پیش‌نویس:پیر هرات

پیر هرات؛ دانشمند، مفسر، شاعر و عارف صوفی مسلک افغانستان.

پیرهرات، لقب خواجه عبدالله انصاری است که در هرات به دنیا آمد و از نوابغ ادبی و مشاهیر صوفیه در افغانستان است. در دوران خواجه عبدالله، تحول و اعتلای فرهنگی در شهر هرات به اوج خود رسیده و این شهر، یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های تصوف در جهان شناخته می‌شد. او در عرفان، سرآمد روزگار خود شد، با فلسفه و کلام به مخالفت برخاست و با نوشتن کتاب‌های عرفانی، ادبی و تربیت شاگردان، از جایگاه اجتماعی ویژه‌ای برخوردار شد.

کودکی و نوجوانی

عبدالله بن ابومنصور محمد، معروف به پیر هرات، پیرانصار، شیخ‌الاسلام و خواجه عبدالله انصاری، عارف، مفسر، محدث، فقیه، خطیب، شاعر و نویسندهٔ افغانستانی از نوادگان ابو ایوب انصاری، صحابی پیامبر اکرم است. پدر او از بزرگان صوفیه و مادر او اهل بلخ بود.

عبدالله، در دوم شعبان سال ۳۹۶ق در منطقة کهن‌دژ (قهندز) هرات به دنیا آمد.^[۱] در چهارسالگی به مکتب رفت و از نه‌سالگی به آموختن حدیث و در نوجوانی به یادگیری تفسیر قرآن پرداخت.^[۲]

جوانی

مراسم بزرگداشت خواجه عبدالله انصاری — مراسم بزرگداشت مقام معنوی خواجه عبدالله انصاری (پیر هرات) به همت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با همکاری مؤسسه مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران فروردین ۱۴۰۲ش

عبدالله در جوانی، به‌دلیل گرایش درونی و سابقهٔ آشنایی که با تصوف و پیران هرات داشت، آداب و رسوم آنها را آموخت و به تصوف و عرفان روی آورد.^[۳] در اصول دین از مذهب امام احمد بن حنبل و در فقه و احکام از امام شافعی پیروی می‌کرد.^[۴] با فلاسفه و متکلمان زمان خود و تفکرات آنها مخالف بود و قرآن را یگانه دلیل و مرشدِ مؤمن، می‌شمرد.^[۵] در ۲۶ سالگی به وعظ و تدریس تفسیر قرآن مشغول شد و در علوم حدیث، اصول و عقاید نیز به استادی رسید و در ادبیات و شعر صاحب سبک شد.^[۶] او از محضر استادانی مانند عبدالجبار بن محمد جراحی، ابومنصور احمد بن ابوالعلاء، محمد بن جبرئیل ماحی، احمد بن منجویه حافظ، ابوسعید محمد بن موسی صیرفی و علی بن محمد طرازی، بهره برده است.^[۷]

شاگردان

خواجه عبدالله، شاگردان زیادی تربیت نمود مانند عیسی سجزی، عبدالملک کروخی، محمد صیدلانی، علی بخاری، عبدالسلام هروی، مرزوق هروی و احمد سمرقندی. از میان این شاگردان سجزی و کروخی کاتب برخی از آثار او بوده‌اند.^[۸] پیر هرات از طریق خطابه، وعظ، امر به معروف و نهی از منکر، به تربیت شاگردان و مریدان خود می‌پرداخت و آنان را در عمل و پای‌بندی به اصول و فروع ترغیب می‌کرد.^[۹] شعر و نثر از دیگر روش‌های تربیتی او بود که مطالب مهم تربیتی را در قالب شعر و نثر بیان می‌کرد. او با این روش، علاوه بر تربیت شاگردان، افکار مخالفان خود را نیز جواب می‌داد.^[۱۰]

جایگاه اجتماعی

پیر هرات به‌عنوان یکی از شخصیت‌ها و عالمان بزرگ حنبلی، از جایگاه اجتماعی بالایی برخوردار بود. او در هرات به شیخ‌الاسلام معروف شد.^[۱۱] بعد از فوت استاد خود امام یحیی بن عمار شیبانی، به‌جای او نشست و به وعظ و تفسیر قرآن پرداخت. درخانقاه به دستگیری از مریدان و برقراری مجالس مشغول بود. او چنان جایگاه و منزلتی یافت که مورد توجه خلفای زمان خود خلیفه القائم‌بامرالله و خلیفه المقتدی قرار گرفت. آنها هدایا و خلعت‌های زیادی را برای او می‌فرستادند.^[۱۲] خواجه عبدالله، بعد از وفات نیز مورد توجه مردم بود و امروزه افراد بسیاری به زیارت آرامگاه او می‌روند و از وی طلب حاجت می‌کنند.^[۱۳]

دیدگاه امام خمینی دربارهٔ پیر هرات

امام خمینی از خواجه هرات به عارف کامل، حکیم و سالک الی‌الله یاد و به آثار عرفانی او توجه خاص کرده و دیگران را به خواندن آن سفارش نموده است.^[۱۴]

تمبر پستی تاجیکستان - تصویر خواجه‌عبدالله‌انصاری — تمبر پستی تاجیکستان منقش به تصویر خواجه‌عبدالله‌انصاری

سیرة عملی

پیر هرات، در دوران جوانی خود با تنگ‌دستی زندگی کرد و در میان‌سالی در خوراک و پوشاک همچون مریدان و یاران خود، ساده و بی‌آلایش بود. وی همواره از افراد توانگر و دولت‌مردان دوری می‌کرد، از بزرگان و صاحب‌منصبان دولتی جز عطر و قربانی چیز دیگری نمی‌پذیرفت.^[۱۵] در سیره عرفانی و مشرب صوفیانه خود، پیرو کتاب و سنت بود و بر لزوم تطابق طریقت با شریعت پافشاری می‌کرد. او معتقد بود که تنها راه رسیدن به حقیقت، پیمودن شریعت است.^[۱۶]

آثار

مناجات‌نامه-خواجه عبدالله انصاری — مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری

از خواجه عبدالله، آثار زیادی در عرفان و تفسیر به‌جا مانده است؛ مانند منازل السائرین، ذم الکلام و اهله، تفسیر الهروی، مختصر فی آداب الصوفیه، السالکین لطریق الحق، مناقب الامام احمد حنبل، صد میدان، المعارف، فی المناجات، الهی‌نامه، مناجات‌نامه، محبت‌نامه، طبقات الصوفیه، در تصوف.^[۱۷]

درگذشت

آرامگاه خواجه عبدالله انصاری (پیر هرات) کابل

پیر هرات در ۲۲ ذی‌حجهٔ ۴۸۱ق در هرات درگذشت و در منطقه گازرگاه، مکانی که در آن سکونت داشته و به تربیت شاگردان می‌پرداخت، به خاک سپرده شد.^[۱۸] اولین بنای آرامگاه پیر هرات توسط سلطان غیاث‌الدین محمد بن سام غوری (۵۵۸–۵۹۹ش) نهاده شد. بنای فعلی آرامگاه او در سال ۸۲۹ توسط شاهرخ سلطان صورت گرفت که تاکنون به‌همان شکل باقی است. این مکان، دارای یک باغ و سه صحن است که از خشت ساخته شده است.^[۱۹]

پانویس

↑ خواند امیر، تاریخ حبیب السیر، 1362ش، ج2، ص314.
↑ جامی، نفحات الانس، بی‌تا، ص338.
↑ جامی، نفحات الانس، بی‌تا، ص349.
↑ انصاری، صد میدان، 1368ش، ص4.
↑ بور کوی، سرگذشت پیر هرات، 1360ش، ص4؛ کرامتی مقدم، «شاخص‌های سبکی صد میدان خواجه عبدالله انصاری»، 1393ش، ص23.
↑ جامی، نفحات الانس، بی‌تا، ص338.
↑ جامی، نفحات الانس، بی‌تا، ص338؛ بور کوی، سرگذشت پیر هرات، 1360ش، ص4.
↑ عطار، تذکرة الاولیاء، بی‌تا، ج3، ص1185.
↑ انصاری، صد میدان، 1368ش، ص14.
↑ غلامرضایی، سبک‌شناسی نثرهای صوفیانه از اویل قرن پنجم تا اوایل قرن هستم، 1388ش، ص517.
↑ انصاری، طبقات الصوفیه، 1362ش، مقدمه.
↑ بور کوی، سرگذشت پیر هرات، 1360ش، ص139-143.
↑ «آرامگاه خواجه عبدالله انصاری در شهر هرات» خبرگزاری تسنیم؛ «مزار خواجه عبدالله انصاری» سایت سیستم جامع معلومات گردشگری افغانستان.
↑ خمینی، شرح چهل حدیث، 1388ش، ص28-31؛ خمینی، صحیفه امام، 1368ش، ج18، ص442.
↑ جامی، نفحات الانس، بی‌تا، ص352-353.
↑ انصاری، صد میدان، 1368ش، ص8.
↑ انصاری، طبقات الصوفیه، 1362ش، مقدمه.
↑ کارزگاه مدفن پیر هرات،1355ش، مقدمه؛ جامی، نفحات الانس، بی‌تا، ص355، بور کوی، سرگذشت پیر هرات، 1360ش، ص145.
↑ کارزگاه مدفن پیر هرات، 1355ش، ص9-14.

منابع

«آرامگاه خواجه عبدالله انصاری در شهر هرات» خبرگزاری تسنیم، تاریخ انتشار: ۲۷ آبان ۱۳۹۳ش.
انصاری، خواجه عبدالله، صد میدان، به‌تحقیق دکتر قاسم انصاری، تهران، طهوری، ۱۳۶۸ش.
انصاری، خواجه عبدالله، طبقات الصوفیه، با مقدمه حسین آهی، تهران، فروغی، چ۱، ۱۳۶۲ش.
بور کوی، ژرژ، سرگذشت پیر هرات، ترجمه روان فرهادی، تهران، مؤسسه فرهنگی هنری الست فردا ۱۳۶۰ش.
پوهاند نوین، کارزگاه مدفن پیر هرات، کابل، انجمن تاریخ افغانستان، ۱۳۵۵ش.
جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، تهران، بی‌نا، بی‌تا.
خرمشاهی، بهاءالدین، قرآن‌پژوهی، تهران، فرهنگی مشرق، ۱۳۸۶ش.
خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸ش.
خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۶۸ش.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمد، تذکرة الاولیاء، به‌تصحیح علامه قزوینی، تهران، بی‌نا، بی‌تا.
غلامرضایی، محمد، سبک‌شناسی نثرهای صوفیانه از اوایل قرن پنجم تا اوایل قرن هشتم، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۸۸ش.
کرامتی مقدم، سید علی، «شاخص‌های سبکی صد میدان خواجه عبدالله انصاری»، فصلنامه پژوهش‌های ادبی و بلاغی، سال سوم، شماره ۹، ۱۳۹۳ش.
«مزار خواجه عبدالله انصاری» سایت سیستم جامع معلومات گردشگری افغانستان، تاریخ انتشار: ۴ اسفند ۱۳۹۶ش.

[1] خواند امیر، تاریخ حبیب السیر، 1362ش، ج2، ص314.

[2] جامی، نفحات الانس، بی‌تا، ص338.

[3] جامی، نفحات الانس، بی‌تا، ص349.

[4] انصاری، صد میدان، 1368ش، ص4.

[5] بور کوی، سرگذشت پیر هرات، 1360ش، ص4؛ کرامتی مقدم، «شاخص‌های سبکی صد میدان خواجه عبدالله انصاری»، 1393ش، ص23.

[6] جامی، نفحات الانس، بی‌تا، ص338.

[7] جامی، نفحات الانس، بی‌تا، ص338؛ بور کوی، سرگذشت پیر هرات، 1360ش، ص4.

[8] عطار، تذکرة الاولیاء، بی‌تا، ج3، ص1185.

[9] انصاری، صد میدان، 1368ش، ص14.

[10] غلامرضایی، سبک‌شناسی نثرهای صوفیانه از اویل قرن پنجم تا اوایل قرن هستم، 1388ش، ص517.

[11] انصاری، طبقات الصوفیه، 1362ش، مقدمه.

[12] بور کوی، سرگذشت پیر هرات، 1360ش، ص139-143.

[13] «آرامگاه خواجه عبدالله انصاری در شهر هرات» خبرگزاری تسنیم؛ «مزار خواجه عبدالله انصاری» سایت سیستم جامع معلومات گردشگری افغانستان.

[14] خمینی، شرح چهل حدیث، 1388ش، ص28-31؛ خمینی، صحیفه امام، 1368ش، ج18، ص442.

[15] جامی، نفحات الانس، بی‌تا، ص352-353.

[16] انصاری، صد میدان، 1368ش، ص8.

[17] انصاری، طبقات الصوفیه، 1362ش، مقدمه.

[18] کارزگاه مدفن پیر هرات،1355ش، مقدمه؛ جامی، نفحات الانس، بی‌تا، ص355، بور کوی، سرگذشت پیر هرات، 1360ش، ص145.

[19] کارزگاه مدفن پیر هرات، 1355ش، ص9-14.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]