، غلامحسین، «دریای خزر»، وب‌سایت دانشنامهٔ ایران زمین، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۱ش.
• تکمیل همایون، ناصر، سرگذشت دریای مازندران، چ۲، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۰ش.
• «جزایر دریای خزر»، وب‌سایت مؤسسه بین‌المللی مطالعات دریای خزر، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «خلیج‌ها و جزایر دریای خزر»، وب‌سایت پروژهٔ دریا، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۱ش.
• درویش‌زاده، علی، نوسانات آب دریای خزر، فصلنامه رشد آموزش زمین‌شناسی، شماره ۲۱ و ۲۱، تهران، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، ۱۳۶۹ش.
• «دریای شمال را چه بنامیم؟ خزر، مازندران یا کاسپین؟»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ بارگذاری: ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۱ش.
• «دلیل غرق شدن در دریای خزر»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۱ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۱ش.
• سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، چ۱. تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۲ش.
• سازمان نقشه‌برداری کشور، اطلس ملی ایران (اطلس زمین‌شناسی)، نگارش دوم، چ۱، تهران، سازمان نقشه‌برداری کشور (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۲ش.
• سازمان نقشه‌برداری کشور، نقشه تصمیمات کشوری ایران، تهران، سازمان نقشه‌برداری کشور (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۴ش.
• «صفر؛ سهم ایران از نفت خزر»، خبرگزاری انتخاب، تاریخ بارگذاری: ۲۸ مرداد ۱۳۹۳ش.
• علایی طالقانی، محمود، ژئوفورمولوژی ایران، چ۳، تهران، قومس، ۱۳۸۴ش.
• «محیط زیست دریای خزر»، وب‌سایت شرکت نفت خزر، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «مستند حیات وحش خاورمیانه- قسمت ۴ (دریای خزر)»، وبسایت تماشا، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۱ش.
• مضخم پایان، لطف‌الله، دریای خزر، ترجمه جعفر خامی‌زاده، رشت، هدایت، ۱۳۷۵ش.
• «میان کوه‌های آرارات و دریای خزر»، وب‌سایت شبکهٔ مستند، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «همه چیز دربارهٔ دریای خزر؛ بزرگ‌ترین دریاچهٔ جهان»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۱ش.