پیش‌نویس:قالی ایرانی

فروش تلفنی قالی کرمان در ابعاد ۲/۶۷ در ۱/۹۶ متر، با قدمتی بیش از ۳۶۰ سال (دوره صفوی)، در حراجی ساتبی به قیمت ۳۳/۸ میلیون دلار

قالی ایرانی، نوعی فرش با ارزش هنری در ایران.

قالی ایرانی، محصول هنری برخاسته از فرهنگ اصیل ایرانی است. قالی ایرانی در اصل برای پاسخ‌گویی به بخشی از نیازهای زیستی انسان با الیاف پنبه، پشم و ابریشم بافته می‌شد. امروزه این محصول، فراتر از یک کالا و حتی هنر ارزیابی می‌شود و طرح‌های قالی‌های اصیل ایرانی آینهٔ فرهنگ ایرانی به‌شمار می‌رود.

واژه‌شناسی قالی ایرانی

قالی ایرانی، نوعی گلیم پرزدار است که با نقش‌های متنوع طراحی می‌شود و از مهم‌ترین محصول‌های صنعتی ایران در عصر حاضر است.

تاریخچهٔ قالی ایرانی

فرش پازیریک قدیمی‌ترین قالی ایرانی در موزۀ آرمیتاژ روسیه

فرش ایرانی به‌عنوان کفپوش و با کارکرد محافظت در برابر سرما و رطوبت، بافته می‌شد. مهارت و هنر قالی‌بافی در دوره‌های گوناگون تاریخ ایران، وجود داشته است. رد پای فرش ایرانی در کتب چینی مربوط به‌دورهٔ ساسانیان نیز دیده می‌شود و حتی برخی گزارش‌های تاریخی از تزیین قصر کوروش، پادشاه ایران در ۲۵۰۰ سال پیش، با فرش‌های باشکوه ایرانی حکایت دارد.

قدیمی‌ترین فرش ایرانی کشف شده مربوط به حدود ۲۴۰۰ سال پیش است که فرش پازیریک نام دارد. این فرش به یک حاشیه گل‌دار و تصاویر سوارکاران، آهوهای در حال چرا و جانوران افسانه‌ای با سر عقاب و بدن شیر منقوش بوده و از جنس پشم و به‌شکل مربعی بافته شده است و اکنون در موزهٔ آرمیتاژ نگهداری می‌شود.

شواهد تاریخی نشان می‌دهد که در زمان سلجوقیان و ایلخانیان فرش‌بافی، تجارتی پرسود و هنری نفیس و ارزشمند بوده است و اماکن متبرکه در آن دوره پوشیده از فرش‌های ایرانی بوده است. در دورهٔ صفویان به‌دلیل پشتیبانی حکومت و دسترسی فراوان به مواد اولیه و همچنین به‌رسمیت شناختن فرش به‌عنوان کالای تجاری، قالی‌بافی در ایران رشد چشمگیری یافت و شهر تبریز به‌عنوان مرکز فرش‌بافی ایران شناخته شد.

جایگاه هنری قالی ایرانی

جهان هنر ایرانی را بیش از هر چیزی با هنر قالی‌بافی می‌شناسد و برای جهانگردان از جاذبهٔ فراوانی برخوردار است. قالی ایران مجموعهٔ هزاران گره است که با ذوق و هنری سرشار تار و پود آن درهم تنیده می‌شود. از گذشته تا امروز قالی ایرانی نفیس‌ترین هدیهٔ ایرانی است که مسافران و جهانگردان آن را به‌همراه می‌برند. قالی ایرانی همچنان در جهان به‌عنوان باارزش‌ترین بافته‌ها مورد تجلیل است.

هویت اسلامی قالی ایرانی

ایرانیان پس از پذیرش دین اسلام، به هنر قالیبافی با بهره‌گیری از مفاهیم و مضامین اسلامی نظیر احادیث، روایات، اشکال و تصاویری مانند صحنه‌های عاشورا، شمایل ائمه، تصاویر و عناصر وابسته به بهشت، هویتی اسلامی بخشیده‌اند. مضامین دینی بر روی قالی‌های محرابی، سجاده، کتیبه و تابلوفرش بازنمایی می‌شود.

ویژگی‌های قالی ایرانی

تراکم و تقارن

هرچه تعداد گره‌های طول و عرض فرش بیشتر باشد، دارای بافت فشرده‌تر و مستحکم‌تر است. همچنین متقارن بودن طرح و رنگ از مشخصات اصلی قالی ایرانی به‌شمار می‌آید.

رنگ طبیعی

الیاف قالی ایرانی به‌صورت طبیعی رنگ می‌شود؛ اگر رنگ فرش طبیعی باشد بر اثر پا خوردن و شستشو ارزش بیشتری پیدا می‌کند و زیبایی خود را از دست نمی‌دهد.

پرزهای نرم و درخشان

پرزهای قالی ایرانی نرم، درخشان و منعطف بوده و رنگ سطح قالی با رنگ انتهای پرزها همسان است. تفاوت در رنگ سطح فرش و انتهای پرزها نشان‌دهنده بی‌کیفیت بودن فرش است.

الیاف طبیعی

اگر فرش با الیاف طبیعی بافته شده باشد کف خانه را در زمستان گرم و در تابستان سرد نگه می‌دارد. فرش‌های بافته‌شده از الیاف مصنوعی همیشه سرد هستند و رنگ می‌دهند و با گذشت زمان از بین می‌روند و ممکن است باعث ایجاد حساسیت شود.

انواع بافت قالی

دستبافت

قالی دستباف بر روی دار توسط دست هنرمندان و با استفاده از الیاف طبیعی مانند ابریشم، پنبه، پشم و سایر مواد طبیعی بافته می‌شود و کیفیت و طول عمر بالایی دارد.

ماشینی

فرش ماشینی به‌وسیلهٔ ماشین‌آلات صنعتی و با الیاف اکرلیک، پلی‌استر و پلی‌پروپیلن بافته می‌شود. عمر فرش ماشینی تحت‌تأثیر جنس الیاف و نخ‌های تار و پود است.

کاربردهای قالی

تابلو فرش

به فرش‌های بافته شده در اندازهٔ کوچک که درون قاب قرار می‌گیرند و به دیوارها آویخته می‌شوند، تابلوفرش می‌گویند. تابلوفرش‌ها جنبه تزئینی دارند و به‌این‌دلیل که بیان‌گر تاریخ، فرهنگ و اصالت ایرانی است به خانه‌ها رنگ و اصالت می‌بخشند.

هدیه به مقامات

قالی و قالیچه ایرانی یکی از گیراترین تحفه‌هایی است که به سفرا و مقامات ملل مختلف اهدا می‌شود.

سجاده

سجادهٔ دستباف ایرانی طرفداران بسیاری دارد، اما به‌دلیل گرانی، تمام اقشار مردم قادر به خرید آن نیستند. در کشورهای عربی حوزهٔ خلیج‌فارس، برای مساجد مجلل خود سجادهٔ فرش دستباف تهیه می‌کنند تا مکان‌های مذهبی خود را باشکوه‌تر جلوه دهند.

فرش مساجد

فرش‌های حاشیه‌دار مسجد امام صادق تهران در میدان فلسطین

فرش‌های مساجد فرش‌هایی هستند در ابعاد بسیار بزرگ و یکپارچه که در طرح سجاده یا حاشیه‌دار مخصوص بافته می‌شوند. فرش مساجد ایران بیشتر به‌صورت ماشینی بافته می‌شود.

انواع طرح‌های قالی ایرانی

شاه‌عباسی

اساس طرح شاه‌عباسی را گل‌های طراحی‌شدهٔ خاصی تشکیل می‌دهند که به نام شاه‌عباسی مشهور است. این گل‌ها ضمن شاخه و برگ‌ها گاه به‌همراه بندهای ختائی و گاه تلفیق با اسلیمی‌ها، طرح‌های اصلی فرش را تشکیل می‌دهند. مانند طرح‌های لچک ترنج شاه‌عباسی، افشان شاه‌عباسی، شاه‌عباسی درختی، شاه‌عباسی شیخ‌صفی، شاه‌عباسی جانوری.

اسلیمی

فرش دستباف بختیاری طرح اسلیمی

طرح اصلی فرش اسلیمی را شاخه‌های تودرتو و چرخشی در میان برگ‌ها، تشکیل می‌دهد. این شاخه‌ها نوعی طرح انتزاعی از درخت است که انتهای هر شاخه در دو بخش متقارن از هم جدا می‌شوند و روی ساقه شاخه‌ها با جوانه‌هایی تزئین شده است که این جوانه‌ها را اسلیم می‌نامند. طرح اسلیمی انواع مختلفی دارد و به‌طور معمول در بیشتر قالب‌ها طرح‌ها تکرار می‌شوند. اسلیمی طرح‌هایی مانند اسلیمی بندی، اسلیمی شکسته، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ترنج‌دار و اسلیمی ماری دارد که معروف‌ترین آن‌ها اسلیمی دهان اژدر است. در طرح‌ها و هنرهای اسلامی از طرح اسلیمی بسیار استفاده شده است.

بته جقه

فرش دستباف با طرح بته‌جقه

طرح فرش بته از درخت سرو الهام گرفته است. بته‌هایی که سرآنها کج است به بته‌جقه شهرت یافته‌اند. این بته‌جقه‌ها در اندازه و شکل‌های مختلف طراحی می‌شود. مشهورترین طرح‌های بته جقه، بته شاخ گوزن، بته ترمه، بته قلمکار اصفهان، بته هشت‌گل، بته سنندج، بته افشاری و بوته بادامی هستند. طرح بوته‌ای یک طرح ایرانی است که در قالی کاشان به وفور دیده می‌شود.

درختی

طرح درختی وجه تشابه بسیاری با طبیعت دارد؛ درخت‌ها در اندازه‌های کوچک و بزرگ طراحی می‌شوند و در اغلب موارد درخت به‌عنوان عنصر اصلی طرح به‌صورت انفرادی طراحی می‌شود. طرح‌های این گروه عبارتند از درختی حیوان‌دار و درختی سبزی کاری.

شکارگاه

طرح شکارگاه مشابه طرح درختی است با این تفاوت که حیوانات وحشی در حال شکار در این طرح دیده می‌شوند. شکارگاه درختی، شکارگاه ترنج‌دار، شکارگاه قابی، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری از انواع طرح شکارگاهی است.

ترکمن یا ایلی

این طرح از نقشه‌های منظم و قانون‌مند پیروی نمی‌کند و زاده ذهن خلاق قالی‌بافان است؛ طبیعت و محیط زندگی مردم کوچ‌نشین در این طرح منعکس شده است. این طرح‌ها را می‌توان باعنوان قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین طرح‌ها در فرش‌بافی ایران برشمرد. نام گروه‌های فرعی این طرح متعلق به محلی است که ابتدا طرح آنجا رواج یافته یا به‌نام اشخاص با نفوذ محلی نام‌گذاری شده است، مانند طرح قشقایی یا طرح علی‌میرزایی.

گل فرنگ

طرح قالی گل فرنگ ترکیبی از طرح‌های اصیل و بومی ایرانی با گل‌های طبیعی، به‌خصوص گل سرخ و گل محمدی است. در این طرح از رنگ‌های تند و روشن مثل رنگ سرخ بسیار استفاده می‌شود.

هندسی

تمام نقش‌های این طرح را اشکال هندسی با استفاده از خطوط زاویه‌دار تشکیل می‌دهد. هندسی بندی قابی، هندسی محرمات، هندسی شاخه شکسته، هندسی کف ساده، هندسی خطائی، هندسی ستاره یا موزاییک، هندسی خاتم شیرازی و هندسی جوشقانی از انواع طرح‌های هندسی هستند.

آثار باستانی و بناهای اسلامی

این طرح از کاشی‌کاری‌ها و اشکال هندسی بناهای باستانی الهام گرفته است. معروف‌ترین آثار در طرح‌ها محرابی کوفی، مسجد کبود، مسجد شیخ لطف‌الله، مقبره شیخ‌صفی، گنبد قابوس، تخت جمشید، طاق بستان و ایوان مدائن است.

مشهورترین طرح قالی ایرانی

از معرف‌ترین وپرکاربردترین طرح فرش ایرانی، می‌توان شاه‌عباسی، بته‌جقه، اسلیمی، ایلی و هندسی را نام برد.

رنگ‌های متداول در قالی ایرانی

رنگ طبیعی

رنگرزان در گذشته، پشم را با استفاده از گیاهان بومی که در کوه‌ها و دشت‌های ایران رشد می‌کند رنگ می‌کردند. امروزه اما قالی‌های با رنگ گیاهی، کمیاب شده است. استادکاران رنگرز از انواع موجودات دریایی و گیاهان بومی و وارداتی برای تولید رنگ‌های مختلف استفاده می‌کنند؛ به‌عنوان مثال از ریشه روناس وحشی رنگ قرمز، از زردچوبه و توت رنگ سبز، از زعفران و انار رنگ زرد، از پوست درخت بلوط رنگ قهوه‌ای و از درخت بقم رنگ مشکی را به دست می‌آورند. تعداد رنگ‌های استفاده شده در قالی‌های ایرانی نزدیک به ۲۵۰ نوع رنگ است.

رنگ شیمیایی

امروزه اکثر فرش‌های ماشینی و ارزان قیمت با مواد شیمیایی رنگ می‌شوند، چون رنگرزی با مواد شیمیایی آسان‌تر و مقرون به‌صرفه‌تر است.

انواع قالی ایرانی

قالی سوف

1. تمام‌پشم؛ تار و پود این نوع فرش به‌طور کامل از پشم طبیعی گوسفند بافته شده است.
2. چله‌پشم؛ چله پشم نوعی از بافت است که چله‌های آن از پشم اما پرزهای آن از الیاف دیگری بافته می‌شود. این فرش ارزان‌ترین فرش در بین سایر فرش‌های دستبافت است.
3. تمام‌ابریشم؛ تار و پود این فرش از ابریشم است و گران‌ترین و نفیس‌ترین فرش ایرانی محسوب می‌شود.
4. کف‌ابریشم؛ الیاف استفاده شده در این فرش ترکیبی از پشم و ابریشم است، چله‌های فرش از پشم و پرزهای آن با ابریشم بافته شده است.
5. گل‌ابریشم؛ در این قالی گل و برگ‌ها از ابریشم و سایر قسمت‌های فرش از پشم بافته می‌شود.
6. سوف؛ در این قالی فقط گل و بوته‌ها پرزدار هستند و زمینه آن از پودهای نازک تشکیل شده است.

انواع بافت در فرش ایرانی

بافت لول

در روش بافت لول تارهای چله بر روی دار به‌گونه‌ای بسته می‌شوند که در محل گره زدن به‌هم متصل باشند و به‌کمک دو چوب چوب هاف و کوجی به‌صورت زیر و رو قرار بگیرند. این شیوهٔ بافت بیشتر در شهرهای تبریز، اصفهان، قم و نائین رایج است.

بافت تک‌پودی

در این نوع بافت، به ازای هر پودی که داخل فرش قرار می‌گیرد، یک ردیف نخ به خاب فرش اضافه می‌کنند. تمامی پودها در این بافت دارای ریشه خاب هستند. این بافت از مهم‌ترین بافت‌های زمینهٔ فرش است و به‌دلیل فشردگی بافت برای فرش‌های با کیفیت و تراکم بالا مناسب است.

بافت دو و سه پودی

در این بافت به ازای هر دو یا سه پودی که داخل بافت فرش قرار دارد، یک ردیف نخ به خاب فرش اضافه می‌کنند، در این صورت تمام نخ‌ها دارای ریشه نیستند و فقط نخ‌های پود به‌صورت یک یا دو در میان دارای ریشه خاب هستند. این نوع بافت برای فرش‌های با تراکم پایین و کیفیت متوسط مناسب است.

بافت تخت

نوعی بافت از نوع بافت دو پودی است که در آن تعدادی نخ رنگی مانند نخ‌های چله قرار می‌دهند و در اثر بافت با نخ‌های پود، بخشی از فرش را ضخیم و زمخت می‌کنند.

شهرهای مهم در قالیبافی

امروزه همچنان در بسیاری از مناطق ایران یکی از مشاغل اصلی مردم، بافتن قالی است. تبریز، کاشان، اصفهان، مشهد و کردستان از معروف‌ترین و قدیمی‌ترین مناطق قالیبافی در ایران به‌شمار می‌آید. هنر فرش‌بافی در تبریز به‌دوران صفویه بازمی‌گردد و این شهر یکی از قطب‌های قالیبافی ایران و جهان است که نقش مهمی در زمینهٔ گسترش سنت‌ها و معرفی هنر فرش ایرانی ایفا می‌کند.

صادرات فرش

صادرات فرش در ایران، یکی از پردرآمدترین کسب‌وکارها به‌حساب می‌آید. فرش‌های دستبافت ایرانی با رنگ‌های طبیعی، کیفیت بالا و زیبایی در طرح موجب شده است تا در مناطق مختلف جهان طرفداران فراوانی داشته باشد. فرش دستبافت، اوج هنر اصیل ایرانی است که با هویت و فرهنگ ایرانی آمیخته شده و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین محصولات صادراتی ایران به بازار جهانی عرضه می‌شود. فرش‌ها از طریق مرزهای زمینی، هوایی و دریایی صادر می‌شوند.

روز ملی فرش

بیستم خرداد هم‌زمان با روز جهانی صنایع‌دستی، روز ملی فرش ایران نام‌گذاری شده است.

منابع

• افروغ، محمد و براتی، بهاره، «عناصر و نمادهای هویت اسلامی در قالی ایرانی»، فصلنامة مطالعات ملی، شمارة۱، ۱۳۹۲ش.
• «انواع طرح فرش ایرانی»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: ۱ آبان ۱۴۰۲ش.
• «انواع طرح فرش ایرانی»، وب‌سایت فرش بهشتی، تاریخ درج مطلب: ۲ بهمن ۱۴۰۱ش.
• «انواع طرح فرش ایرانی کدامند»، وب‌سایت خانة طرح، تاریخ درج مطلب: ۱۵ شهریور ۱۳۹۸ش.
• «انواع طرح فرش ایرانی را بشناسید»، وب‌سایت فرش اکسیر، تاریخ درج مطلب: ۱۰ آذر ۱۳۹۹ش.
• انواع فرش ایرانی و کاربرد آن در دکوراسیون مدرن»، وب‌سایت تحریریة کیلید، تاریخ درج مطلب: ۱ تیر ۱۳۹۹ش.
• «تاریخچة فرش دستباف ایرانی»، وب‌سایت مجلة آریاس، تاریخ درج مطلب: ۱۷ مهر ۱۴۰۲ش.
• «جایگاه قالی در هنر ایران»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: ۸ آبان ۱۴۰۲ش.
• «جشن روز ملی فرش برگزار شد»، وب‌سایت فرش ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۱ خرداد ۱۴۰۲ش.
• حسینی، مصطفی، «با انواع طرح و نقشه در فرش ایرانی بیشتر آشنا شوید»، وب‌سایت ایفرش، تاریخ بازدید: ۱ آبان ۱۴۰۲ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۸ آبان ۱۴۰۲ش.
• دیاری بیدگلی، منصور، «انواع بافت فرش»، وب‌سایت ایران کارپت، تاریخ درج مطلب: پاییز ۱۳۹۵ش.
• راجی، زهرا، «فرش ایرانی، آینة تمام نمای فرهنگ و اصالت ایرانی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: ۱۴ آبان ۱۳۹۹ش.
• «سجادة فرش دستبافت»، وب‌سایت فرش سبحان، تاریخ بازدید: ۹ آبان ۱۴۰۲ش.
• «صادرات فرش؛ فرصتی طلایی برای کسب درآمد دلاری»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ تیر ۱۴۰۲ش.
• «طرح فرش ایرانی معرفی انواع مدل فرش»، وب‌سایت فرش کاشان، تاریخ درج مطلب: ۱۴ فروردین ۱۴۰۰ش.
• «فرش ایرانی چه ویژگی‌هایی دارد»، وب‌سایت فرش‌بافت، تاریخ بازدید: ۳۰ مهر ۱۴۰۲ش.
• «فرش چیست»، وب‌سایت فرش اکسیر، تاریخ درج مطلب: ۲۸ آبان ۱۳۹۹ش.
• «فرش دستبافت بهتر است یا فرش ماشینی»، وب‌سایت کیلید، تاریخ درج مطلب: ۱۳ دی ۱۳۹۹ش.
• «فرش دستباف بهتر است یا فرش ماشینی»، وب‌سایت فرش ایرانیان، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مهر ۱۴۰۲ش.
• «فرش در دوران صفویه»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: ۳۰ مهر ۱۴۰۲ش.
• «فرش سجاده‌ای چیست»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: ۱۷ مهر ۱۴۰۰ش.
• «فرش قرمز و جایگاه آن در فرشبافی ایران نحوة رنگرزی و دکور منزل»، وب‌سایت فرش بردبار، تاریخ درج مطلب: ۲۰ تیر ۱۳۹۷ش.
• کریمی، زینب، «شیوه‌های بافت در فرش ایرانی»، وب‌سایت انجمن علمی فرش، تاریخ درج مطلب: ۲۲ فروردین ۱۳۹۳ش.
• «مشهورترین طرح قالی ایرانی»، وب‌سایت قالیشویی نوین، تاریخ درج مطلب: ۲۱ مهر ۱۳۹۸ش.
• «نقش‌های قالی و فرش ایران را بشناسیم»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۲ش.
• «ویژگی‌های یک فرش دستباف خوب و باکیفیت»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: ۳۰ مهر ۱۴۰۲ش.
• «همه چیز در مورد تابلو فرش»، وب‌سایت زیلومه، تاریخ درج مطلب: ۴ مرداد ۱۳۹۸ش.
• یاوری، حسین، «جایگاه فرش در هنر، فرهنگ، اقتصاد و صنعت ایران»، وب‌سایت چارسینو، تاریخ درج مطلب: ۳ فروردین ۱۴۰۱ش.
• یزدان‌پناه، وحید، «شهرهای معروف ایران در فرش‌بافی»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: ۲ آبان ۱۴۰۲ش.