پیش‌نویس:فلسفه‌ورزی داستانی کودکان

آیین افتتاحیه اولین همایش فلسفه برای کودکان روز دوشنبه ۲۸ آبان ۱۴۰۳ در سالن علامه فرزان دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بیرجند

فلسفه‌ورزی داستانی کودکان؛ تقویت تفکر فلسفی یا آموزش آراء فلسفی از طریق داستان به کودکان.

فلسفه‌ورزی برای کودکان در سدهٔ اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است. برخی از روان‌شناسان مانند پیاژه آن را تا پیش از یازده‌سالگی ناممکن دانسته‌اند، اما در مقابل اندیشمندانی چون گرت متیوز با اشاره به پرسش‌های کودکان، بر ظرفیت فلسفی آنان تأکید کرده‌اند. این جریان به‌صورت رسمی در دههٔ ۱۹۷۰م با تلاش‌های لیپمن و شارپ در آمریکا آغاز شد و سپس در قالب دو رویکرد اصلی، یعنی فلسفه برای کودکان (p4c) و فلسفه با کودکان (pwc)، در جهان گسترش یافت. روش p4c بر پرورش تفکر نقاد و استدلال تمرکز دارد، در حالی که pwc پیوند فلسفه با تاریخ و سنت آن را ضروری می‌داند. در ایران، نخستین بار بنیاد حکمت اسلامی صدرا در سال ۱۳۷۳ش با الگوی بومی «فلسفه و کودک» به این حوزه وارد شد. پس از آن، گروه فلسفه برای کودکان (فبک) در پژوهشگاه علوم انسانی فعالیت خود را آغاز کرد و با تکیه بر رویکرد p4c کارگاه‌ها و نشریاتی منتشر ساخت. بدین‌ترتیب، فلسفه‌ورزی کودکان در ایران هم بر پایه حکمت اسلامی و هم در قالب رویکردهای جهانی دنبال شده است.

اختلاف اندیشمندان دربارهٔ فلسفه‌ورزی کودکان

ژان پیاژه (Jean Piaget)

امکان فلسفه‌ورزی برای کودکان در سدهٔ اخیر بسیار مورد بررسی قرارگرفته است. گروهی، رشدِ شناختیِ کودک برای درک سطح بالایی از عملیات صوری و تفکر انتزاعی را ناکافی دانسته‌اند؛ البته این دانشمندان در آن دسته از فراتفکرهایی مناقشه کرده‌اند که آن را «تفکر دربارهٔ تفکر» می‌نامند. ژان پیاژه(Jean Piaget) از جمله افرادی است که این نوع از تفکر فلسفی را تا پیش از یازده سالگی نفی می‌کند؛ او معتقد است استدلال کودکان تنها با بزرگ شدن و به‌طور خودکار، رشد می‌کند و تلاش برای تسریع این روند، ناکارآمد است.

در شیوهٔ فلسفهٔ ارسطویی نیز ایجاد سیر تفکر منطقی و فلسفی در انسان، نیازمند گذر زمان و رشد عقلی است. در مقابل، گروهی دیگر از دانشمندان، فلسفه‌ورزی کودک را امری ممکن دانسته و ناچیز انگاشتن توانایی کودک را برنمی‌تابند. گرت متیوز(Gareth B. Matthews) به سؤال‌ها و استدلال‌های کودکانه‌ای اشاره کرده که تفکر فلسفی کودکان را نمایان می‌سازد. امروزه در دانشگاه‌های بسیاری از کشورها، کرسی‌های ویژهٔ فلسفه‌ورزی کودکان تشکیل شده است.

پیشینه فلسفه ورزی داستانی کودکان

فلسفه‌ورزی برای کودکان به‌صورت رسمی در اوایل دهه ۱۹۷۰م مطرح شد. در آمریکا، متیو لیپمن(Mattheo Lipman) کتابی را با همین رویکرد برای کودکان یازده و دوازده ساله به چاپ رساند و پس از آن با همکاری آن مارگارت شارپ (Ann Margaret Sharp) کتاب‌های تمرینی را نیز به نگارش درآورد. آنها پس از حصول موفقیت در این زمینه، پژوهشگاه توسعه و پیشبرد فلسفه برای کودکان (LAPC) را تأسیس کردند. در انگلستان نیز گرت متیوز از پیشگامان این عرصه بود و به گفتهٔ خود، در سال ۱۹۶۸م به وجود مطالب فلسفی در ادبیات داستانی کودکان پی برد.

روش‌های فلسفه‌ورزی کودکان

پوستر برگزاری دومین دوره تربیت مربی فلسفه برای کودکان از سوی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

امروزه در جهان شیوه‌های مختلفی برای فلسفه‌ورزی کودکان مطرح می‌شود. شیوه لیپمن با عنوان «فلسفه برای کودکان» (Philosophy for Children) دارای طرفداران بیشتری است (p4c)؛ اما روش «فلسفه با کودکان» (Philosophy with Children) نیز در اروپا رایج است (pwc). از فعالان این روش می‌توان گرت متیوز را نام برد. این دو روش، تفاوت‌هایی در اصول خود دارند و برخی، گسترهٔ pwc را عام‌تر از p4c می‌دانند.

p4c در اصول خود، صرفاً خواهان تقویت تفکر و استدلال کودکان بوده، داستان‌هایی که به صورت کارگاهی برای کودکان ارائه می‌کند، پایان مشخصی ندارند و هر فردی می‌تواند با عقل و استدلال خود نتایج دیگری را به چالش بکشد. در این شیوه، آموزش تاریخ فلسفه یا نظرات فلاسفه جایی ندارد؛ اما قائلین به pwc معتقدند نمی‌توان تاریخ فلسفه را از فلسفه جدا کرد و هر علمی با روش‌های آن ارتباطی تنگاتنگ دارد.

در کنار این دو روش متداول، کشورهای مختلف، روش‌های بومی خود را نیز به کار بسته‌اند.

فلسفه‌ورزی کودکان در ایران

در ایران، فلسفه‌ورزی کودکان برای اولین بار توسط آیت‌الله خامنه‌ای مورد توجه قرار گرفت و بنیاد حکمت صدرا در سال ۱۳۷۳ش جهت اشاعهٔ تفکر در میان کودکان و نوجوانان، بخش فلسفه و کودک را ایجاد کرد. این گروه در مبانی، موضوع و اهداف، از شکل بومی برای با نام «فلسفه و کودک» بهره می‌گیرد. این روش، برای آموزشِ تفکر به کودکان، حکمت عملی در فلسفه صدرایی را دنبال می‌کند و هدف خود را پرورش انسان کامل می‌داند.

این گروه در سال ۱۳۸۴ش، اولین نشریه تخصصی فلسفه و کودک را در ایران منتشر کرد. طرفداران این روش، مدل p4c را نسبی-گرایانه خوانده و پرهیز از ایجاد پیش‌فرض برای کودکان در کارگاه‌های فلسفه‌ورزی را غیرممکن می‌دانند. از پژوهشگران این گروه می‌توان سید محمد خامنه‌ای، زهره حسینی خامنه‌ای و طوبی کرمانی (۱۳۲۶–۱۳۹۹ش) را نام برد.

گروه فلسفه برای کودکان (فبک) نیز در سال ۱۳۸۶ش فعالیت خود را در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی آغاز کرد و در سال ۱۳۸۹ش فصلنامهٔ خود را با عنوان «تفکر و کودک» به چاپ رساند. این گروه با حمایت از رویکرد p4c، تاکنون مصاحبه و گفت‌وگوهای زیادی با طرفداران این رویکرد، مانند متیو لیپمن و آن مارگارت شارپ، انجام داده‌اند. آنها کارگاه‌ها و کتاب‌های خود را نیز بر اساس شیوهٔ p4c اجرا و تدوین می‌کنند و البته خواهان ارتقای این شیوه به‌وسیلهٔ مبانی غنی فرهنگ بومی ایران هستند.

مدافعان p4c، منکر نسبی‌گرایی در این روش هستند؛ از پژوهشگران این گروه می‌توان سعید ناجی، مهرنوش هدایتی و روح‌الله کریمی را نام برد.

تاکنون گروه‌های دیگری نیز به‌صورت مستقل در این راستا به فعالیت پرداخته‌اند که از میان آنها می‌توان به مجمع عالی حکمت اسلامی اشاره کرد.

منابع

• «پروفسور متیو لیپمن در گفتگو با سعید ناجی»، سایت کندوکاو فلسفی برای کودکان و نوجوانان، تاریخ بازدید: ۳ خرداد۱۴۰۱ش.
• پورحسن، قاسم و فاطمه صدر، «نقد و بررسی نسبی‌گرایی در نظریه تعلیم و تربیتی متیو لیپمن»، در مجله فلسفه و کودک، شماره ۱۳، بهار و تابستان ۱۳۹۵ش.
• پیاژه، ژان و باربل اینهلدر، روان‌شناسی کودک، ترجمه زینب توفیق، تهران، نی، ۱۳۹۱ش.
• «دربارهٔ نشریه»، وب‌سایت تفکر و کودک، تاریخ بازدید: ۳ خرداد ۱۴۰۱ش.
• صدر، فاطمه، «کارگاه فلسفه برای کودکان در نظر و عمل؛ چیستی و بررسی»، وب‌سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: مرداد ۱۳۹۸ش.
• فیضی‌خواه، علی و سعید ناجی، «گفتگو با اسکار برینیفیر، فلسفه برای کودکان و نوجوانان در فرانسه»، سایت کندوکاو فلسفی برای کودکان و نوجوانان، تاریخ بازدید: ۳ خرداد ۱۴۰۱ش.
• «فلسفه برای کودکان و نوجوان در گفت وگو با سعید ناجی»، در مجله پژوهشگران، شماره ۳، خرداد و تیر ۱۳۸۴ش.
• کریمی، روح‌الله، «آیا فلسفه برای کودکان به نسبی‌گرایی می‌انجامد؟»، در مجله تفکر و کودک، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۸۹ش.
• متیوز، گرت، «فلسفه دوران کودکی»، در مجله کتاب ماه فلسفه، شماره ۶۳، آذر ۱۳۹۱ش.
• «معرفی بخش فلسفه و کودک بنیاد حکمت اسلامی صدرا»، سایت فلسفه و کودک، تاریخ بازدید: ۳ خرداد ۱۴۰۱ش.
• «معرفی روش PWC یا فلسفه با کودکان»، سایت فلسفه و کودک، تاریخ درج مطلب: ۲ اسفند ۱۳۸۵ش.
• «معرفی نشریه»، سایت فلسفه و کودک، تاریخ بازدید: ۳ خرداد ۱۴۰۱ش.
• ناجی، سعید، «گفت و گو با پروفسور آن مارگارت شارپ استاد دانشگاه مونتکلیر نیوجرسی آمریکا»، ترجمه مریم صفایی و صدیقه میرزایی، در مجله کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره ۸۹، اسفند ۱۳۸۳ش.
• ناجی، سعید، «دربارهٔ سایت»، سایت کندوکاو فلسفی برای کودکان، تاریخ بازدید: ۳ خرداد ۱۴۰۱ش.