پیش‌نویس:انغوزه

گیاه انغوزه

انغوزه (انگوزه)؛ گیاهی با عصارهٔ تلخ و بوی تند، اما برخوردار از خواص دارویی.

انغوزه که گاهی انگوزه یا هینگ نیز گفته می‌شود، صمغی بسیار تند و بدبو است که از ریشه یک گیاه کوهی از تیره چتریان به‌دست می‌آید. این گیاه بیشتر در مناطق خشک افغانستان، ایران، هند و آسیای میانه رشد می‌کند. انگوزه تنها یک ادویه یا دارو نیست، بلکه بخشی از فرهنگ و تاریخ مردم این مناطق به‌شمار می‌آید و کاربردهای بسیار متنوعی در زندگی روزمره و سبک زندگی آنان داشته است.

نام‌گذاری انغوزه

نام علمیِ گیاه انغوزه از واژه لاتین foetid به‌معنای بدبو، مشتق شده است. این گیاه در افغانستان به انگوزه، انغوزه و هینگ بدبو شهرت دارد و در مناطق مختلف ایران به نام‌های آنغوزهٔ هراتی، انگژد، انگشت گنده، پترک، هینگ، خوراکما، انگوزاکما، بژ، انگدان، انجدان، کوله پر، آنغوزه کما و کورن کما معروف است. تنوع نام‌های محلی این گیاه در سراسر ایران و افغانستان بیانگر درهم‌تنیدگی آن با خرده‌فرهنگ‌های مختلف است.

گیاه‌شناسی انغوزه

گل انغوزه

انغوزه گیاهی علفی، کرک‌دار، چندساله و از خانوادهٔ چتریان است و در طول عمر خود فقط یک‌بار گل می‌دهد و سپس چرخهٔ رویشی آن پایان می‌یابد. ریشهٔ این گیاه راست، گوشتی و ضخیم بوده و مقدار کمی فیبر دارد. درون آن، شیره‌ای تولید و ذخیره می‌شود که با عمل تیغ‌زدن استخراج می‌شود. انگوزه در پنج سال نخست زندگی خود، تنها دارای برگ‌های بزرگ، گوشتی و بدون دم‌برگ است که به‌صورت خوابیده بر سطح زمین ظاهر می‌شوند. ساقهٔ گیاه که بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ سانتی‌متر طول دارد، زردرنگ، توخالی، منشعب و بدون کرک است و در بخش میانی، قطری در حدود ۱۵ میلی‌متر دارد. گل‌های زردرنگ آن به‌صورت گل‌آذین چتر مرکب شکوفا می‌شوند. چتر در مرحلهٔ میوه‌دهی دارای ۲۰ تا ۲۵ اشعه فاقد کرک است که هر کدام به‌صورت تقریبی ۵ سانتی‌متر طول دارد.

گسترهٔ جغرافیایی

خاستگاه اصلی انگوزه در استپ‌های ایران و افغانستان است، اما از آسیای میانه تا شبه‌قاره هند نیز به صورت پراکنده می‌روید. مناطق رویش این گیاه در ایران از ناحیهٔ فلات مرکزی و مناطق کویری تا کوه‌های زاگرس و دامنه‌های جنوبی البرز تا کوه‌های مرزی استان هرمزگان را در بر می‌گیرد. این گیاه در نواحی بایر، زمین‌های ماسه‌ای خشک و آهکی گرم می‌روید. پانزده گونهٔ انگوزه از جمله کما یا انغوزهٔ لرستانی، کمای بینالودی و کمای جندقی، بومی ایران هستند.

شیره انغوزه

ریشه گیاه انغوزه که از آن، شیرهٔ دارویی استحصال می‌شود

گیاه انغوزه ریشه‌ای بزرگ در زیر زمین دارد، برگ‌ها و ساقهٔ آن که بوی تند و زننده‌ای دارد همه‌ساله سبز شده و رشد می‌کنند. این برگ و ساقه بعد از تکمیل دورهٔ رشد در پایان فصل بهار بریده شده و ریشهٔ آن در زیرزمین باقی می‌ماند. شیره‌ای که از ریشهٔ گیاه می‌تراود، جمع‌آوری شده و به‌صورت صمغ در بازارها به فروش می‌رسد.

فرایند استحصال شیره از گیاه انغوزه، در فواصل زمانی معین، چندین بار تکرار می‌شود. شیرهٔ اول، زرد و خشک است و بعد از استحصال آن، دوباره سر ریشه را برش می‌زنند تا برای دوره دیگری از آن شیره به دست آید. بعد از برش دوم شیرهٔ سفیدرنگی بیرون می‌آید. سپس هر پانزده روز یک‌بار، آن را برش می‌زنند و این فرایند تا پایان دورهٔ شیره‌دهی ادامه می‌یابد. هر چه هوا گرم‌تر باشد، گیاه شیرهٔ بیشتری می‌دهد. از گیاه انغوزه تا حدود ۲۵ سال، شیره به دست می‌آید.

انغوزه در فرهنگ ایرانیان

انغوزه، ریشه‌های عمیق واژه‌شناسی و کاربردهای گستردهٔ دارویی و غذایی در فرهنگ ایرانیان دارد. انگوزه از زمان‌های باستان نزد مردم ایران شناخته‌شده بود و بوی تند آن نوعی رازوارگی را نزد مردم تداعی می‌کرده تا مانند دیگر گیاهان بودار چون سیر و پیاز یا دیگر شیره‌ها همچون سقز و کتیرا توجه همگان را برانگیزد؛ انگوزه به‌سبب بوی خاص و تعفن‌گونه‌اش، از یک‌سو رمانندهٔ جن‌ها و دفع‌کنندهٔ پلیدی‌ها و جانوران موذی و از سوی دیگر نوعی محرک و هیجان‌آور حیوانات و حتی انسان، به‌شمار آمده است. این گیاه در عصر هخامنشیان و اشکانیان به‌عنوان ادویه در پخت غذا به‌کار می‌رفته و به دیگر نقاط جهان نیز صادر می‌شده است.

در طب سنتی، به خاصیت ضدتشنج، قاعده‌آور و ضدکرم به‌ویژه کرمک، در آنغوزه توجه می‌شود. مردم سیستان، این گیاه را دارویی همه‌کاره می‌شناسند که هم نیروبخش است و هم آرامش‌دهندهٔ اعصاب، هم مقوی معده و بادشکن است و هم درمانی برای بی‌خوابی، ضعف قلب و استرس‌های روحی. این خواص دارویی، امروز با تأیید دانش پزشکی مدرن، آنغوزه را به گیاهی تبدیل کرده که یادآور آشنایی پیشینیان با درمان‌های کارآمد است. در سال‌های اخیر دانشمندان ایرانی از گیاه انگوزه، کپسول‌هایی تولید کرده‌اند که در بیماری‌های سیستم ریوی مانند کاهش التهاب‌های ناشی از بیماری کرونا بسیار مؤثر است.

انغوزه در فرهنگ افغانستان

انغوزه از دشت‌های هرات تا کوهپایه‌های شمال و جنوب، مرکز و شرق افغانستان، همواره در سبک زندگی مردم این کشور نقش داشته است؛ مادران افغانستانی از دیرباز با ترکیب انگوزه و عسل، دارویی شفابخش برای کودکان می‌ساختند و سالخوردگان آن را اکسیر جوانی می‌دانستند. امروزه کشاورزان افغانستان به کشت و پرورش این گیاه ادامه می‌دهند و انگوزه از مهم‌ترین اقلام گیاهان طبی و صادراتی افغانستان محسوب می‌شود. این گیاه بیش‌تر در بلخ، تخار، جوزجان، سمنگان و بدخشان کشت می‌شود. منطقهٔ بلخاب در شمال افغانستان، از مراکز اصلی پرورش گیاه انغوزه در این کشور است و شیرهٔ آن به هند و پاکستان صادر می‌شود.

انغوزه در بلخاب، برای دفع کرم معده و مبارزه با نوعی آفت زراعی استفاده می‌شد؛ اما امروزه تمام محصول این گیاه، صادر می‌شود. انغوزه در این محل نسبت به تریاک، سود بیشتری دارد و به‌همین دلیل مردم در بلخاب به‌ندرت خشخاش کشت می‌کنند. امروزه، در برخی مناطق بلخاب باغ‌های بزرگ میوه را به کشت‌زار انغوزه تبدیل کرده‌اند.

کاشت گیاه انغوزه در افغانستان

شیرهٔ انغوزه در چند دههٔ قبل از گیاه خودرو آن در کوه‌ها و بیابان‌ها به دست می‌آمد؛ اما در چند سال اخیر، این گیاه در زمین‌های آبی و گاهی در زمین‌های دیمی کشت می‌شود. کشاورزان ولایت‌های مختلف افغانستان به کشت گیاه انغوزه رو آورده‌اند و معتقدند که درآمد این گیاه در مقایسه با فرآورده‌های کشاورزی دیگر سود بیشتر دارد. گیاه کاشته‌شده حدود سه سال بعد از تخم‌پاشی شیره می‌دهد و حدود بیست‌وپنج سال عمر می‌کند. در سال‌های اخیر کاشت گیاه انغوزه به روش گلخانه‌ای در برخی مناطق افغانستان رایج شده است. در این روش، ابتدا نهال این گیاه در گلخانه‌ها پرورش داده شده و سپس در زمین‌های زراعتی کشت می‌شود.

صادرات انغوزه

پرونده:انغوزه.mp4 امروزه کشاورزان افغانستان، بیشتر صمغ به‌دست آمده از گیاه انغوزه را به کشورهای دیگر به‌ویژه هند، صادر می‌کنند. هند از انغوزه در تهیه انواع ادویه، ترشی و داروهای آیورودایی استفاده می‌کند. تجارت انغوزه برای کشاورزان افغانستان سالانه میلیون‌ها دلار ارزش صادراتی دارد. اگر تکنولوژی تبدیل انغوزه به فرآورده‌های دارویی وارد افغانستان شود، درآمد مردم از صادرات این محصولِ با ارزش، چند برابر می‌شود.

انغوزه به جای تریاک

کشت تریاک یکی از منابع اصلی درآمد در بسیاری از مناطق روستایی افغانستان است. بر اساس گزارش‌های دفتر مبارزه با مواد مخدر سازمان ملل، افغانستان تا سال ۲۰۲۰م بیش از ۸۰٪ تریاک جهان را تولید می‌کرد. در سال‌های اخیر، بسیاری از کشاورزان، انغوزه را جایگزین گیاه خشخاش کرده‌اند. هر کیلوگرم انغوزه مرغوب در بازارهای جهانی، ۵۰ تا ۱۰۰ دلار می‌ارزد، که در مقایسه با ریسک قاچاق تریاک، درآمدی پایدارتر ایجاد می‌کند. کاهش نرخ اعتیاد و آسیب‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی در مناطق روستایی و تقویت اقتصاد محلی ‌ از طریق ایجاد بازارهای قانونی و کاهش نفوذ قاچاقچیان از دیگر کارکردهای مهم جایگزینی کشت انغوزه است.

خواص دارویی انغوزه

گل انغوزه در صحرای قزل‌قوم در ازبکستان

از شیرهٔ گیاه انغوزه، بیش از ۶۰ نوع دارو و ۱۰ نوع علف‌کش (سموم کشاروزی) تولید می‌شود. انغوزه در درمان بسیاری از مشکلات جسمی کاربرد دارد، ازجمله:

1. درمان صرع (ضد تشنج و ضد رعشه).
2. بهبود اختلالات عصبی در کودکان.
3. درمان فلج و لرزش اندام‌ها.
4. تقویت بینایی و درمان ناخنک چشم (در ترکیب با عسل).
5. تسکین درد دندان (مخلوط با آبلیمو).
6. کمک به خروج جنین مرده (به‌صورت شیاف).
7. تسریع بهبودی مادران پس از زایمان.
8. درمان سندروم روده تحریک‌پذیر.
9. رفع نفخ شکم (در ترکیب با آب).
10. درمان یرقان (در ترکیب با انجیر).
11. بهبود آسم، برونشیت و سیاه سرفه.
12. تسکین درد گوش و کاهش کم‌شنوایی (در روغن زیتون).
13. درمان ترشحات ادراری و قاعدگی (با فلفل).
14. درمان کزاز (با فلفل و سداب).
15. خاصیت آنتی‌بیوتیک و درمان ورم‌های چرکی.
16. رفع خشونت صدا و گرفتگی گلو (با سرکه یا آب)؛
17. درمان بیماری‌های جنسی و افزایش لذت جنسی (با روغن زنبق)؛

صمغ انغوزه، علاوه‌بر مصرف مستقیم، به‌صورت جوشانده نیز کاربرد دارویی دارد. همچنین برگ و ریشهٔ آن دارای خواص درمانی است. اگر قسمت‌های هوایی گیاه، به‌ویژه گل‌ها و برگ‌ها، پودر شده و با سرکه مخلوط شوند، استفاده از آن به‌صورت غرغره می‌تواند در خارج کردن زالو از حلق بسیار مؤثر واقع شود.

منابع

• «احیاء آنغوزه، احیاء فرصتی اقتصادی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مرداد ۱۳۹۹ش.
• «انغوزه؛ ریشه درخاک ایران؛ سود صمغش در جیب هندی‌ها»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۲۰ دی ۱۳۹۹ش.
• «بازار میلیاردی آنغوزه ایرانی در دست هندی‌ها»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۲۹ شهریور ۱۴۰۰ش.
• «خواص انغوزه در طب سنتی چیست؟»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۲۴ فروردین ۱۴۰۰ش.
• «سازمان ملل: افغانستان در سال ۲۰۲۲ بیشترین تریاک جهان را تولید کرد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۵ تیر ۱۴۰۲ش.
• «گیاه دارویی آنغوزه: کشت جایگزین خشخاش در افغانستان»، وب‌سایت شکبهٔ خبری-آموزشی گیاهان دارویی، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۴۰۴ش.
• «وزارت زراعت: ساحات زیر کشت آنغوزه گسترش می‌یابد»، وب‌سایت طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۴ مرداد ۱۴۰۲ش
• ابریشمی، محمدحسن، «انگدان، کما و گونه‌های متناظر»، نشر دانش، تهران، ۱۳۸۸ ش
• ابومنصور موفق هروی، الأبنیة عن حقائق الأدویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
• اخوت، احمدرضا و قهرمان، احمد، تطبیق نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
• رهیاب (بلخی)، سید حسین، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، قم، صبح امید دانش، ۱۴۰۱ش.
• زارع کاریزی، امیر و دیگران، «مروزی بر اثرات فارماکولوژی گیاه دارویی آنغوزه»، فصلنامهٔ گیاهان دارویی، شمارهٔ ۴۰، ۱۳۹۰ش.
• سلطانی، ابوالقاسم، دایرة المعارف طب سنتی (گیاهان دارویی)، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۷۸ش.
• صدیقی، محمدتمیم، «هینگ افغانستان؛ بی‌نظیر، ارگانیک و پردرآمد»، وب‌سایت وزارت زراعت، آبیاری و مالداری، تاریخ درج مطلب: ۲۷ بهمن ۱۳۹۹ش.
• عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الأدویة، کلکته، [بی‌نا]، ۱۸۴۴م.