پیش‌نویس:فرزند کمتر زندگی بهتر

تبلیغ شعار "فرزند کمتر زندگی بهتر" در دهه هفتاد

فرزند کمتر زندگی بهتر؛ شعار معروف برای کنترل بارداری و تنظیم خانواده.

فرزند کمتر زندگی بهتر، انگارهٔ شناختی با هدف کاهش فرزندآوری است که قبل از پیروزی انقلاب اسلامی با اقدامات و تبلیغات دولتی، سبک زندگی خانواده‌های ایرانی را تحت تأثیر قرار داد. این شعار در سال‌های ۱۳۶۷ش تا ۱۳۹۰ش نیز در ایران به‌صورت جدی تبلیغ شد و برای تحقق آن اقدام‌های فرهنگی، آموزشی، رسانه‌ای، بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی گسترده، صورت گرفت تا نرخ رشد جمعیت کنترل شود.

تاریخچه شعار فرزند کمتر زندگی بهتر

تبلیغ شعار فرزند کمتر زندگی بهتر در دهه پنجاه در دوره پهلوی

شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر، نخست همراه با برنامهٔ تنظیم خانواده در ۱۳۴۰ش به‌عنوان نخستین برنامهٔ کنترل جمعیت در ایران از سوی دولت وقت به سطح رسانه‌ها و جامعه راه یافت و آموزش آن در دانشگاه‌ها به‌صورت جدی آغاز شد. بر اساس گزارش رسانه‌ها، «ستاره فرمانفرماییان»، دختر یکی از شاهزادگان و افراد با نفوذ قاجار، اولین فردی بود که در دوران پهلوی این شعار را در ایران مطرح کرد. این در حالی بود که در آن زمان فرزندآوری، یک ارزش دینی و فرهنگی تلقی می‌شد.

با انجام سرشماری در ۱۳۶۵ش کارشناسان وقت هشدار دادند که روند افزایش جمعیت کشور در کوتاه‌مدت، به «انفجار جمعیت» خواهد انجامید. بعد از این هشدارها، سیاست کنترل موالید در دستور کار قرار گرفت و دولت در ۱۳۶۸ش برنامه‌ای با عنوان «تنظیم خانواده» را ابلاغ کرد که بر اساس آن وزارتخانه‌های بهداشت، فرهنگ و آموزش عالی، آموزش و پرورش و نیز صداوسیما مسئولیت اجرای برنامه‌های آموزشی و تبلیغاتی گوناگونی را به‌منظور فرهنگ‌سازی برای کنترل جمعیت برعهده گرفتند. در ۱۳۶۹ش «شورای تحدید موالید» به ریاست وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایجاد و یک سال بعد در ۱۳۷۰ش «ادارهٔ کل جمعیت و تنظیم خانواده» در این وزارتخانه تشکیل شد. در نهایت در ۱۳۷۲ش «قانون تنظیم خانواده» به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و این قانون سیاست‌های تشویقی و تنبیهی برای کنترل جمعیت پیش‌بینی کرد که با اجرای آنها شعار فرزند کمتر و زندگی بهتر، در جامعه نهادینه شد.

زمینه‌ها و انگیزه‌های شعار فرزند کمتر زندگی بهتر

زمینه‌ها و انگیزه‌های اقتصادی

در پی رشد بی‌سابقهٔ جمعیت کشورهای غربی، نگرانی از فقر به‌دلیل افزایش جمعیت، گسترش پیدا کرد. ریشهٔ این نگرانی به اندیشهٔ «مالتوس» کشیش و اقتصاددادن مشهور انگلیسی بر می‌گردد که علت اساسی تیره‌بختی ملت‌ها را در افزایش جمعیت می‌داند؛ به نظر وی گرایش مردم به داشتن فرزند بیشتر، موجب محدودیت مواد غذایی و کاهش سطح رفاه مردم می‌شود. به‌همین دلیل کنترل جمعیت لازم است تا منابع غذایی جهان پاسخگوی جمعیت انسانی باشد. او با قانون حمایت از فقرا و کارگران و گسترش خانه‌سازی برای جوانان و طبقات کم‌درآمد نیز مخالف بود؛ زیرا به باور وی این اقدامات، عامل افزایش مستمندان و ترغیب آنان به داشتن فرزند بیشتر خواهد بود و خانه‌سازی جوانان را به ازدواج زودهنگام تشویق کرده و در نتیجه سبب ازدیاد نفوس می‌شود. بسیاری از کارشناسان، این تصور را که با افزایش جمعیت، امکانات کاهش می‌یابد نادرست می‌دانند؛ زیرا نیروی انسانی توانمند امکانات بالقوه را فعلیت می‌بخشد، از جمله منابع جدید انرژی که در روزگار معاصر کشف شده است.

از سوی دیگر پژوهش‌های میدانی نشان می‌دهد که در بسیاری از کشورها رشد منابع اقتصادی به اندازه یا بیشتر از رشد جمعیت بوده است. برای مثال در نیمهٔ دوم قرن نوزدهم ثروت آمریکا بیش از چهار برابر شد. در همین مقطع رشد جمعیت نیز به همین میزان بوده است. در انگلستان و اسکاتلند نیز درهمان زمان جمعیت از ده‌ونیم میلیون به چهل میلیون رسید در حالی که ثروت بیش از این رشد کرده بود.

انگیزه‌های سیاسی و استعماری

بسیاری از محققان شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر را نقشهٔ کشورهای استعماری غرب و هدف آن را کاهش جمعیت کشورهای جهان سوم به‌ویژه کشورهای اسلامی از جمله ایران می‌دانند. برای مثال «سید محمدحسن حسینی طهرانی» در کتابی با عنوان «کاهش جمعیت، ضربه‌ای سهمگین بر پیکرهٔ مسلمین»، شعار کاهش جمعیت را از بنیان اندیشهٔ استعماری به‌ویژه از سوی دولت انگلیس می‌داند.

شهید مطهری نیز لزوم جلوگیری از افرایش جمعیت توسط غربی‌ها را یک «نیرنگ استعماری» قلمداد کرده و معتقد است که جمعیت غربی‌ها به حد نصاب رسیده و به دنبال کاهش جمعیت در آسیا و آفریقا هستند و از افزایش جمعیت در کشورهای اسلامی بسیار وحشت دارند.

پژوهشگران دیگر نیز با کالبدشکافی شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر معتقدند که منظور از «فرزند کمتر»، کاستن از جمعیت فقیران است که از نظر مالتوس جمعیت سربار جامعه محسوب می‌شود و منظور از «زندگی بهتر» توسعهٔ نظام سرمایه‌داری و افرایش رفاه طبقات مرفه جامعه است که به باور نظریه‌پردازان نظام سرمایه‌داری، فقط اینها حق زندگی دارند.«خروش‌چوف» رهبر اتحاد جماهیر شوری پیشین نیز در ۱۹۵۵م در مقابل برنامه‌های کنترل جمعیت اعلام کرد که فکر محدودکردن تولید مثل یک نظریهٔ آدم‌خواری بوده که ایدئولوژی سرمایه‌داری آن را اختراع کرده است.

رشد نگاه فمینیستی و استقلال‌خواهی زنان

باورها و تمایلات زنان در فرزندآوری بسیار تعیین‌کننده است؛ زنان بیش از مردان، سختی فرزندآوری و پیامدهای آن را تحمل می‌کنند. به‌همین دلیل آنها تصمیم‌گیری دربارهٔ بارداری و تعداد فرزندان را با تأسی به فمینیست‌های افراطی حق خود می‌دانند. از منظر برخی محققان، ترویج استقلال و آزادی‌های زنان از سوی رسانه‌های غربی برنامه‌ای حساب‌شده برای مقابله با نقش مادری زنان است. این در حالی است که در دین اسلام با تعیین حقوقی مانند نفقه و مهریه، مسئولیت اقتصادی خانواده بر عهدهٔ مرد نهاده شده و در مقابل با تعیین نقش همسری و مادری، تکامل بعد معنوی اعضای خانواده از جمله تکالیف زن مقرر شده است.

مصرف‌گرایی به سبک نظام سرمایه‌داری

صاحب‌نظران معتقدند که طرفداران نظام سرمایه‌داری با توسعهٔ فرهنگ مصرف‌گرایی و با تکیه بر تبلیغ سیاست‌های جمعیتی سازمان ملل و ترویج تفکرات اومانیستی زمینه‌های پذیرش آسان این شعار را در جوامع اسلامی از جمله ایران فراهم کردند. در اندیشهٔ مصرف‌گرایی، فرزند زیاد، افزایش هزینهٔ بالاتر را به‌همراه خواهد داشت و چون هدف انسان در دوران جدید، بهره‌مندی حداکثری از زندگی معرفی شده؛ پس فرزندآوری کمتر مورد نظر قرار گرفته و خانواده‌ها ترجیح می‌دهند با داشتن فرزند کمتر و کاهش هزینه‌ها، رفاه و لذت افزون‌تری را تجربه کنند.

اقدامات عملی مرتبط با شعار فرزند کمتر زندگی بهتر

اقدامات قانونی

دیدار هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت با مدیر اجرایی جمعیت سازمان ملل

در۱۳۵۰ش مطابق با اقتضائات شرایط روز، اولین گام قانونی برای اجرای شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر با مجازشدن عقیم‌سازی داوطلبانه برداشته شد. در ۱۳۶۸ش نیز با تصویب برنامهٔ اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، موظف شد تا با اجرای گستردهٔ برنامهٔ تنظیم خانواده که در آن زمان لازم تشخیص داده شده بود، نرخ باروری را کاهش دهد.تصویب «قانون تنظیم خانواده» در ۱۳۷۲ش مطابق با تشخیص و نیاز آن روز، زمینهٔ اقدام همه‌جانبهٔ تحقق شعار را فراهم کرد.

تبلیغ و آموزش

رسانه‌های عمومی ایران نقش مهمی در ترویج شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر ایفا کرده‌اند؛ به‌ویژه صداوسیما با ارائهٔ برنامه‌های آموزشی و تبلیغی، در عمومیت‌بخشیدن به این شعار در خانواده‌ها نقش برجسته‌ای داشت. همچنین واحد «تنظیم خانواده» در سرفصل تمام رشته‌های کارشناسی دانشگاه‌ها گنجانده شد تا به این وسیله شیوه‌های پیشگیری از بارداری به جوانان دانشجو آموزش داده شود. آموزش و پرورش نیز از راه آموزش به دانش‌آموزان و والدین آنها، این شعار را در خانواده‌های ایرانی نفوذ داد.

کمک‌ها و تشویق‌های بین‌المللی

سیاست‌های تشویقی جهت اجرای قانون تنظیم خانواده

در ۱۳۷۲ش صندوق جمعیت ملل متحد برای تنظیم خانواده، وام ۱۵۰ میلیون دلاری به ایران داد و در ۱۳۷۳ش رئیس فدراسیون بین‌الملل خانواده، از کشورهای اسلامی خواست که از الگوی کنترل جمعیت در ایران پیروی کنند. در ۱۳۷۹ش مبلغ ۸۶ میلیون دلار برای خدمات تنظیم خانواده به ایران از سوی بانک جهانی پس از هفت سال تحریم، اختصاص یافت.

پیامدهای شعار فرزند کمتر زندگی بهتر

تضعیف نهاد خانواده

کاهش ارزشمندی فرزند

انگارهٔ شناختیِ فرزند کمتر، زندگی بهتر، اهمیت و ارزشمندی فرزند و فرزندآوری را میان خانواده‌های ایرانی تضعیف کرد. در سبک زندگی اصیل ایرانی، فرزندآوری عامل استحکام و دوام خانواده محسوب می‌شود. در متون دینی نیز فرزندآوری عامل تشکل و استحکام خانواده معرفی شده و آیات مختلف قرآن فرزند را برای انسان مایهٔ امید، نور چشم، نعمت الهی، هدیهٔ الهی، موجب آسودگی خاطر و شادی، موجب قوت قلب و شگفتی و عامل تحکیم نهاد خانواده می‌داند. شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر در تقابل با ارزش‌های خانواده‌محور ایرانی، نهاد خانواده را تضیعف کرد.

تضعیف جایگاه مادری

کارشناسان معتقدند که شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر به تضعیف جایگاه مادری در جامعهٔ ایران منجر شده است. به‌گونه‌ای که امروزه بعضی افراد شرط بچه‌دارنشدن در طول زندگی زناشویی را از شرط‌های ضمن عقد خود قرار می‌دهند و حتی تبلیغ می‌کنند که بدون فرزند هم می‌توان زندگی خوب داشت. مصاحبه‌های پژوهشی نیز نشان می‌دهد که بسیاری از زنان پس از چند سال ازدواج صاحب فرزند شده‌اند، اما از ازدواج و مادرشدن خوشحال نیستند؛ زیرا مادرشدن را مخل اعتبار شغلی، موقعیت اقتصادی و آزادی خود می‌دانند.

افزایش سن ازدواج

انگارهٔ فرزند کمتر، زندگی بهتر، نگرش مردم نسبت به ازدواج را تغییر و سن ازدواج را افزایش داده است. آمارهای سازمان ثبت احوال کشور نشان می‌دهد که سن ازدواج برای مردان و زنان نسبت به قدیم افزایش یافته و در دههٔ ۱۳۹۰ش به میانگین ۲۷٫۲ سال برای مردان و حدود ۲۳ سال برای زنان رسیده که به نظر کارشناسان این آمارها زنگ خطری برای افزایش تجرد قطعی در جامعه است.

از بین‌رفتن آرامش در خانواده‌ها

شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر، در کاهش و حتی ازبین‌رفتن آرامش روان‌شناختی در خانواده‌ها منجر شده و از نظر جامعه‌شناختی، پشتوانهٔ اجتماعی اعضای خانواده‌ها را تضعیف کرده است. تجربه نشان می‌دهد که وجود فرزندان بیشتر در خانواده، آرامش روانی افراد را بیشتر می‌کند و این آرامش روانی در استحکام خانواده تأثیرگذار است؛ زیرا وجود فرزندان زیاد باعث می‌شود که خانواده‌ها دور هم جمع شوند و در سایهٔ همراهی و همفکری مشکلات مختلف خود را حل کنند.

افزایش آمار طلاق

صاحب‌نظران معتقدند که وجود فرزند نقش مهم در روابط زوجین و تدوام خانواده دارد. شواهد نشان می‌دهد که تنش‌های خانوادگی و آمار طلاق خانواده‌های تک‌فرزندی یا بی‌فرزند بیشتر از خانواده‌های چندفرزندی است و کارشناسان این مسئله را نشان‌دهندهٔ اهمیت فرزند در تحکیم خانواده می‌دانند.

از بین‌رفتن نسبت‌های خانوادگی

جامعه‌شناسان معتقدند اگر وضعیت تک‌فرزندی و دوفرزندی که به‌دلیل شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر به وجود آمده، ادامه پیدا کند، بسیاری از واژه‌ها که در محیط خانوادگی وجود دارد، مانند «برادر»، «خواهر»، «عمو»، «عمه»، «خاله» و «دایی» برای نسل‌های بعدی وجود خارجی نخواهد داشت. در حالی‌که روان‌شناسان معتقدند هرقدر تعداد افراد منتسب به افراد بیشتر باشد، آرامش آنها در زندگی بیشتر خواهد بود.

گسترش سبک زندگی غربی

کارشناسان سبک زندگی غربی را ریشهٔ اصلی شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر می‌دانند و رسوخ این شعار در جامعهٔ ایرانی، به گسترش همه‌جانبهٔ فرهنگ غربی نیز منجر شده است. برای مثال، فردگرایی که از شاخص‌های مهم سبک زندگی غربی محسوب می‌شود، به‌دلیل تأکید و تبلیغ زیاد بر اهمیت فرزند کمتر در چند دههٔ اخیر، در جامعهٔ ایران رشد پیدا کرده و این مسئله ساختار خانواده را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده است. از آنجا که تأکید نگاه اومانیستی و فردگرای غربی بر رفاه بیشتر فرد و لذت حداکثری او است، شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر الگوی سبک زندگی غربی خانواده‌ها قرار گرفته است؛ زیرا محدودیت‌هایی که فرزندآوری برای والدین ایجاد می‌کند، مزاحم کامیابی آنها می‌شود. بر اساس این دیدگاه خانواده‌هایی که به سبک غربی زندگی می‌کنند، دیر صاحب فرزند می‌شوند و تربیت او را به‌گونه‌ای مدیریت می‌کنند که خدشه‌ای به رفاه آنها وارد نشود.

کاهش نرخ باروری و جمعیت

به دنبال اجراشدن برنامه‌های تنظیم خانواده و تبلیغ شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر، نرخ باروری کاهش پیدا کرد به گونه‌ای که از سال ۱۳۸۵ نرخ باروری به پایین‌تر از حد جایگزینی (۲/۱ فرزند) رسید. نرخ رشد جمعیت ایران نیز در همان ابتدا به‌طور قابل ملاحظه‌ای کاهش یافت و این روند در سرشماری ۱۳۷۵ش آشکار شد. در آغاز دههٔ ۹۰ و با مشخص‌شدن نتایج عمومی سرشماری ۱۳۹۰ش مشخص شد که روند کاهش جمعیت حتی از پیش‌بینی‌ها نیز بیشتر بوده به‌گونه‌ای که رشد جمعیت ایران طی یک دورهٔ پنج‌ساله به ۳/۱ درصد کاهش یافت.

منابع

• «اهمیت مسئله فرزندآوری در تحکیم خانواده»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ اسفند ۱۴۰۲ش.
• پورحسین، رضا، «آسیب‌های زندگی تک‌فرزندی»، وب‌سایت دیگران، تاریخ درج مطلب: ۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۳ش.
• «پیری جمعیت، هشداری که باید جدی گرفته شود»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آبان ۱۳۹۲ش.
• «تاریخچه کنترل جمعیت در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۶ بهمن ۱۳۹۲ش.
• «جنگ جمعیتی واقعیت یا توهم؟!»، وب‌سایت بصیرت، تاریخ درج مطلب: ۱۰ تیر ۱۳۹۳ش.
• حسینی، حاتم و بگی، بلال، «استقلال زنان و کنش‌های باروری در میان زنان کرد شهر مهاباد»، مجلهٔ زن و توسعه، دورهٔ دهم، شمارهٔ ۴، ۱۳۹۱ش.
• ژید، شارل و ریست، شارل، تاریخ عقاید اقتصادی، ترجمهٔ کریم سنجابی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۰ش.
• صالحان، حسنیه، «نقش سبک زندگی غربی در کاهش فرزندآوری»، وب‌سایت بلاغ، تاریخ درج مطلب: ۱۵ اسفند ۱۴۰۱ش.
• عظیم‌زاده اردبیلی، فائزه و زهرا جلالی، «آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده»، مجله فقه و حقوق خانواده، شماره ۶۸، ۱۳۹۷ش.
• علی‌دوستی، حسام‌الدین و دیگران، «سیاست‌های تشویقی فرزندآوری و تأثیر آن بر تمایل به فرزندآوری: مطالعه‌ای کمی در شهر اسلام‌آباد غرب»، مجلهٔ علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد، دوره ۲۱، شمارهٔ ۱، ۲۷ فروردین ۱۴۰۳ش.
• کتابی، احمد، درآمدی بر اندیشه‌ها و نظریات جمعیت‌شناسی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۷ش.
• گلپایگانی، زهرا، «بررسی عوامل مؤثر بر تغییر نگرش خانواده‌های ایرانی در خصوص کم‌فرزندآوری با نگاه به سیاست‌های جمعیتی»، کنفرانس بین‌المللی علوم انسانی، روان‌شناسی و علوم اجتماعی، تهران، ۲۷ آبان ۱۳۹۴ش.
• مدیری، فاطمه و رازقی نصرآبادی، حجیه بی‌بی، «بررسی رابطهٔ دینداری و قصد باروری در شهر تهران»، مجلهٔ نامهٔ انجمن جمعیت‌شناسی ایران، سال دهم، شمارهٔ ۲۰، ۱۳۹۴ش.
• «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تحدید تا تشویق»، وب‌سایت دیگران، تاریخ درج مطلب: ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
• مطهری، مرتضی، خاتمیت، تهران، صدرا، ۱۳۸۵ش.
• ملکوتی‌نیا، علی و زینب‌سادات، نیکویی روزبهانی، «بررسی و نقد اندیشة فرزند کمتر، زندگی بهتر» در جامعة معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، مجلهٔ معرفت، سال بیست‌وهفتم، شمارهٔ ۲۴۵، اردیبهشت ۱۳۹۷ش.
• موسی، پیر، ملل فقیر، تهران، گام، ۱۳۵۸ش.
• «۱۰ پیامد اسفبار کاهش جمعیت ایران»، وب‌سایت رجانیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آبان ۱۳۹۳ش.