پیش‌نویس:حق سلامتی زنان

ورزش صبحگاهی؛ بوستان ویژه بانوان در کهریزک، تهران، ۱۳۹۵ش

حق سلامتی زنان؛ حق برخورداری زنان از رفاه و آسایش کامل روانی، جسمی و اجتماعی.

زنان در قیاس با مردان از آسیب‌پذیری بیشتری برخوردارند، میزان دسترسی و بهره‌مندی آنها از امکانات و خدمات کمتر بوده و از حیث فیزیولوژیکی و فرهنگی عهده‌دار نقش‌های همسری و مادری هستند که ایفای آنها در شرایطی می‌تواند مخاطره‌آمیز باشد. از این‌رو توجه به حق سلامتی زن و مصونیت وی از تهدیدات، مورد تأکید اسلام و به تبع آن سازمان‌های جهانی بوده است.

مفهوم‌شناسی حق سلامتی زنان

سلامتی به‌معنی تندرستی، عافیت، بهبودی و صحت مزاج، امروزه مفهوم وسیعی یافته و به‌معنای داشتن رفاه کامل جسمانی، روانی و اجتماعی است و تنها به فقدان بیماری یا نقص عضو محدود نمی‌شود. از طرفی ارتباط مستقیم سلامتی با حقوق بشر و کرامت انسان، آن را به شکل یک حق ویژه مطرح کرده است که نیازمند حمایت قانونی است.

سلامتی همان‌گونه که با اعمال ارادی خود فرد (نظیر استعمال دخانیات و مصرف الکل) به خطر می‌افتد در نتیجه اعمال دیگران (خشونت، تهدید و محرومیت) نیز ممکن است با مشکل مواجه شود. از این‌رو قانون با ایجاد مانع و محدودیت، نقش مهمی در بهره‌مندی افراد از این حق دارد. در شرایطی که تعصب‌های اجتماعی و تبعیض‌های جنسیتی، سلامتی زنان را بیشتر تهدید می‌کند، اهمیت حمایت‌های قانونی و فرهنگی از حق سلامتی زنان، دوچندان می‌شود.

وضعیت سلامت زنان در ایران و جهان

روند کاهش مرگ‌ومیر مادران ایرانی از سال ۱۹۷۸ (وقوع انقلاب اسلامی) تا ۲۰۱۷

وضعیت سلامت در هر کشوری متأثر از بسترهای فرهنگی، اقتصادی و سیاسی آن کشور است. در این چارچوب، وضعیت سلامت زنان ایران نیز تابع شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعیِ ویژهٔ ایران است. آب و هوای سالم، تغذیه مناسب، بهداشت و درمان، تحرک و ورزش بانوان و اموری از این دست تأثیر مهمی بر سلامت زنان دارد. امروزه سلامت زنان در ایران نسبت به ادوار گذشته و در قیاس با میانگین جهانی روبه‌رشد است، به‌عنوان مثال امید به زندگی زنان، از ۵۷ سال در سال ۱۹۶۰م، به ۷۹ سال در سال ۲۰۱۹م، افزایش یافته است که متخصصان با توجه به متوسط سن امید به زندگی در جهان (۷۳ سال)، آن را مطلوب ارزیابی می‌کنند. به‌علاوه کاهش ۹۰ درصدی میزان مرگ‌ومیر مادران هنگام زایمان در سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۷م، نیز روند رو به رشد سلامت زنان در ایران را نشان می‌دهد. این در حالی است که در آمریکا میزان مرگ‌ومیر مادران باردار در سال‌های ۱۹۹۹ – ۲۰۱۹م، دو برابر شده است.

سلامت زنان در رویکردهای فمینیستی

تحلیل‌های فمینیستی، سلامتی زنان را دارای ابعاد مختلفی می‌دانند از جمله: سلامت ذهنی، سلامت فیزیکی، سلامت شغلی، سلامت معنوی، سلامت عاطفی، سلامت محیط زندگی و سلامت اجتماعی. آنها معتقدند یکی از موانع مهم در دستیابی زنان به حق سلامتی، وجود نابرابری و شکاف جنسیتی است، زیرا سلامتی زنان به تعاملات پیچیده بین بیولوژی فردی، رفتار بهداشتی و زمینه‌های خاص تاریخی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی زندگی زنان بستگی دارد. علاوه بر موارد خاص فیزیولوژیکی زنان، نابرابری‌های بهداشتی- درمانی و وظایف چندگانه زنان که متأثر از عوامل اجتماعی- فرهنگی است، سلامتی آنها را متأثر می‌سازد. با این وجود مطالعات پزشکی، بیشتر معطوف به مسائل مردان است تا زنان. به‌عنوان مثال مطالعات خاص دربارهٔ خطرات شغلی بیشتر متوجه مشاغلی بوده که مردان در آنها اکثریت دارند و خطرات مشاغلی که سلامتی زنان را تهدید می‌کند، عمدتاً نادیده گرفته شده‌اند یا به تفاوت‌های میان نیازهای بهداشتی زنان و مردان توجهی نشده است.

تظاهرات علیه خشونت علیه زنان در لندن؛ ۱۴ مارس ۲۰۲۱م

در این میان، خشونت جسمی، جنسی و روانی علیه زنان یکی از معضلات بزرگ بهداشتی در بسیاری از کشورهای جهان است که پیامدهای منفی متعددی برای سلامتی زنان دارد، اما تنها بعد از تلاش گروه‌های هوادار آزادی زنان و تشکیل خانه‌های امن، مورد توجه محققان وزارت بهداشت قرار گرفته است. به همین نحو مسائلی مانند برنامه‌های مایه‌کوبی ناکافی و نامناسب برای دختران و کم‌توجهی به بیماری‌هایی که عمدتاً زنان دچار آن می‌شوند و مشکلاتی مانند نبود تسهیلات برای نگه‌داری از کودکان خردسال در زمان مراجعه مادران به مراکز درمانی، طرز برخورد پزشکان و مشکل بودن تعامل زنان با آنها، مواردی است که از عدم وجود برابری در برخورداری از خدمات بهداشتی، حکایت می‌کند و سلامتی زنان را تهدید می‌کند.

سلامت زنان در نگاه فقهی

وظیفه اصلی زن در ازدواج، تمکین خاص از شوهر بوده و مرد مجاز به هر نوع کامروایی از زن است. در این روابط، زن به‌دلیل ضعف قدرت جسمانی و آموزه‌های فرهنگی، از امکان تصمیم‌گیری و کنترل چندانی برخوردار نیست و اگر شوهر به وضعیت و موانع موجود، بی‌توجه باشد، سلامتی زن با مشکل مواجه می‌شود. بر این اساس زمانی که حفظ سلامتی زن در تزاحم با حقوق شوهر است، اسلام اولویت را به حق سلامتی زن داده است. به‌عنوان مثال زن در صورت عدم تمکین، ناشزه محسوب شده و حق وی در برخورداری از نفقه سلب می‌شود، اما در مواردی با وجود عدم تمکین، ناشزه محسوب نمی‌شود. این استثنائات عبارت است از وجود مانع شرعی مانند حیض، نفاس و روزه واجب و عذرهای پزشکی همچون بیماری‌های واگیردار در مرد مانند سوزاک و سیفلیس.

آیات قرآن نیز با تأکید بر ممانعت از نزدیکی با زنان در ایام حیض و نفاس، حق سلامتی زن در ازدواج را به رسمیت شناخته است. بنابراین در صورتی که زن بیمار باشد و رابطه جنسی سبب تشدید بیماری وی شود یا چنین رابطه‌ای مستلزم ایراد ضرر و مشقتی شود که نوعاً قابل تحمل نیست، می‌تواند از نزدیکی خودداری کند، همچنین در صورتی که زن از نظر جسمانی، ضعیف و نحیف بوده و تاب مقاربت با شوهر را نداشته باشد. علاوه بر این در سایر مواردی که به‌دلیل بیماری زن، پزشک آمیزش را برای وی ممنوع اعلام می‌کند، دستور پزشک عذر موجه محسوب می‌شود. به همین نحو مجاز ندانستن زنا بر اساس منابع شرعی، مورد دیگری از توجه به حق سلامتی زن است؛ زیرا یکی از عوارض داشتن شرکای جنسی متعدد و بدون ضابطه، شیوع بیماری‌های مقاربتی در جامعه است و اگر مردی به این عمل مبادرت داشته باشد، حق سلامتی زن تضییع می‌شود. همچنین در صورتی که بارداری، سلامتی مادر را به خطر بیندازد، جلوگیری از بارداری یا سقط جنین مجاز شمرده می‌شود.

دسترسی زنان به پزشک هم‌جنس در چارچوب حق بر سلامت

انجام عمل جراحی توسط پزشک متخصص زن در اتاق عمل

حق بر سلامت، از حقوق اساسی زنان است و تحقق آن مستلزم دسترسی برابر و ایمن به خدمات درمانی متناسب با نیازهای جنسیتی است. در ایران، کمبود پزشکان زن به‌ویژه در رشته‌های تخصصی، یکی از موانع تحقق این حق به شمار می‌رود و می‌تواند باعث کاهش احساس امنیت، تأخیر در مراجعه و افزایش آسیب‌های جسمی و روانی شود. از منظر فرهنگی و حقوقی، امکان انتخاب پزشک هم‌جنس بخشی از کرامت و حق تصمیم‌گیری زنان در فرآیند درمان است. بااین‌حال، سیاست‌های آموزشی و ساختار کاری نظام سلامت، فرصت حضور برابر پزشکان زن را محدود کرده است. اصلاح این سیاست‌ها و تضمین حضور متوازن پزشکان زن، پیش‌شرط تحقق واقعی حق بر سلامت و کرامت انسانی زنان در ایران است. در این راستا، گسترش ظرفیت آموزش تخصصی برای زنان، ایجاد مشوق‌های شغلی و رفع تبعیض‌های ساختاری در نظام بهداشت و درمان می‌تواند نقش مهمی در تحقق عدالت جنسیتی ایفا کند. همچنین، نظارت مؤثر بر سیاست‌های سلامت و مشارکت فعال زنان در تصمیم‌گیری‌های کلان حوزه پزشکی، تضمین‌کننده پایداری و کارآمدی این حق اساسی خواهد بود.

قوانین مربوط به سلامت زنان

قانون مدنی در ماده‌های ۱۱۲۷، 1108 و 1115 به حق سلامتی زن توجه داشته است و قانون مجازات اسلامی، مجازات‌هایی را برای تضییع این حق وضع کرده که عبارت است از: صدمه وارد کردن به زن در حین رابطه جنسی، چنانچه موجب پاره‌شدن بافت‌های حائل میان واژن و مقعد یا بافت‌های میان واژن و مثانه شود، تحت عنوان «افضا» جرم‌انگاری شده است و مردی که حین رابطه جنسی، باعث این آسیب به زن شود، محکوم به پرداخت دیه یا اَرش خواهد شد. به همین نحو ختنه زنان و از بین بردن قدرت باروری یا لذت جنسی در آنها جرم‌انگاری شده است. در این میان افزایش تعداد زنان مبتلا به ویروس ایدز که اغلب از طریق شوهران دارای شرکای جنسی متعدد یا معتاد تزریقی، مبتلا شده‌اند و نبود قوانین لازم در این موارد، آسیب‌های جسمی و روحی زیادی برای زنان به همراه داشته است. جرم‌انگاری رفتارهای انتقال دهنده ویروسHIV یا گنجاندن شروط محدود کننده مانند گواهی سلامت برای طرفین در ازدواج دوم می‌تواند مانع تضییع این حق در زنان شود. امروزه زنان با استناد به ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی و اثبات عسر و حرج ناشی از تضییع حق سلامتی می‌توانند از طریق دادخواست طلاق، سلامتی خود را حفظ کنند.

منابع

• قرآن کریم.
• آبوت، پاملا و والاس، کلر، جامعه‌شناسی زنان، ترجمه منیژه نجم عراقی، تهران، نی، ۱۳۹۳ش.
• آذری، هاجر و بهرامی، لیلا، «توسعه مفهومی حق بر سلامت زنان و تحلیل آن در سیاست‌گذاری‌های کلان و خرد»، در زن در توسعه و سیاست، شماره ۴، دوره ۱۸، زمستان ۱۳۹۹ش.
• احسان‌پور، سیدرضا، «ایدز و حقوق کیفری»، در فصلنامه حقوق پزشکی، شماره ۵، سال ۲، ۱۳۸۷ش.
• «افزایش دو برابری نرخ مرگ و میر مادران باردار در آمریکا»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۷ تیر ۱۴۰۲ش.
• «بررسی وضعیت زنان در ایران»، وب‌سایت صعود، تاریخ درج مطلب: ۱۳بهمن ۱۴۰۲ش.
• خمینی، روح‌الله، استفتائات امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۲ش.
• سیف افجه‌ای، معصومه، «مقایسه جایگاه زنان ایران و منطقه»، وب‌سایت مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تاریخ درج مطلب: ۳ اسفند ۱۴۰۱ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱ مهر ۱۴۰۳ش.
• رحیمی سجاسی، مریم، تبیین فرایند مواجهه زنان با شکاف هنجارهای عرفی و موازین شرعی در ارتباط با حقوق خود در نقش همسری، پایان‌نامه دوره دکتری، تهران، دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۹۸ش.
• رحیمی سجاسی، مریم و دیگران، «نقدی بر رویکرد اقتصادمحور قوانین خانواده: تبیین خلاهای قانونی حقوق انسانی و عاطفی زن»، در پژوهش‌نامه اسلامی زنان و خانواده، شماره ۱۴، سال ۱۷، بهار ۱۳۹۸ش.
• قانون مدنی
• قانون مجازات اسلامی.
• قهاری، شهربانو و دیگران، «سلامت روان زنان قربانی همسرآزاری»، در مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی گرگان، شماره ۴، دوره ۸، زمستان ۱۳۸۵ش.
• گرجی، ابوالقاسم و دیگران، بررسی تطبیقی حقوق خانواده، تهران، دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۱۳۹۲ش.
• محسنی، منوچهر، جامعه‌شناسی پزشکی، تهران، طهوری، ۱۳۷۶ش.
• محقق داماد، سیدمصطفی، تحلیل فقهی حقوق خانواده، قم، علوم اسلامی، چاپ پانزدهم، ۱۳۷۲ش.
• نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، تهران، المکتبه الاسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۶۵ش.
• ودادهیر، ابوعلی و دیگران، «سلامت زنان از منظر مجلات بهداشت و سلامت در ایران (تحلیل محتوای مجلات منتخب علمی-پژوهشی بهداشت و سلامت)»، در پژوهش زنان، شماره ۲، دوره ۶، تابستان ۱۳۸۷ش.