پیش‌نویس:خراسان رضوی

خراسان رضوی؛ از استان‌های شمال شرقی ایران به مرکزیت مشهد.

خراسان، از مهم‌ترین مراکز و خاستگاه‌های تمدن در ایران است. واژهٔ رضوی در ترکیبِ نام این استان، به‌دلیل حضور مرقد امام رضا در این استان است. شهر مشهد در این استان، پایتخت گردشگری ایران محسوب شده و هر ساله، میزبان میلیون‌ها گردشگر داخلی و خارجی است.

پیشینه

سرزمین خراسان از مدنیتی دیرینه برخوردار بوده و در بسیاری از مکاتب و منابع کهن نیز از آن نام برده شده است. حدود و مرزهای کهن خراسان، بسیار بیشتر و وسیع‌تر از محدودهٔ مرزهای امروزی آن بوده است. نویسنده کتاب حدودالعالم، شرق خراسان را هندوستان، جنوب آن را بیابان کرگس‌کوه، غرب آن را گرگان و شمال آن را نیز رود جیحون معرفی کرده است. او، همچنین، خراسان را دارای نعمات فراوان، معادن زر، سیم و گوهر و دارای اسب‌هایی بسیار چابک و زیبا معرفی کرده است.

خراسان، پس از ورود اسلام نیز شهرت خود را حفظ کرد؛ تا جایی‌که راهِ بغداد به ایران را به‌نام دروازه و راه خراسان می‌شناختند. پس از شهادت امام هشتم شیعیان و دفن او در این خطه، بر آوازه این سرزمین، بیش از پیش افزوده شد. امروزه، شهر مشهد در این استان، پس از مکه، بزرگ‌ترین قطب زیارتی جهان شناخته می‌شود.

جمعیت‌شناسی

آمار جمعیتی

رشد طبیعی و امکانات رفاهی این استان، نسبت به استان‌های اطرافِ آن، منجر به مهاجرپذیر شدن استان خراسان رضوی در دهه‌های اخیر شده است. جمعیت این استان، در سرشماری ۱۳۸۵ش، در حدود ۲٬۰۷۰٬۶۰۴ نفر بود که در ۱۳۹۵ش، به ۶٬۴۳۴٬۵۰۱ نفر افزایش یافته است.

زبان و اقوام

اقوام حاضر در این استان، شامل فارسی‌زبانان، کردها، ترک‌ها، بلوچ‌ها و عرب‌ها می‌شود. بیشترین جمعیت این استان را فارسی‌زبانان با بیش از ۹۰ درصد از کل جمعیت استان، تشکیل داده‌اند.

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی

این استان، با مختصات جغرافیایی ۵۶ درجه و ۱۳ دقیقه تا ۶۱ درجه و ۱۶ دقیقه طول شرقی و ۳۳ درجه و ۸ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۴۳ دقیقه عرض شمالی، دارای وسعتی در حدود ۱۱۸٬۸۵۱ کیلومترمربع است.

خراسان رضوی، استانی در شمال شرق ایران است که از شمال با کشور ترکمنستان و استان خراسان شمالی، از شرق با کشور افغانستان، از جنوب با استان خراسان جنوبی، از جنوب غرب با استان یزد و از غرب با استان سمنان همسایگی دارد.

کوه‌ها و دشت‌ها

جغرافیای طبیعی این استان، شامل سه رشته‌کوه به نام‌های هزارمسجد، بینالود و جُغَتای است. این رشته‌کوه‌ها که در قسمت‌های شمال غربی تا جنوب شرقی این استان کشیده شده‌اند، توسط دو رود به نام‌های «کَشَف‌رود» و رود «جَوین» از یکدیگر جدا می‌شوند. مرز طبیعی استان خراسان رضوی با کشور ترکمنستان از سرزمین‌های همواری تشکیل شده که ادامهٔ دامنه‌های رشته کوه هزارمسجد است. بلندترین قلهٔ این استان، با ارتفاع ۳٬۲۱۱ متر در کوه‌های بینالود (غرب استان) قرار دارد. از جمله قله‌های مرتفع در بخش‌های میانی استان می‌توان به کوه‌های چهل‌تن (با ارتفاع ۳٬۰۱۳ متر)، شاهزاده قاسم (با ارتفاع ۲٬۸۱۳ متر)، کوه سلیمانی (با ارتفاع ۲٬۶۲۵ متر» و کوه میان‌جام (با ارتفاع ۲٬۸۱۲ متر) اشاره کرد. ارتفاعات جنوبی استان نیز توسط دو رود «کالِ دونخ» و «کالِ شور» از ارتفاعات میانی استان متمایز شده‌اند.

مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی، بیش از ۶۰ درصد از خاکِ خراسان رضوی را دربر گرفته است. ۱۳ شهرستان این استان، به‌صورت کامل در بیابان قرار دارد. کاشت انواع نهال، در بسیاری از این نقاط بیابانی، به‌منظور مهار و جلوگیری از گسترش بیابان‌ها و تثبیت شن‌های روان، در سال‌های اخیر، متداول شده است. از بسیاری از این نقاط بیابانی، به‌منظور تولید انرژی‌های خورشیدی و بادی، دسترسی به مواد معدنی و حتی توسعه گردشگری استفاده می‌شود.

آب و هوا

استان خراسان رضوی، در طول سال، در معرض توده هوای سرد قطبی (از شمال)، توده هوای مرطوب غربی (از مرزهای غربی) و توده هوای گرم و خشک (از مرزهای جنوبی) است. میانگین بارندگی سالیانه در این استان در نقاط جنوبی و کوهستانیِ آن بین ۱۰۰–۳۰۰ میلی‌متر متغیر است.

منابع آبی

رشته‌کوه‌های موجود در این استان، سرچشمه رودخانه‌های متعددی هستند که برخی از آنها در داخل استان جریان داشته (یَنگِجَه نیشابور، طُرُق، کارده، فریمان، مدرس، باهز و دهقان) و برخی دیگر نیز به رودخانه‌های مرزی ختم می‌شوند (جام‌رود و کَشَف‌رود). رودخانه‌های کالِ شور سبزوار و اترک به استان‌های خراسان شمالی و سمنان و رودهای کالِ شور، کالِ نمک، کالِ دونخ و کالِ سالار نیز به کویر نمک (مرز مشترک خراسان رضوی با استان یزد) و کالِ نمکزار (در مرز افغانستان) منتهی می‌شوند.

پوشش گیاهی

در این استان، مجموعه‌های جنگلی متفاوتی نیز وجود دارد که بیشتر در ارتفاعات هزار مسجد و بینالود به چشم می‌خورند. این مجموعه‌های جنگلی، به درجات خوب و متوسط (حدود ۱۵ درصد از کل مجموعه‌های جنگلی) و فقیر و خیلی فقیر (حدود ۸۵ درصد از مجموعه‌های جنگلی) تقسیم شده‌اند. برخی از این مراتع، در سال‌های اخیر، به‌عنوان جایگاهی مناسب برای پرورش شتر در نظر گرفته شده‌اند.

حیات وحش

در گستره استان خراسان رضوی، بیش از ۴۱۰ گونه جانوری زندگی می‌کنند که از آن جمله می‌توان به پرندگانی همچون هوبره، زاغ بور، کبک دری، قرقاول سفید، هما، کرس سیاه، بالابان، شاهین و انواع عقاب و نیز پستاندارانی همچون قوچ، میش، کل و بز، آهو، یوزپلنگ، گربه وحشی و گبه پالاس اشاره کرد. امروزه، متأسفانه، ۴۳ گونه جانوری در این استان، مانند پلنگ، اردک سفدی، کرکس مصری و عقاب صحرایی، در فهرست قرمزِ سازمان‌های حفاظت از محیط زیست جهانی قرار گرفته‌اند.

اقتصاد

کشاورزی

استان خراسان رضوی، از جمله استان‌های با پتانسیل و امکانات طبیعی در ایران است که استفاده از ویژگی‌های اقلیمی، استفاده از آب قنات (از دیرباز تا امروزه)، احداث سد و مهار آب‌های سطحی در آن، توانسته به رونق کشاورزی و دامداری در این خطه، کمک بسیاری کند. این بهره‌برداری‌های مؤثر، خراسان رضوی را به یکی از قطب‌های کشاورزی در ایران تبدیل کرده است.

صنعت

فعالیت کارگاه‌ها و مراکز تولیدی و صنعتی نیز در سال‌های اخیر، در این استان، بسیار رونق داشته و پس از استان‌های تهران و اصفهان، در صدر دیگر استان‌های ایران قرار گرفته است.

فرهنگ و هنر

خوراک

از جمله غذاهای محلی این استان می‌توان به رشته‌پلو با گوشت و خوشتلی پلو اشاره کرد. اشکنه‌های محلی مختلف، شله مشهدی، کمه جوش، حلیم عدس خراسانی، ساطری پلو، آش آبکش، قروتو، آش بلغور گندم نیشابور، آش حلبه و زیره نیشابور، توگی سرداغی، آش ماستی، دیگچه مشهدی، کباب شیشلیک شاندیز، یتیمچه، چنگالی و خورش ریواس نیز از غذاهای لذیذ و معروف این استان به‌شمار می‌روند.

سوغات

زعفران، زرشک، انگشتر، زیورآلات فیروزه و عقیق، نقل، نبات، عطر و انواع خشکبار، بهترین و معروف‌ترین سوغاتی‌های این استان محسوب می‌شوند.

جاذبه‌های گردشگری

استان خراسان رضوی، به‌واسطهٔ قدمت و اعتبار بسیاری که دارد، دارای اماکن تاریخی و طبیعی بسیاری برای جذب گردشگران داخلی و خارجی است. از آن جمله می‌توان به حرم امام رضا، آرامگاه نادرشاه افشار، آرامگاه عمرخیام، آرامگاه فردوسی، آرامگاه عطار نیشابوری، خانه توکلی مشهد، خانه داروغه، باغ ملی مشهد، پارک ملت مشهد، جنگل جیغ، چالیدره، طرقبه، پارک کوهسنگی، پارک‌های آبی متعدد در مشهد، مسجد گوهرشاد، بازارهای سنتی و مجتمع‌های تجاری مدرن و امروزی، قنات قصبه (در گناباد)، قدمگاه امام رضا (در نیشابور) و مزار پیر یاهو (در تربت حیدریه) اشاره کرد.

موسیقی

استان خراسان رضوی، از نظر موسیقایی، موسیقی شرق خراسان، قوچان و گناباد را پوشش می‌دهد. موسیقی این خطه، مبتنی بر غزل و دوبیتی (شعر فارسی) است. محققان بر این باورند که موسیقی تربت جام، در این استان، دارای جنبه‌های درونی و معنوی عمیقی است که با موسیقی هیچ ناحیه‌ای در ایران، قابل قیاس نیست. سازهای مورد استفاده در این استان، شامل دوتار، سرنا، دهل، نی و دایره هستند. دوتار نوازی ترکمن‌های این منطقه نیز بسیار پرآوازه است.

آموزش و پژوهش

حوزه‌های علمیه

حوزه علمیه خراسان در مشهد، یکی از بزرگ‌ترین حوزه‌های علمیه شیعیان است. این حوزه، در نهضت علمی امامیه، نقشی پررنگ را ایفا کرده و شمار بسیاری از طلاب علوم دینی در آن مشغول به تحصیل هستند.

دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی

استان خراسان رضوی، دارای ۷۶ مرکز علمی و دانشگاهی است. برخی از دانشگاه‌های این استان، از بهترین مراکز علمی ایران به‌شمار می‌روند؛ مانند دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه علوم پزشکی مشهد و دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد.

تقسیمات کشوری

آخرین تقسیمات کشوری صورت گرفته، این استان را شامل ۳۳ شهرستان با نام‌های باخزر، بجستان، بردسکن، بینالود، تایباد، تربت‌جام، تربت‌حیدریه، جغتای، جوین، چناران، خلیل‌آباد، خواف، خوشاب، داورزن، دَرگَز، رشتخوار، زاوه، زبرخان، سبزوار، سَرَخس، ششتمد، صالح آباد، فریمان، فیروزه، قوچان، کاشمر، کلات، کوهسرخ، گلبهار، گناباد، مشهد، مه‌ولات و نیشابور، ۷۹ بخش، ۱۷۵ دهستان و ۹۶ شهر معرفی کرده است.

منابع

• «۴۳ گونه جانوری خراسان رضوی در فهرست قرمز قرار دارند»، سایت خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: ۱۱ بهمن ۱۴۰۰ش.
• «آشنایی با موسیقی نواحی خراسان رضوی»، سایت همشهری آنلاین، تاریخ بازدید: ۱۰ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «استان خراسان رضوی»، شورای فرهنگ عمومی کشور، تهران، مؤسسه انتشارات کتاب نشر، ۱۳۹۱ش، ص۲۹۴.
• «استان خراسان رضوی»، سایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: ۸ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «تعداد جمعیت و خانوار به تفکیک تقسیمات کشوری، براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ش»، سایت مرکز آمار ایران.
• باغستانی، اسماعیل، «حوزه علمیه مشهد»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائره‌المعارف اسلامی، ۱۳۹۱ش.
• حدودالعالم من المشرق الی المغرب، به‌تحقیق دکتر منوچهر ستوده، تهران، کتابخانه طهوری، ۱۳۶۲ش.
• دانشگاه‌های استان خراسان رضوی، سایت مرجع دانشگاه‌های ایران، تاریخ بازدید: ۱۰ مرداد ۱۴۰۱ش.
• دفتر تقسیمات کشوری، نقشه و جدول تقسیمات کشوری، تهران، وزارت کشور، ۱۳۸۴ش.
• «دیدنی‌های خراسان رضوی»، سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۸ مرداد ۱۴۰۱ش.
• رستمی، محبوبه، «غذاهای محلی استان خراسان رضوی»، سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۸ مرداد ۱۴۰۱ش.
• سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، جغرافیای استان خراسان رضوی، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۸۴ش.
• سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، اطلس راهنمای استان‌های ایران، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح)، ۱۳۸۴ش.
• سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، (حوضه آبریز ایران مرکزی)، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح)، ۱۳۸۳ش.
• سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، (حوضه آبریز دریای خزر)، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح)، ۱۳۸۲ش.
• سازمان نقشه‌برداری کشور، اطلس نقشه و اطلاعات مکانی (استان خراسان رضوی)، تهران، سازمان نقشه‌برداری کشور (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۴ش.
• گیتاشناسی (واحد پژوهش و تألیف)، اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران، گیتاشناسی، ۱۳۸۳ش.
• لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
• مرکز آمار ایران، سالنامه آماری کشور (۱۳۸۳)، تهران، مرکز آمار ایران (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور)، ۱۳۸۴ش.
• «معرفی خراسان رضوی»، سایت جامعه حرفه‌ای هتل‌داران خراسان رضوی، تاریخ بازدید: ۱۰ مرداد ۱۴۰۱ش.