پیش‌نویس:خرافه‌گرایی

قفل زدن به مکان‌های مقدس، خرافه‌ای که برخی افراد به امید رفع مشکلات و برآورده شدن آرزوها انجام می‌دهند

خرافه‌گرایی؛ تفسیر و برداشت نادرست انسان از وقایع و روابط پدیده‌های هستی.

خرافه‌گرایی، نماد جهل و کوتاه‌بینی انسان‌ها، عاملی برای فرار از واقعیت‌ها و سوق‌دادن به‌سمت پوچ‌گرایی و مانعی برای رشد و ترقی مادی و معنوی جوامع محسوب می‌شود. رواج خرافات در جامعه موجب جمود فکری و عقلی و محو خلاقیت و نوآوری در زندگی فردی و اجتماعی انسان می‌شود.

مفهوم‌شناسی خرافه‌گرایی

واژهٔ خرافه به‌معنای سخن جذاب دروغین، حدیث باطل و سخن بیهوده است و به هر سخن نادرست و بی‌اساس، خرافه گفته می‌شود. براین‌اساس، مطالبی که ریشه در حقیقت ندارد و با علل و انگیزه‌های مختلفی مانند تقلید از گذشتگان در میان انسان‌ها رواج یافته و هیچ‌گونه توجیه عقلانی نداشته و مردم به آن معتقد بوده و از مخالفت با آن هراس داشته‌اند، خرافه نامیده می‌شود؛ مانند نحس دانستن عدد ۱۳ یا صبر کردن بعد از عطسه.

تاریخچه خرافه‌گرایی

بشر در تمامی اعصار، گرفتار باورهای خرافی بوده است. اعراب جاهلی پیش از اسلام، با خرافات زندگی می‌کردند؛ از جمله بت‌پرستی، اختصاص برخی حیوانات و محصولات کشاورزی به بت‌ها و حرام دانستن خوردن آنها، زنده به‌گور کردن دختران، آتش‌افروزی برای آمدن باران، شتر سالم را داغ می‌زدند تا دیگری بهبود یابد و اگر گاو ماده آب نمی‌خورد گاو نر را می‌زدند، با آویزان کردن قلاده‌هایی که در آنها سنگ‌ها و استخوان‌ها را به بند کشیده شده بود بیماران خود را معالجه می‌کردند.

مطالعهٔ ریشه‌های تاریخی خرافات نشان می‌دهد، عوامل متعددی باعث اشاعهٔ خرافات شده است. برخی خرافات در اثر اختراع و تحمیل افسانه‌سراها، اخبارنویسان، منجمان و جادوگران برای استفاده از منافع و فریب مردم درست شدند؛ مانند تفأل و فال بد زدن. بسیاری از باورهای خرافی در ایران متأثر از خرافات ملل دیگر مانند کلده و آشور است که آنها را مادر خرافات و جادو نامیده‌اند که منجر به رواج خرافاتی میان ایرانیان شده است. هجوم مغول‌ها به ایران یکی دیگر از علل شیوع خرافات در ایران است که برخی باورهای مغول‌ها گسترش یافت.

گونه‌شناسی خرافات

براساس مطالعات صورت گرفته، خرافات براساس میزان گرایش به آنها به چهار دسته تقسیم می‌شوند:

1. اعتقاد به نیروهای ماوراءالطبیعی مانند احضار و ارتباط با ارواح، اجنه و جادوگری؛
2. پیش‌بینی حوادث آینده (پیشگویی) هم‌چون فال‌گیری، طالع‌بینی و کف‌بینی؛
3. دور کردن بلا و مصیبت مانند آویزان کردن مُهرهٔ مار، اسپند دود کردن و تخم‌مرغ شکستن؛
4. دست‌یابی به خواسته‌ها و نیازها از طریق افسون‌گری و درمان بیماری‌های لاعلاج.

خرافات در پوشش دین

خرافه‌هایی که به‌نام دین و مذهب در جامعه مطرح می‌شوند با انگیزه، اندیشه، اخلاق و رفتار انسان، که در ساحت سعادت دخیل‌اند، سروکار دارند و هرگاه انگیزه و اندیشهٔ خرافی، رنگ دینی به خود بگیرد، پیوند وثیقی با فلسفه حیات و هدف زندگی یافته و زندگی فردی و اجتماعی را بامعنا یا بی‌معنا جلوه می‌دهد. این دسته از خرافات با نفوذ در عمق باورها و رفتار دینداران، عین دین و گزاره‌های دینی انگاشته می‌شوند. چنین باورهایی، جامعهٔ دینی را از درون تهی ساخته و عامل تخدیر و تخریب اجتماعی هستند.

خرافات دینی با در نظر گرفتن ابعاد معرفتی و رفتاری دین به صورت‌های ذیل تقسیم‌بندی می‌شود:

خرافات اعتقادی

مانند غلو نسبت به پیامبر، امامان و اولیای الهی که در حقیقت نوعی تحریف و انحراف از آموزه‌های دین است.

خرافات در عبادت

نظیر پرستش ستارگان و حیوانات و بسیاری از اجرام آسمانی.

خرافات در عزاداری و اسطوره‌سازی

نظیر خرافات در مورد حادثهٔ عاشورا که در این‌باره شهید مرتضی مطهری در کتاب «حماسهٔ حسینی»، الگوگیری از قیام امام حسین و پیراستن قیام عاشورا از داستان‌های خرافی و اسطوره‌ای و مدایح و مراثی از تحریفات را مورد تأکید قرار داده است. مداحی‌های غلوآمیز، قمه‌زنی و خواندن روضه‌های خرافی، از این دست خرافات به‌شمار می‌آیند. شهید مطهری با نقد کتاب روضةالشهدا از ملاحسین واعظ کاشفی، اشتمال آن بر خرافات و گزاره‌های اغراق‌گونه، مانند داستان زعفر جنّی و عروسی حضرت قاسم در وقایع کربلا، را نکوهش کرده است.

خرافه در درمان با دستورالعمل دینی

نوشتن دعا یا ذکرهای خاصی روی کاغذ و انجام دستورالعمل ویژه مثل سوزاندن یا خوردن آب مخلوط به آن.

خرافات سیاسی بر مبنای تحریف آموزه‌های دینی

شامل اندیشه‌های عوام‌فریبانه‌ای که گروه‌های افراطی یا احزاب خاص و سیاستمداران قدرت‌طلب برای ارضاء حس برتری‌طلبی خود از آن سود می‌جویند. آنها با تحریک عواطف به ظاهر مقدس اقوام و فرقه‌ها، نظیر دفاع از ملیت، آب و خاک یا با توجیه فرضیه‌های شبه‌علمی مقاصد توسعه‌طلبانهٔ خود را پی می‌گیرند. از جمله خرافه‌های صهیونیسم در عرصهٔ سینما و پیش‌گویی‌های مربوط به آن در فیلم‌های آخرالزمان.

خرافه اقتصادی

تفاسیر نادرست از آموزه‌های دینی در باب ارتباط افزایش روزی با برخی اعمال معنوی یا وارد کردن تعبیرات نادرست و خرافی با لباس آموزه‌های دینی باعث ایجاد خرافه در امور اقتصادی شده است. مانند تعبیه نعل اسب در ورودی درب مغازه جهت تأثیر خوش‌یمنی آن در جلب مشتری و افزایش درآمد و رونق کسب و کار.

خرافه به منظور رفع حاجت با دستوالعمل دینی

مانند دستورالعمل‌های وارد شده جهت فرزنددار شدن.

خرافه در توسل

مانند بستن پارچه‌های سبز و قفل زدن به ضریح و حرم امامان یا درختان.

خرافات غیر دینی (اجتماعی)

این نوع خرافات، ناظر به افکار موهوم و علایق و احساسات غیرمنطقی است که اکثریت جامعه به آن معتقد و پایبند شده و بیشترین کارکرد و بروز و ظهورشان در اجتماع و در تعامل با انسان‌ها یا طبیعت و حیوانات است، به‌طوری که برای حفظ و بقای آن جان و مال خود را فدا می‌کنند.

برخی از این خرافات عبارت‌اند از:

• فال‌بینی و رمالی؛
• سحر و جادو مانند آویختن دعا و طلسم قلعه یاسین برای باطل کردن سحر؛
• خوش‌یمن یا بدیمن بودن برخی از حیوانات مانند جغد و کلاغ؛
• خرافه در مورد اشیاء نظیر آویزان کردن تک‌چشم آبی که امروزه به‌عنوان نماد چشم‌زخم/چشم‌نظر در اکثر منازل، ماشین‌ها و جواهرات تزیینی برای رفع بلا و بیماری مورد استفاده قرار می‌گیرد؛
• خرافه در گفتار روزمره با بیان عباراتی هم‌چون «یا صاحب صبر» بعد از عطسه، «چشمت کور» برای جلوگیری از چشم‌زخم و باور به بخت و شانس و تلقی معنای منفی آنها با به‌کار بردن عبارات «من به نسبت دیگران خیلی بدشانسم!» یا «فلانی چقدر شانس داره!».

زمینه‌های شکل‌گیری خرافات

طبق پژوهش‌های صورت گرفته، مهم‌ترین علل شکل‌گیری خرافات را در امور ذیل می‌توان بررسی کرد:

1. جعل حدیث: برخی خرافات دینی در بستر تاریخ، برآمده از حدیث‌های جعلی و مجموعه احادیث اسرائیلی (اسرائیلیات) است که به‌وسیلهٔ یهودیان مسلمان‌شده یا مسلمانان ساده‌لوح یا دشمنان اسلام ساخته و پرداخته شده و در فرهنگ مسلمانان مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند، نظیر افسانهٔ غرانیق.
2. ناتوانی از درک حقایق و جهل و نادانی دربارهٔ پیوندهای علّی موجود میان پدیده‌ها؛
3. پایین بودن سطح فرهنگ و بینش اجتماعی مردم؛
4. اشتیاق به آگاهی از وقایع آینده؛
5. عدم اعتماد و اطمینان به آینده؛
6. تقلید و توارث از گذشتگان؛
7. مقدس انگاشتن انواع باورها و ادعاهای ساخته و پرداخته جامعه؛
8. برطرف نشدن مشکلات و معضلات عادی زندگی به‌وسیلهٔ شیوه‌های متعارف عقلانی و علمی؛
9. تنگدستی و فقر افراد؛
10. هم‌رنگی اجتماعی و مورد قبول واقع شدن؛
11. فقدان اخلاق باور و بی‌مسئولیتی در برابر پذیرش باورها؛
12. شرطی‌شدن در برابر امور تصادفی؛
13. فقدان اراده و دلیل‌خواهی؛
14. غلبهٔ فرهنگ بیگانه؛
15. نقش آرامش‌آفرینی خرافات در رهایی از اضطراب، درماندگی، آلام و مصیبت‌ها؛
16. محرومیت اجتماعی و عدم شناخت درست وقایع یا رخدادها؛
17. وجود تبعیض و احساس بی‌عدالتی در بافت جامعه؛
18. دسترسی آسان به خرافات در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی به‌صورت فال‌گیری و پیش‌گویی آنلاین و تلفنی؛
19. خلأ عاطفی، ضعف پایه‌های اعتقادی، افسردگی، فرار از وضعیت موجود، ناکامی‌ها و ناامیدی از رسیدن به خواسته‌ها و آرزوها از سایر عوامل شکل‌گیری خرافات است.

بنابراین، به‌طور کلی دو عامل در بقای خرافه در تمامی دوران‌ها نقش اساسی دارند: شرایط محیط و جامعه و شخصیت انسان.

کارکرد خرافات

از دیدگاه جامعه‌شناختی، خرافات در طول تاریخ، دوگونه کارکرد داشته است:

کارکرد عینی خرافات: به‌صورت شعائر، اعمال و مناسک، تجلی می‌یابد و عموماً در عرصهٔ زندگی فردی و اجتماعی دیده می‌شود.

کارکرد ذهنی خرافات: که در ساحت روان و درون انسان‌ها اتفاق می‌افتد.

و پیامدهایی از این قبیل را به‌دنبال دارد:

• توجه به وضع آنی و سپردن آینده به دست حوادث؛
• جبرگرایی و بی‌قانونی؛
• بی‌اختیاری، بی‌ارادگی و بی‌تدبیری انسان؛
• ایجاد نوعی احساس تسلط خیالی در انسان و کمک به حفظ یکپارچگی شخصیت فرد؛
• ایجاد نوعی احساس امنیت و اعتماد به نفس کاذب؛
• و بازداشتن انسان از تلاش و کوشش واقعی با ایجاد حالت خمودگی و تنبلی.

روان‌شناسی خرافات

مطالعات روان‌شناسی خرافات نشان می‌دهد معمولاً در مواقع حساس و لحظاتی که عدم اعتماد و اطمینان به آینده وجود دارد، مانند رویارویی با مسائلی هم‌چون تولد، مرگ، بیماری، قحطی، فقر، حوادث طبیعی و پیشامدهایی که همیشه برای بشر اضطراب‌آور بوده و احساس شکست و ترس و خشم به‌دنبال داشته‌اند، خرافات به‌وجود می‌آیند. در این مواقع، انسان‌ها به‌دلیل اینکه نمی‌توانسته‌اند از راه علم و منطق دلایلی معقول برای توجیه اتفاق ارائه کنند، به اعتقادات خرافی گرایش پیدا کرده‌اند تا از اضطراب و تشویش درونی رها شده و تسکین خاطر پیدا کنند.

از منظر نظریه‌پردازان مطرح در حوزهٔ روان‌شناسی اجتماعی، عواملی چون فرایندهای اجتماعی در پیدایش خرافات مؤثر واقع می‌شود. آلبرت بندورا معتقد است، علت رفتارها و اندیشه‌های خرافی، فرهنگ حاکم بر جامعه است که با نفوذ و اثر بر فرد، نسل‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. افراد در اثر توجه به برخی از ابعاد رفتاری سعی در حفظ و بازتولید رفتار می‌کنند.

جامعه‌شناسی خرافات

در رویکرد جامعه‌شناختی، خرافات در فرهنگ معنوی جامعه، گونهٔ ناقصی از مقولهٔ آگاهی اجتماعی است که امروزه از آسیب‌های اجتماعی شمرده می‌شوند. خرافات به‌عنوان یک پدیدهٔ اجتماعی، در بستر جامعه شکل گرفته و نتیجهٔ نوع روابط و مناسباتی است که در طول زمان و به دلایل اجتماعی حاکم شده‌اند. در چنین رویکردی، عواملی چون جامعه، فرهنگ عامهٔ آن، ادیان موجود در جامعه، آموزه‌های حاکم بر آن و فرایندهای توسعه و ترقی در آن از عوامل مؤثر خرافه‌گرایی به‌شمار می‌آیند.

گسترهٔ خرافه در سبک زندگی

حک تصاویری با مزامین خرافه‌گرایی بر بدن ستارگان فوتبال ایران

نگرش و باورهای آدمی، یکی از مؤلفه‌های بنیادی در سبک زندگی است. باورهای خرافی به‌دلیل مبانی غیرعقلانی و علمی، با ایجاد احساس درونی یا حس ترس موجب می‌شود که افراد در مقابل آنها سکوت کنند. طبق نتایج به‌دست آمده از یافته‌های پژوهشی، بین رضایت از زندگی و گرایش به خرافات رابطهٔ معناداری وجود دارد. افرادی که رضایت از زندگی نداشته‌اند، گرایش بیشتری به خرافات داشته‌اند تا از این طریق بتوانند بر مشکلات خود غلبه یابند. در مقابل، افرادی که از زندگی خود رضایت دارند کمتر به باورهای خرافی متوسل می‌شوند.براین اساس، گسترهٔ خرافه، بسیاری از ابعاد زندگی انسان اعم از بینش و منش و کنش یا باور و رفتار را شامل می‌شود.

گاهی خرافه در یک اعتقاد، مانند باور به اینکه انسان در برابر قسمت و سرنوشت از پیش تعیین‌شدهٔ خود هیچ مسئولیتی ندارد و محکوم به سرنوشت است (تقدیرگرایی) و گاهی در یک رفتار، هم‌چون گره‌زدن سبزه برای برآورده‌شدن حاجت‌ها، شکستن تخم‌مرغ برای جلوگیری از چشم‌زخم، آب‌ریختن پشت سر مسافر برای سالم برگشتن او، آویزان کردن مُهرهٔ مار برای جلوگیری از چشم‌زخم یا جذب مهر و محبت، توقف در هنگام عطسه، پاشیدن آب به گربه باعث درآمدن زگیل روی دست می‌شود، پیشانی بلند نشانهٔ بخت و اقبال بلند است، باز و بسته کردن قیچی بدون اینکه چیزی را با آن برش دهند منجر به مشاجره می‌شود، گره‌زدن نخ به ضریح و حرم‌ها و مالیدن خون قربانی به اتومبیل و خانه، اعتقاد به سعد و نحس ایام و اعداد، فال نیک و بد زدن، شومی صدای جغد یا کلاغ، شگون نداشتن رنگ سیاه یا نذر و استغاثه به برخی پدیده‌های طبیعی به‌ویژه درختان پدید می‌آید.

خرافات رایج در سایر ملل

گرایش به خرافات در هر قوم و ملتی، جایگاه خاص خود را دارد و افراد متعددی به خرافات باقی‌مانده از نسل‌های پیشین خود پایبند بوده و در فرایند جامعه‌پذیری و فرهنگ‌پذیری، آنها را به نسل بعد از خود انتقال می‌دهند. علامه طباطبایی معتقد است که خرافه‌پرستی مختص به شرقی‌ها نیست بلکه به‌همان میزانی که در شرق وجود دارد در غرب نیز وجود دارد. اختصاص ستون نشریات به طالع‌بینی در آمریکا و انگلستان، چاپ کتاب‌های طالع‌بینی با نسخه‌های بی‌شمار و اعتقاد به افسون‌گری و جادوگری در کشورهای آلمان، فرانسه و ایتالیا نشان می‌دهد که در جوامع غربی با وجود پیشرفت‌های علمی و فناوری خرافات در زندگی روزمره آنها ظهور داشته است.

برخی از باورهای خرافی رایج در این جوامع عبارت‌اند از:

اعتقاد به خوش‌یُمن بودن گربهٔ سیاه و زدن به تخته در میان مردم انگلستان، مردم اسپانیا، روزهای چهارشنبه که مصادف با سیزدهمین روز ماه است را نحس دانسته و در این روز ازدواج، سفر هوایی و دریایی انجام نمی‌دهند. فرانسوی‌ها معتقدند که در کلیسا نباید یک شمع را به‌وسیلهٔ شمعی دیگر روشن کرد؛ زیرا این عمل قدرت دعا را به شمع دیگر منتقل می‌کند. در ژاپن، مردم هنگامی که در گورستان راه می‌روند انگشت شست خود را درون مشت‌شان مخفی می‌کنند؛ زیرا انگشت شست در این کشور انگشت والدین نام دارد و از این طریق از پدر و مادر خود محافظت می‌کنند. پیدا کردن سکه‌ای که روی آن به‌سمت بالا باشد، در آمریکا نشانهٔ خوش‌شانسی است. مردم روسیه هرگز به یک‌دیگر گل زرد هدیه نمی‌دهند؛ زیرا اعتقاد دارند که گل زرد خوش‌یُمن نیست.

خرافه از منظر آموزه‌های اسلامی

قرآن، ریشه خرافه را در ضعف خردورزی می‌داند و با هرگونه مظاهر خرافه‌پرستی (اساطیر) به مبارزه برخاسته است. از منظر آیات قرآن، بت‌پرستی، بزرگ‌ترین مظهر انحراف فکری و خرافه‌پرستی است. زنده به‌گور کردن دختران به‌علت باورهای خرافی نظیر دختر شوم، بد قدم، مایهٔ سرافکندگی پدر، موجب خسران و کمبود روزی خانواده ناشی از درک نادرست حقیقت انسان و ضرورت وجود زن برای بقا، رشد و بالندگی نظام آفرینش بوده است.

تأثیر جنسیت در خرافه‌گرایی

با توجه به پژوهش‌های میدانی، اعتقاد به خرافات در میان زنان بیشتر بوده و به‌سمت‌وسوی سرنوشت‌گرایی و افکار قضا و قدری کشیده است. تحقیقات نشان می‌دهد، زنان برای کنترل و درک اتفاقات ناشناخته و کاهش اضطراب ناشی از ناامیدی و ناتوانی از انجام امور زندگی، بخت‌گشایی، نازایی، بازگشت معشوق، پیدا کردن مال گمشده و ایجاد علاقه بین زن و شوهر به خرافات و اعمالی هم‌چون فال قهوه، فال تاروت، دعانویسی و سرکتاب روی می‌آورند.

برخی از روان‌شناسان، یکی از علل اصلی مراجعهٔ زنان به رمال‌ها و فال‌گیرها را در عدم توجه اطرافیان به حرف‌های آنها بدون جهت‌گیری بیان کرده است، در حالی که رمال‌ها با بیان جملاتی جذاب از جنس آینده، افراد را به‌سوی خود جذب می‌کنند. هم‌چنین، این رفتارها به قشر خاصی از جامعه مربوط نبوده و تمامی افراد اعم از فقیر و غنی، تحصیلکرده و بی‌سواد را شامل می‌شود.

خرافات در کسب درآمد

زنان فالگیر، چهارراه ولیعصر؛ تیرماه ۱۳۸۴ش

امروزه، مراجعهٔ بی‌شمار افراد برای نوشتن دعا، طلسم، بازکردن سرکتاب، کهانت و پیشگویی از آینده، فال و سایر موارد به‌عنوان یکی از واقعیت‌های زندگی برخی از افراد جامعه تبدیل شده است و در این میان، افراد سودجو با ادعای برطرف نمودن مشکلات و بازکردن گره کور زندگی درصدد ایجاد امیدهای واهی به مردم بوده‌اند و خود در این میان با دریافت مبالغ هنگفت از مردم به ایجاد کسب و کار پرداخته‌اند. «بختت بلنده»، «به‌زودی پولدار میشی و به مراد دلت می‌رسی» برخی از عبارات تأثیرگذار افرادی است که با پیش‌گویی‌های خیالی خود در حال فریب دیگران هستند. با توجه به گزارش‌های منتشر شده، فال و فال‌گیری علاوه بر ضرر مالی در برخی موارد منجر به آسیب‌های اجتماعی مانند هتک حرمت و تجاوز به افراد که اغلب زنان و دختران هستند، شده است.

ورود انگاره‌های خرافی مانند جادو، ارواح و شبح به عرصهٔ فیلم و سینما و ادبیات داستانی به‌خصوص ادبیات کودک و نوجوان با چاپ مجموعه کتاب‌های داستانی «هری‌پاتر» که به پایه‌ریزی باورهای خرافی در کودکان می‌پردازند، سبب ایجاد خیال‌پردازی‌های واهی، توهم، هم‌ذات پنداری و به‌تصویر کشیدن دنیایی غیرممکن در روح لطیف کودکان می‌شود.

شخصیت و خرافات

مطالعات روان‌شناسی نشان می‌دهد، تمایل یا عدم تمایل فرد به خرافات به شخصیت وی برمی‌گردد. از این منظر، در مواجهه با خرافات، دوگونه شخصیت را برای افراد می‌توان درنظر گرفت:

الف- افراد با ویژگی شخصیتی مستقل، کنش‌گر، فعال و دیرباور.

ب- افراد با ویژگی شخصیتی منفعل، تسلیم‌گر و زودباور.

شخصیت منفعل و تسلیم‌گر، شخصیتی است که به‌سوی دیگران و جلب‌نظر و حمایت آنها حرکت می‌کند و به‌شدت به دیگران وابسته است. هرچه ساختار شخصیت فرد به‌سمت تلفیق‌پذیری، احساس ناتوانی و وابستگی به دیگران سوق پیدا کند، تسلیم شدن در برابر افکار، احساسات و رفتارهای دیگران افزایش‌می‌یابد. این امر تمایل فرد به خرافات را به‌واسطهٔ علت‌های متعددی مانند در جمع و گروه قرار گرفتن، هم‌رنگ جماعت شدن، نیاز به تأیید و دوست داشته شدن و نیاز به حمایت دیگران تقویت می‌کند.

مواجهه با خرافات

با توجه به نتایج پژوهش‌های انجام شده، برخی از راهکارهایی که می‌توان با بهره‌گیری از آنها از رواج خرافات در جامعه جلوگیری به‌عمل آورد، عبارت‌اند از:

• دعوت به تفکر و خردورزی جهت درک و تحلیل مسائل، تثبیت عقاید و نهادینه‌شدن تفکر و اندیشه در جامعه؛
• توجه به وجدان و فطرت؛
• افزایش سطح علم و آگاهی در همهٔ عرصه‌های دینی، اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی؛
• تفکر نقادانه و انتقادی و تلاش برای یافتن آگاهی قابل اعتماد؛
• آگاهی‌بخشی به عامهٔ مردم در خصوص مفاهیمی نظر سرنوشت و تقدیر جهت جلوگیری از تداخل این مفاهیم با برداشت‌های غلط و عامیانه؛
• بهره‌مندی از نقش رسانه‌های جمعی در مبارزه با خرافات؛
• رجوع به علمای دین و وجوب انتشار منابع اصیل دین توسط مبلغین و علمای دین.

منابع

• إبن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان‌العرب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
• افشانی، سید علی‌رضا و احمدی، اصغر، «میزان نوگرایی و گرایش به خرافات در شهر یزد»، در پژوهش‌نامهٔ جامعه‌شناسی خرافات در ایران، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام، ۱۳۸۹ش.
• «با عجیب‌ترین خرافات در کشورهای مختلف جهان آشنا شوید»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۲۲ مهر ۱۳۹۶ش.
• بصیری، حمیدرضا و فاخری، فاطمه، «پیامدها و آثار تربیتی باورهای خرافی در حیات انسانی با تأکید بر آموزه‌های اسلام (مطالعهٔ موردی باور به بخت و شانس)»، نشریهٔ آموزه‌های تربیتی در قرآن و حدیث، شمارهٔ ۱، ۱۳۹۸ش.
• «تاریخچه خرافه‌گرایی»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ درج مطلب: ۲۳ آبان ۱۳۹۵ش.
• جان‌قربان، لیلا، «واکاوی علل گرایش برخی بانوان به فال و ترویج خرافات»، وب‌سایت آخرین خبر، تاریخ درج مطلب: ۹ خرداد ۱۴۰۱ش.
• جوان هوشیار، جعفر، خرافات و علل شیوع آن در جامعه از منظر اسلام، تبریز، شمیم انتظار سبز، ۱۳۹۲ش.
• جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۴ق.
• خانی، لطف‌علی و دیگران، «بررسی رابطه محرومیت اجتماعی با گرایش به خرافات»، نشریهٔ مطالعات جامعه‌شناسی، شمارهٔ ۲۱، زمستان ۱۳۹۲ش.
• خسروپناه، عبدالحسین، جریان‌شناسی ضد فرهنگ‌ها، قم، تعلیم و تربیت اسلامی، ۱۳۸۹ش.
• داوودپور، مرتضی، «بسترها و پیامدهای اجتماعی خرافات در مهدویت»، وب‌سایت مؤسسهٔ آیندهٔ روشن، تاریخ درج مطلب: ۲۰ تیر ۱۳۸۸ش.
• درودی، مسعود، «خرافات و کارکردهای آن»، در پژوهش‌نامهٔ جامعه‌شناسی خرافات در ایران، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام، ۱۳۸۹ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ش.
• رستگار، یاسر و ولی‌پور، زهرا، «خرافه‌گرایی و ارتباط آن با برخی پارامترهای اجتماعی در میان زنان شهر بندرعباس»، نشریهٔ مطالعات جنسیت و خانواده، شمارهٔ ۱۶، تابستان ۱۴۰۰ش.
• سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
• «سرنوشت زنان ایرانی در ته فنجان‌های چینی»، خبرگزاری بسیج، تاریخ درج مطلب: ۱۰ بهمن ۱۳۹۵ش.
• شاکر اردکانی، سید اسماعیل، خرافات در زندگی مردم، قم، اجود، ۱۳۹۳ش.
• شریعتی، سیدصدرالدین و انصافی مهربانی، سپیده، «نگاهی به خرافه‌پرستی در ایران و جهان و راهکار تربیتی مواجهه با آن»، نشریهٔ فرهنگ مشاوره و روان‌درمانی، شمارهٔ ۲۶، تابستان ۱۳۹۵ش.
• شیرپور، ناهید و دیگران، «بازکاوی مسألهٔ خرافات و مبارزه با آن از منظر آیات و روایات»، نشریهٔ دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، شمارهٔ ۴۰، تابستان ۱۴۰۰ش.
• صفایی، صفی‌الله و دیگران، «بررسی عوامل جامعه‌شناختی مرتبط با خرافات»، نشریهٔ مطالعات امنیت اجتماعی، شمارهٔ ۲۱، ۱۳۸۹ش.
• طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ترجمهٔ محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۷ش.
• عرب‌بیگی، علی‌رضا و بیجاد، علی، روان‌شناسی خرافات، تهران، وانیا، ۱۳۹۷ش.
• عسکری ندوشن و دیگران، «توصیفی از میزان گرایش به خرافات در شهر اهواز»، در پژوهش‌نامهٔ جامعه‌شناسی خرافات در ایران، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام، ۱۳۸۹ش.
• علی‌اکبری، محسن، چیستی خرافه دینی و راه‌های مقابله با آن از دیدگاه قرآن و حدیث، پایان‌نامهٔ دورهٔ دکتری، قم، دانشگاه قرآن و حدیث، ۱۳۹۵ش.
• «غرانیق افسانه یا واقعیت؟!»، وب‌سایت آیین رحمت، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «فال‌گیری و رمالی، تجارت پرسودی که زندگی‌ها را می‌سوزاند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• فروغی، علی و عسگری‌مقدم، رضا، «بررسی میزان گرایش به خرافات در بین شهروندان تهرانی»، در پژوهش‌نامهٔ جامعه‌شناسی خرافات در ایران، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام، ۱۳۸۹ش.
• فضایی، یوسف، «جامعه‌شناسی اوهام و خرافات»، نشریهٔ چیستا، شمارهٔ ۱۴۶–۱۴۷، فروردین ۱۳۷۷ش.
• کریمی، محمدکاظم، «خرافه‌گرایی در جامعهٔ دینی؛ پیامدها و راهکارها»، وب‌سایت بلاغ، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اسفند ۱۳۹۶ش.
• مرادی، محمدمهدی، «خرافات و راهکارهای مبارزه با آن»، نشریهٔ ره‌توشه، شمارهٔ ۹۸، ۱۳۹۸ش.
• «مطهری و مبارزه با طاعون خرافات»، وب‌سایت جامع استاد شهید مرتضی مطهری، تاریخ درج مطلب: ۷ اسفند ۱۳۸۹ش.
• «موج ادبیات خرافه و جادو، یقه‌گیری ژانر وحشت از کودکان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۳ش.
• یثربی، سیدیحیی، فلسفهٔ خرافات، تهران، امیرکبیر، ۱۳۹۳ش.