پیش‌نویس:رباعیات خیام

مجسمه سنگی خیام نیشابوری در بوستان لاله تهران

رباعیات خیام، مجموعه اشعار خیام نیشابوری در قالب رباعی.

رُباعِیات خیام، نام مجموعه‌ای از رباعی‌های «عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری» است که در سده‌های پنجم و ششم هجری به زبان فارسی سروده شده و دیدگاه‌های ژرف فلسفی شاعر را بیان می‌کند. این اثر مهم، شهرت جهانی دارد و الهام‌بخش بسیاری از شاعران در جهان بوده است.

معرفی رباعیات خیام

رباعیات خیام، اثری از عمر ابن براهیم، مشهور به «خیام نیشابوری»، فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و شاعر رباعی‌سرای ایرانی در دورهٔ سلجوقیان است. رباعیات منسوب به خیام را از ۵۰ تا ۱۲۰۰ رباعی ذکر کرده‌اند. خیام‌پژوهان، بسیاری از رباعیات منسوب به خیام را جعلی می‌دانند. برخی، تنها ۲۸ رباعی را از خیام می‌دانند. رباعیات خیام بر اساس قیاس منطقی شکل گرفته است؛ ابتدا در سه مصراع اول، یک مقدمهٔ استدلالی تنظیم کرده و در مصراع چهارم نتیجهٔ عقلانی می‌گیرد.

اهمیت رباعیات خیام

رباعیات خیام، از این نظر که چکیدهٔ فرهنگ، تمدن، فلسفه و جهانبینی ایرانیان و شرقی‌ها را با زبان شعر بیان می‌کند، بسیار مهم است.

درون‌مایهٔ رباعیات خیام

۱. مرگ‌اندیشی

بخش عمده‌ای از رباعیات خیام به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم به‌موضوع مرگ و حقیقت آن پرداخته که با واژگانی مانند رفتن، خفتن، نبودن، بازنیامدن، شکستن، بربادشدن، نابودی، رحلت، عدم، نیستی، اجل و خواب بیان شده است. همچنین تعبیرها و تشبیهات مرتبط با مرگ مانند پای اجل، سینهٔ خاک، صحرای عدم، طبل زمین و مفرش خاک، بارها در رباعیات به‌کار رفته است. اصطلاحات ترکیبی مانند جمجمهٔ پادشاهان، انگشت فریدون، کف کیخسرو، مغز کیقباد، چشم پرویز و دست گدا که نمایانگر از بین رفتن اجساد است، نیز با مسئلهٔ مرگ پیوند دارد.

۲. لحظه‌گرایی

در واکنش به مرگ، مسئلهٔ خوش‌باشی و غنیمت شمردن لحظه‌ها و نعمت‌های کوچک دنیا در رباعیات خیام مطرح می‌شود؛ رباعیات خیام در برابر حقیقت ناپایدار طبعیت، زوال عمر و بی‌دفاعی انسان، زندگیِ در لحظه و شاد بودن را پیشنهاد می‌کند:

الگو:آغاز نستعلیق

الگو:ب
الگو:ب
الگو:پایان شعر

الگو:پایان نستعلیق اما خوش‌باشی و لذت‌گرایی در رباعیات خیام، به‌معنای تروج بطالت و بیکارگی نیست؛ بلکه به‌معنای جدی گرفتن عمر و زندگی است.

۳. عصیان‌گری

نتیجهٔ دو مضمون قبلی، نگاه نقادانه به همه چیز است که مضمون سوم رباعیات خیام را تشکیل می‌دهد. شاعر، سئوالات بسیار جدی را مطرح می‌کند، ذهن مخاطب را به‌چالش می‌کشد و نسبت به مسائل کلیشه‌ای که در ذهن مردم رسوخ کرده، رویکرد انتقادی در پیش می‌گیرد؛ اما این سؤال‌ها، به‌صورتی نیست که تمام اصول مهم عقیدتی جامعه را زیر سؤال ببرد.

ویژگی ادبی رباعیات خیام

نسخهٔ چاپی رباعیات خیام

۱. سادگی

رباعیات خیام، بحث‌های پیچیدهٔ فلسفی را با زبانی ساده و قابل‌فهم برای همه ارائه کرده است؛ به‌صورتی که بعد از حدود هزار سال مخاطب امروزی به‌سادگی با آن ارتباط برقرار می‌کند.

۲. استفاده از صنایع ادبی مناسب

رباعیات خیام با گزینش صنایع ادبی مناسب، آرایه‌های ادبی، خلق تصاویر زنده و خیال‌انگیز، اندیشه‌های محوری شاعر را هنرمندانه در ذهن مخاطب ترسیم می‌کند.

۳. پیوند اندیشه با رباعی

در رباعیات خیام، برای نخستین‌بار اندیشه‌های فلسفی دربارهٔ زندگی و مرگ انسان با قالب رباعی پیوند داده شد. شاعر اندیشه‌های بلند فلسفی را در قالب کوتاه رباعی ریخته است.

محبوبیت جهانی

1. رباعیات خیام در مقایسه با آثار شاعران شاخص دیگر ایران مانند حافظ، سعدی و فردوسی در بین غربی‌ها شناخته‌شده‌تر است.
2. در مطالعات دانشگاهی، رباعیات خیام با کلیات «شکسپیر» و «انجیل عصر جدید» از نظر محبوبیت مقایسه می‌شود.
3. در کشورهای فارسی‌زبان، محبوبیت و کاربرد رباعیات خیام در اعیاد ملی، جشن‌ها و لذت از طبیعت به‌روشنی دیده می‌شود.

راز محبوبیت و شهرت رباعیات خیام

۱. بیان دغدغه‌های اصلی انسان

رباعیات خیام، دردها و دغدغه‌های اصیل و جاودانهٔ بشر مثل زندگی، معنای زندگی، مرگ، دنیای پس از مرگ، اغتنام فرصت و خوش‌بودن را مطرح می‌کند.

۲. زیبایی کلام

شاعر در قالبی اندیشهٔ فلسفی، اخلاقی و اعتقادی را بیان کرده که به یاد سپردن آن، آسان است.

ترجمه رباعیات خیام

رباعیات خیام به بیشتر زبان‌های زندهٔ دنیا ترجمه شده است؛ نخستین‌بار «ادوارد فیتزجرالد» رباعیات را به زبان انگلیسی ترجمه کرد که باعث شهرت بیشتر خیام در غرب شد. همچنین در ۱۸۶۷م «نیکولاس»، کنسول سفارت فرانسه در رشت، اولین ترجمهٔ رباعیات را به فرانسه ارائه کرده بود. ترجمهٔ فرانسویان در معرفی رباعیات خیام به جهان غرب نیز کمک کرد.

پژوهش دربارهٔ رباعیات خیام

دربارهٔ رباعیات خیام، پژوهش‌های گسترده‌ای صورت گرفته است؛ برای مثال صادق هدایت، به‌عنوان نخستین پژوهشگر در ایران، دو اثر دربارهٔ خیام منتشر کرده است:

1. مقالهٔ «مقدمه‌ای بر رباعیات خیام» در سال ۱۳۰۳ش؛
2. کتاب «ترانه‌های خیام» در ۱۳۱۳ش.

از پژوهش‌های معاصر می‌توان به کتاب «رباعیات بودار: پذیرش جهانی رباعیات حکیم عمرخیام» اشاره کرد که توسط «علی‌اصغر سیدغراب»، استاد ادبیات فارسی نوشته شده است. این کتاب مقاله‌هایی که دربارهٔ محبوبیت رباعیات عمرخیام در کشورهای مختلف جهان نوشته شده را معرفی کرده و تأثیر آن را در ایران، جهان عرب، ترکیه، هلند، روسیه، گرجستان، انگلستان عصر ویکتوریا و هندوستان نشان می‌دهد.

مفاهیم قرآنی در رباعیات خیام

مفاهیم و آموزه‌های قرآنی در رباعیات خیام به‌وفور دیده می‌شود. برای مثال، مضمون آیهٔ ۴۴ سورهٔ بقره دربارهٔ «کسانی که مردم را به نیکوکاری فرمان می‌دهند و خود، فراموش می‌کنند» را در این رباعی بازآفرینی کرده است: الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر

الگو:ب
الگو:ب
الگو:پایان شعر

اثرگذاری‌ها رباعیات خیام

نسخهٔ چاپی و مصور رباعیات خیام - تصحیح فروغی، تصاویر محمد تجویدی، خط جواد شریفی - امیرکبیر - ۱۳۵۴

۱. شاعران و نویسندگان

رباعیات خیام بر بسیاری از شاعرانی که رباعی سروده‌اند مانند سعدی، حافظ و جامی تأثیر گذاشته است. از جمله شاعران معاصر نیز که از رباعیات خیام تأثیر گرفته‌اند، می‌توان منصور اوجی، قیصر امین‌پور، حسن حسینی و ایرج زبردست را نام برد. در کشورهای غربی، «آندره ژید» با رباعیات خیام از طریق ترجمهٔ فیتزجرالد آشنا شد و بازتاب بعضی از مفاهیم رباعیات خیام را می‌توان در کتاب مائده‌های زمینی او مشاهده کرد.

۲. موسیقی ایران

رباعیات خیام، دستمایهٔ ساخت و شکل‌گیری ده‌ها اثر در انواع مختلف موسیقی با کلام در ایران شده که محبوب‌ترین و شناخته‌شده‌ترین آنها، آلبوم «رباعیات خیام» با دکلمهٔ «احمد شاملو» و آوازخوانی «محمدرضا شجریان» است.

۳. موسیقی غرب

«گرنویل بن‌توک» موسیقی‌دان بریتانیایی آلبوم «عمر خیام» را با الهام از اشعار خیام، در اوایل قرن بیستم ساخت. «الن هوهانس» موسیقی‌دان ارمنی نیز در آثار خود از رباعیات خیام الهام گرفته است.

رباعیات پیونددهندهٔ شرق و غرب

بسیاری از محققان معتقدند که ترجمهٔ رباعیات خیام به زبان‌های اروپایی، باعث آشنایی غرب با فرهنگ ایران و پیوند غرب و شرق شده است.

نمونه‌ای از از باعیات

آن قصر که جمشید در او جام گرفت الگو:آغاز نستعلیق الگو:شعر الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب

الگو:پایان شعر

منابع

• باران، بیژن، «رمز محبوبیت رباعیات خیام»، وب‌سایت حکیم عمر خیام نیشابوری، تاریخ بازدید: ۱۳ اسفند ۱۴۰۱ش.
• باقری‌زاد، داوود و کزازی، میرجلال‌الدّین، «بررسی سبک و شیوة خیام در رباعی از منظر آرایه‌های ادبی»، مجلهٔ زیبایی‌شناسی ادبی، دورهٔ ۶، شمارهٔ ۲۴، تیر ۱۳۹۴ش، در وب‌سایت دانگشاه آزاد اسلامی واحد اراک، تاریخ بازدید: ۱۳ اسفند ۱۴۰۱ش.
• خیام، رباعیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۳ اسفند ۱۴۰۱ش.
• «خیام سبب جهانی‌شدن شعر فارسی و فرهنگ ایرانی شده است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۹ش.
• دین‌پرست، منوچهر، «پذیرش جهانی رباعیات خیام»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: ۵ تیر ۱۴۰۰ش.
• «زیبایی کلام خیام؛ راز ماندگاری اشعار او است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ش.
• «سرودهایی که خیام برای جهان خواند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ش.
• «ویژگی اصلی اندیشه‌های خیام»، وب‌سایت مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۱ش.
• عالی‌خانی، بابک، «رباعیات خیام از دیدگاه جاویدان خرد»، مجلهٔ جاویدان خرد، دورهٔ جدید، شمارهٔ ۵، زمستان ۱۳۸۸ش.
• عصاران، حسین، «جامی‌ست که عقل، آفرین می‌زندش»، وب‌سایت حسین عصاران، تاریخ بازدید: ۱۳ اسفند ۱۴۰۱ش.
• قربانی، سمیه، «رباعیات خیام؛ از مرگ‌اندیشی تا بهره‌گیری از قرآن»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن کریم، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۹ش.
• معتمدی، غلام‌حسین، «مرگ‌شناسی خیام»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۱ش.
• میرشکاری، مطهره، «خیام یک چهرهٔ رازآلود و مبهم است»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ش.
• «۲۸ اردیبهشت زادروز خیام: فیلسوف، ریاضی‌دان، رباعی‌سرا و منجم بزرگ ایرانی»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ش.