پیش‌نویس:ابوریحان بیرونی

سردیس ابوریحیان بیرونی

ابوریحان بیرونی، دانشمند بزرگ ایرانی در قرن چهارم و پنجم هجری.

ابوریحان بیرونی با تألیف آثار عمیق و جامع خود، نقش بی‌بدیلی در شکل‌دهی به زیرساخت‌های فکری و علمی تمدن اسلامی ایفا کرد. آثار او نه تنها در جهان اسلام تأثیری ماندگار گذاشت، بلکه به‌عنوان میراثی علمی به تمدن جهانی انتقال یافت و پایه‌های دانش نوین را تقویت کرد. برای مثال کتاب «تحقیق ماللهند» به‌عنوان نمونه‌ای برجسته، رویکردی نظام‌مند در مطالعهٔ فرهنگ و ادیان دیگر جوامع ارائه داد که نشان‌دهندهٔ نگاه گسترده و دقیق او به پدیده‌های انسانی است. بیرونی با سبک زندگی مبتنی بر تحقیق، دقت علمی و تعهد به ثبت واقعیت‌ها، الگویی پایدار از یک دانشمند مسلمان را به نمایش گذاشت که تا امروز برای پژوهشگران و اندیشمندان الهام‌بخش است.

نام‌گذاری به ابوریحان بیرونی

نام این دانشمند مسلمان، «محمد»، کنیهٔ او «ابوریحان»، و به «بیرونی» ملقب است. علت لقب‌گذاری او به بیرونی را تولد وی در بیرون (خارج) از شهر خوارزم دانسته‌اند. برخی معتقدند که چون ابوریحان بیشتر عمرش را خارج از زادگاه خود گذرانده، به بیرونی مشهور شده است. از او در منابع با عناوین «ابوریحان محمد بن احمد بیرونی خوارزمی» یاد می‌شود.

زندگی‌نامه ابوریحان بیرونی

تولید

محمد بیرونی، در سال ۳۶۲ق در حومهٔ شهر «کاث» پایتخت «خوارزمشاهیان» متولد شد. او در کودکی یا نوجوانی پدر خود را از دست داد.

تحصیلات

بیرونی علم‌آموزی را از کودکی آغاز کرد و صرف‌ونحو، فقه، کلام، جغرافیا، ریاضیات، نجوم، شیمی، پزشکی و دین‌شناسی را یادگرفت. تحصیلات او در خوارزم بود و در تمام مدت تحصیل، آموخته‌های خود را با تکرار و تمرین، تثبیت می‌کرد و با قلم می‌نوشت. «ابونصر منصور»، ریاضی‌دان بزرگ و منجم خوارزمی در پرورش و تحصیل او نقش مؤثری داشت. ابوریحان در ۱۷ سالگی با استفاده از یک حلقهٔ مدرج، ارتفاع «نصف‌النهاری» خورشید را در کاث اندازه گرفت و بر اساس آن عرض جغرافیایی زادگاه خود را محاسبه کرد.

نقش ابوریحان بیرونی در فرهنگ و تمدن اسلامی

پایه‌گذاری روش علمی تجربی و عقلانی

بیرونی با تأکید بر مشاهده، آزمایش و استدلال منطقی، پایه‌های روش علمی مدرن را تقویت کرد. او به جای تکیه بر نظریات پیشینیان، به آزمایش‌های عملی پرداخت و تعصب و تقلید محض در غیر مسایل فقهی را نقد کرد. این نگرش امروزه به‌عنوان اساس پژوهش‌های علمی در سراسر جهان شناخته می‌شود و سبک زندگی مبتنی بر عقلانیت و تجربه‌گرایی را ترویج می‌دهد.

تقویت گفت‌وگوی بین‌فرهنگی و مطالعات تطبیقی

بیرونی در کتاب‌هایی مانند تحقیق ماللهند به مطالعهٔ تطبیقی ادیان، فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف پرداخت. او با تسلط بر زبان‌های متعدد، زمینه‌ساز تعامل فرهنگی بین شرق و غرب شد. این رویکرد امروزه در حوزه‌های مردم‌شناسی و مطالعات بین‌فرهنگی الهام‌بخش است و به درک متقابل ملت‌ها و کاهش تعصبات کمک می‌کند.

پیشرفت در علوم دقیقه و کاربردهای عملی

بیرونی در زمینه‌های نجوم، ریاضیات، جغرافیا و فیزیک نوآوری‌های بزرگی ارائه داد. دستاوردهای او در محاسبهٔ محیط زمین، ساخت ابزارهای دقیق رصدی و پژوهش در مورد وزن مخصوص مواد، پایه‌های علوم مدرن و فناوری‌های امروزی مانند سیستم‌های ناوبری و نقشه‌برداری را تقویت کرده است.

خاستگاه اندیشه‌ای ابوریحان بیرونی

محیط علمی و فرهنگی

ابوریحان بیرونی در سال‌های آخر دوران نوزایی اسلامی زندگی می‌کرد که جامعهٔ علمی، متفکران اصیل و کتابخانه‌های غنی در ماوراءالنهر، خوارزم، خراسان قدیم، ری، بغداد و سیستان وجود داشت. مراکز علمی این مناطق که ابوریحان به آنجا مهاجرت و زندگی کرده است، محل بحث، تدریس و تألیف در زمینه‌های علوم عقلی، نقلی و تجربی بود. در آن زمان، خراسان، سیستان، ری و بغداد به لحاظ علمی و فرهنگی جدای از هم نبودند و اندیشه‌ها به آسانی از یک نقطه به محل دیگر منتقل می‌شد.

نفوذ مکتب عقل‌گرای بلخ

خراسان قدیم در عصر ابوریحان، تحت نفوذ علمی و فرهنگی مکتب عقل‌گرای بلخ بود. به‌همین دلیل دربار سامانیان در بخارا، و دربار آل‌عراق و آل‌مأمون در خوارزم، محل تجمع دانشمندان علوم عقلی بود و کتاب‌های ارزشمندی در رشته‌های گوناگون در کتابخانه‌های دربار وجود داشت.

رابطه با اندیشمندان

بیرونی در مسافرت‌های خود با دانشمندان بزرگی مانند کوشیار گیلانی، ابومحمود خجندی، ابوالوفای بوزجانی و ابن‌سینا دیدار و مباحثه کرد. این تعاملات مستقیم، بستری برای تبادل اندیشه و رشد علمی او فراهم کرد.

مطالعات میدانی

همراهی با لشکرکشی‌های محمود غزنوی به هند، امکان آشنایی عمیق با زبان سانسکریت، فرهنگ، ادیان و دانش هندوان را برای او فراهم کرد. این سفرها پایهٔ تألیف کتاب «تحقیق ماللهند» شد. اقامت در شهرهایی مانند ری، بخارا، جرجان و غزنه، او را با سنت‌های علمی و فرهنگی مختلف آشنا کرد و دامنهٔ مطالعه ابوریحان را گسترش داد.

دیدار از مراکز فرهنگی

ابوریحان اهل سفر بود و مراکز مهم فرهنگی و کتابخانه‌های خوارزم و خراسان را از نزدیک دیده و در آن جاها تحقیق کرده است. وی همچنین در قلمرو آل‌بویه در ری که مرکز مهم سیاسی و فرهنگی آن زمان بود همراه با تتبع کامل دیدن کرده است.

تسلط بر زبان‌ها و منابع متنوع

بیرونی به زبان‌های فارسی، عربی، سانسکریت و تا حدی یونانی و سریانی مسلط بود. این تسلط، امکان مطالعهٔ مستقیم آثار علمی و فلسفی فرهنگ‌های مختلف را به او داد. او از منابع یونانی، هندی، ایرانی و اسلامی بهره می‌برد و به مقایسهٔ انتقادی این منابع می‌پرداخت.

روش علمی تجربی و انتقادی

بیرونی به جای تکیه بر نظریات پیشینیان، به آزمایش‌های عملی اهمیت می‌داد. این نگاه تجربی، او را از بسیاری از معاصرانش متمایز می‌کرد. او به‌شدت با تعصب و تقلید از آرای پیشینیان مخالف بود و بر استقلال فکری و پژوهشی تأکید داشت.

علاقه به تاریخ علم و تبادل فرهنگی

بیرونی در آثار خود به تاریخ علم و سیر تکامل نظریات توجه ویژه‌ای داشت. او به مقایسهٔ باورها، آداب و علوم فرهنگ‌های مختلف علاقه‌مند بود و این رویکرد، زمینه‌ساز رشد مردم‌شناسی و دین‌پژوهی تطبیقی در آثار او شد.

پشتیبانی حاکمان

حاکمانی مانند قابوس بن وشمگیر و خوارزمشاهیان آل‌مأمون از تحقیقات او حمایت می‌کردند و امکان ساخت ابزارهای پژوهشی را فراهم می‌آوردند. حضور در مراکزی مانند بغداد، بخارا و غزنه، دسترسی او به کتابخانه‌های غنی و آثار نفیس را ممکن می‌ساخت.

جهان‌بینی باز

بیرونی با وجود مسلمان بودن، به باورها و آداب سایر ادیان احترام می‌گذاشت و به مطالعهٔ آن‌ها می‌پرداخت. او در عین حال، به نقد منصفانهٔ باورهای غیرعلمی و خرافات در همهٔ فرهنگ‌ها می‌پرداخت و بر عقلانیت و تجربه تکیه می‌کرد.

دیدگاه‌های ابوریحان

ابوریحان با این‌که اعتقاد راسخ به دین اسلام و قرآن داشت، به وجود نوعی معنویت مشترک میان ادیان نیز قائل بود. بر اساس این دیدگاه، ادیان با وجود تفاوت آنها در خداشناسی، شریعت و مراسم عبادی از وحدت معنوی برخودارند که به‌صورت‌های مختلف تجلی پیدا کرده است. با توجه به نوع زندگی، آثار و فعالیت‌های علمی ابوریحان، نگاه او به انسان، فرامذهبی و فرادینی بوده است. دین‌داری مانع علاقهٔ او به آزاداندیشی و باور به انسانیت مشترک نشد.

دیدگاه ابوریحان نسبت به عقل، با دیدگاه فیلسوفان یکسان است و به عقل بسیار بها می‌دهد. او عقل را منبع مستقل علم و معرفت می‌داند و به‌همین دلیل به تحصیل معرفت از راه عقل تأکید می‌کند. از نظر او کمال انسان نیز در رشد عقلانی او است. نگاه ابوریحان نسبت به علم، مانند دانشمندان امروزی بوده است. او مرجعیت رسمی در ساحت اندیشه را قبول نداشت. به‌همین دلیل منتقد پیروان ارسطو بود که برای وی مرجعیت فکری قائل‌اند و احتمال خطا در نظریه‌های او را ضعیف می‌دانند.

سفرهای ابوریحان

بخارا

ابوریحان بیرونی، تا ۲۵ سالگی از زادگاه خود خارج نشد و قصد تکمیل کارهای علمی خود در ستاره‌شناسی و رصد را داشت، اما بر اثر جنگ‌های داخلی و ناامنی، در سال ۳۸۷ق به بخارا، پایتخت سامانیان رفت و در آنجا مورد حمایت و احترام شاه «منصورسامانی» قرار گرفت.

ری

بیرونی در سفر به شهر ری با دو ستاره‌شناس و ریاضی‌دان مشهور ایرانی دیدار کرد و کتاب «حکایة آلة المسماة بسدس فخری» را در معرفی ابزار رصد نوشت. بیرونی نزد «اسپهبد ابوالعباس مرزبان بن رستم بن شروین» رفت و کتاب «مقالید علم الهیئة» را به‌نام این پادشاه نوشت.

گرگان

بیرونی در ۳۸۸ق به دربار «قابوس بن وشمگیر زیاری» در طبرستان و گرگان رفت و اولین کتاب خود «آثار الباقیه عن القرون الخالیه» مشهور به «الآثار الباقیه» که دربارهٔ گاه‌شماری تاریخی و علمی است را در حدود ۳۹۱ق با نام شاه تدوین کرد.

برگشت به خوارزم

بیرونی در زمان قدرت دربار «آل‌مأمون» در ۳۹۴ق به زادگاه خود در گُرگَانج خوارزم برگشت و هفت‌سال به‌عنوان مشاور «خوارزم‌شاه ابوالعباس مأمون بن مأمون» خدمت کرد و با حمایت این پادشاه، به تحقیقات علمی پرداخت. او خسوف ۱۴ رمضان ۳۹۴ق را در گرگانج رصد کرد و با کمک مالی پادشاه توانست ابزار رصد که به‌نام «حلقهٔ شاهیه» یاد می‌شود را بسازد. او کتاب «تسطیح الصور» را نیز در خوارزم تألیف کرد.

غزنی

سلطان محمود غزنوی در ۴۰۷ق گرگانج را تصرف کرد و بیرونی را با خود به غزنی برد. او حدود ۳۵ سال از بقیه عمر خود را در دربار محمود، مسعود و مودود غزنوی و جانشینان آنها سپری کرد. او در دربار غزنوی، به‌عنوان منجم و ستاره‌شناس معروف بود. بیرونی در دوران پادشاهی محمود، رابطهٔ عادی و دوستانه با سلطان نداشت و در نتیجه اوضاع روحی و اقتصادی مناسبی نیز نداشت. او حضور اجباری خود در دربار محمود را با کنایه «تقدیر بشری» دانسته است؛ اما در زمان سلطنت جانشینان محمود، بیرونی مورد احترام و تکریم شاهان غزنوی قرار گرفت و رابطهٔ آنها دوستانه شد.

فعالیت‌های علمی ابوریحان بیرونی

فعالیت‌های علمی ابوریحان در غزنی

بیشترین اقامت و فعالیت‌های علمی، تحقیقات و تألیفات بیرونی در غزنی و در جریان حملهٔ محمود غزنوی به هند صورت گرفته است که به این شرح است:

1. در سال‌های اول حضور خود در غزنی تألیف کتاب «تحدید نهایات الاماکن» را شروع کرد که در سال ۴۱۶ق به پایان رسید؛
2. پس از خورشیدگرفتگی در ۴۰۹ق رصدهای مختلفی انجام داد که تا ۴۱۲ق به‌طول انجامید؛
3. در تحقیقی که انجام داد، اعلام کرد که خورشید در قطب شمال غروب نمی‌کند.
4. در زمان اقامت خود در قلعه «نندنه» هند، روش خود برای محاسبه قطر زمین را با اسطرلاب آزمایش کرد و مقالهٔ «فی استخراج قدر الارض برصد انحطاط الافق عن قلل الجبال» را نوشت؛
5. در ۴۱۸ق، «رسالهٔ استخراج الاوتار» را به پایان رساند و در سال ۴۲۰ق کتاب «التفهیم لاوائل صناعة التنجیم» را به درخواست «ریحانه بنت حسین خوارزمی» به دو زبان عربی و فارسی نوشت؛
6. به پاس احترام سلطان، کتاب «القانون المسعودی» را دربارهٔ نجوم به‌نام این سلطان نگاشت؛
7. در ۴۲۷ق، رساله‌ای دربارهٔ آثار «رازی» نگاشت و فهرست آثار خود را نیز در آخر آن اضافه کرد؛
8. در زمان سلطنت «مودود بن مسعود» از حمایت شاه برخوردار بود و کتاب «دستور» و «الجماهیر» را به‌نام او نوشت.

فعالیت‌های ابوریحان علمی در هند

ابوریحان در بیشتر جنگ‌های سلطان محمود غزنوی در هند، او را همراهی کرد و سیزده سال در هند به پژوهش پرداخت و زبان سانسکریت؛ یعنی زبان قدیم و مقدس هندوان را یادگرفت. او در مدت اقامت خود در هند، کتاب‌های مهمی دربارهٔ ریاضی، فلسفه و پزشکی را از زبان هندی به عربی ترجمه کرد. همچنین، طول و عرض جغرافیایی مناطق مختلف هند را با روش ابداعی خود به‌دست آورد. مهم‌ترین دست‌آورد ابوریحان در هند، مطالعات انسان‌شناختی او و تألیف کتاب «تحقیق‌ما للهند» است که شهرت جهانی دارد.

روش تحقیق ابوریحان بیرونی

روش تحقیق ابوریحان در علوم تجربی

روش ابوریحان در علوم تجربی، شباهت زیادی با روش علوم تجربی به‌شکل امروزی دارد و روش و مبانی فلسفهٔ ارسطو در علوم تجربی را با نگاه انتقادی قبول دارد. روش او به روش علم تجربی مرسوم در انقلاب علمی در غرب نزدیک است که ویژگی آن غیریقینی بودن علوم طبیعی است.

روش تحقیق ابوریحان در علوم انسانی

مشهورترین تحقیقات بیرونی در موضوع مردم‌شناسی با «استقراء» و روش‌های کمی صورت گرفته است. او در تحقیق علوم انسانی به کابرد مشاهدهٔ مستقیم، تجربه، تحلیل داده‌ها و تبیین قضایا بها می‌دهد. در روش تحقیق بیرونی، مشاهده بنیان کار تحقیق است؛ اما روش‌های دیگری از جمله استدلال عقلی را هم به تناسب موضوع به‌کار می‌برد.

آثار ابوریحان بیرونی

ابوریحان بیرونی ۱۸۰ اثر در قالب کتاب و مقاله در موضوعات ریاضی، ستاره‌شناسی، فقه، کلام، پزشکی، داروشناسی، جغرافیا، شیمی و صرف‌ونحو نوشته است که ۱۱۰ اثر آن در رشتهٔ ریاضیات و نجوم است. برخی از مهم‌ترین آثار او عبارت است از:

1. التفهیم لأوائل صناعة التنجیم؛ این کتاب که چند قرن، کتاب درسی برای تعلیم ریاضیات و نجوم بوده، اصطلاحات ستاره‌شناسی را به زبان فارسی توضیح داده است.
2. تحقیق ما للهند؛ این کتاب دربارهٔ مذهب، عادات و رسوم هندوان نوشته شده و جامع‌ترین کتاب عصر قدیم دربارهٔ تاریخ فلسفه، سنت‌ها و اوضاع اجتماعی هند است.
3. القانون المسعودی؛ در این کتاب بسیاری از عقیده‌های گذشتگان دربارهٔ نجوم بررسی شده و امکان حرکت زمین به دور خورشید پذیرفته شده است.
4. الجماهر فی معرفة الجواهر؛ موضوع این کتاب معرفی مواد معدنی، به‌ویژه جواهرات مختلف است.
5. الصیدنه؛ این کتاب دربارهٔ مواد شیمیایی، خواص و طرز تهیهٔ آنها است.
6. آثار الباقیه عن القرون الخالیه؛ در این کتاب مبدأ تاریخ‌ها و گاه‌شماری اقوام مختلف را مورد بحث‌وبررسی قرار داده است.

نوآوری‌های ابوریحان بیرونی

1. پایه‌گذاری روش علمی: بیرونی نخستین دانشمندی بود که ریاضیات را به عنوان زبان و ابزار اصلی تحلیل در علوم طبیعی به کار بست و روشی ترکیبی از برهان ریاضی و تجربه حسی را بنیان نهاد.
2. تدوین اصول نقشه‌کشی: او برای تسطیح کره بر سطح مستوی، قواعد نوین «نقشه‌های استوانه‌ای» را ابداع کرد که تا امروز در کارتوگرافی جهانی کاربرد دارد؛
3. کشف چاه‌های آرتزین: وی قبل از دانشمندان اروپایی، علل فوران آب از چاه‌های تحت فشار (آرتزین) را در کتاب «الآثار الباقیه» به‌طور علمی توضیح داد؛
4. احیای گاهشماری باستانی: بیرونی با دقت بی‌نظیر، سیستم‌های گاهشماری ایرانیان باستان، خوارزمیان و سغدیان را ثبت و تحلیل کرد؛
5. اختراع ابزارهای رصدی: او بیش از ده نوع ابزار نجومی از جمله «آلت برنج» برای رؤیت هلال اختراع کرد که در کتاب «تحدید نهایات الاماکن» شرح داده شده‌اند؛
6. تعیین تاریخ دقیق ساسانیان: با مطالعهٔ کتاب «شاپورگان» مانی، موفق به کشف و ثبت دقیق تاریخ تأسیس سلسله ساسانی شد؛
7. معرفی ریاضیات هندی: او سیستم اعداد و محاسبات هندی را به جهان اسلام معرفی کرد و پایه‌ای برای تحول ریاضیات فراهم آورد؛
8. آزمایش علمی الماس: با آزمایش عملی بر روی یک سگ، ادعای سمی بودن الماس را رد کرد و نشان داد که این باور فاقد پایه علمی است؛
9. کشف خاصیت زمرد: طی آزمایشی ۹ ماهه بر روی یک افعی، افسانه کور شدن چشم مار با نگاه به زمرد را باطل اعلام کرد؛
10. کشف نقش داریوش در کانال سوئز: او نخستین کسی بود که ثابت کرد حفر کانال سوئز به دستور داریوش هخامنشی انجام شده است؛
11. محاسبات طول جغرافیایی: از پدیده خسوف برای اندازه‌گیری دقیق اختلاف طول جغرافیایی بین دو نقطه استفاده کرد؛
12. محاسبهٔ فاصلهٔ شهرها: روشی برای تعیین فاصله بین دو شهر بر اساس مختصات جغرافیایی آنها ابداع کرد؛
13. اندازه‌گیری قطر زمین: با روش انحطاط افق، موفق به محاسبه قطر کره زمین شد؛
14. تعیین ارتفاع کوه‌ها: روش علمی دقیقی برای اندازه‌گیری ارتفاع کوه‌ها ارائه داد؛
15. محاسبهٔ وزن مخصوص: با اختراع «آلت مخروطی»، وزن مخصوص ۱۸ فلز و کانی را اندازه گرفت و مفهوم چگالی را پایه‌گذاری کرد؛
16. تعیین وزن مخصوص عناصر در شیمی، به‌ویژه تعیین وزن هجده سنگ و فلز گران‌بها برای نخستین‌بار؛
17. ترجمهٔ اصطلاحات دارویی و نام‌گذاری داروها به زبان عربی و فارسی برای نخستین‌بار از زبان یونانی؛
18. اظهارنظر دربارهٔ زمان پیدایش جهان، چگونگی پدیدآمدن لایهٔ سطحی زمین و تبدیل دریاها به خشکی.

درگذشت ابوریحان بیرونی

ابوریحان بیرونی در ۲۲ یا ۲۶ آذر ۴۲۷ش در شهر غزنی افغانستان درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد.

بزرگداشت و یادبودهای ابوریحان بیرونی

پژوهشگران ابوریحان بیرونی را نه تنها نماد عقلانیت و پژوهش علمی، بلکه آثار وی را تجلیِ شکوه تمدن اسلامی می‌دانند و یادبودهای پایدار او در سراسر جهان را گواه تأثیر ژرف و جاودانهٔ وی تلقی می‌کنند:

آرامگاه ابوریحان بیرونی

محل دفن ابوریحان بیرونی در ۱۳۵۲ش در شهر غزنی افغانستان کشف شد که در آن زمان هیچ ساختمانی نداشت اما اطراف آن را یک محوطهٔ بزرگ فرا گرفته بود که باغ و حریم آرامگاه وی شناخته می‌شود. این محوطه نشان می‌دهد که قبر بیرونی در گذشته ساختمان بزرگی داشته و به‌مرور زمان و بر اثر جنگ و ناامنی‌ها تخریب شده است.

نام‌گذاری به اسم ابوریحان بیرونی

در بسیاری از کشورها دانشگاه‌ها، دانشکده‌ها، تالارها و کتابخانه‌ها به‌نام ابوریحان بیرونی نام‌گذاری شده است. برای مثال دانشگاه البیرونی واقع در شهر کوهستان ولایت کاپیسای افغانستان، به افتخار او نامیده شده است.

یکی از پردیس‌های وابسته به دانشگاه تهران واقع در پاکدشت، رصدخانه‌ای در شیراز وابسته به دانشگاه شیراز، یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان داروهای انسانی و دامی در ایران به نام بیرونی نام‌گذاری شده است.

یکی از دهانه‌های برخوردی کرهٔ ماه، به‌نام «بیرونی» و سیارک ۹۹۳۶، به‌انام «۹۹۳۶ البیرونی» نام‌گذاری شده است. یکی از جزیره‌های جزایر شتلند جنوبی در قطب جنوب نیز بیرونی نام دارد.

روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی

روز سیزدهم شهریور، در تقویم ملی ایران به‌عنوان روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی نام‌گذاری و ثبت شده است.

لقب استاد جاودانه

بیرونی در جهان «استاد جاودانه» لقب گرفته است؛ زیرا در بسیاری از علوم، نام او بخشی از تاریخچهٔ آن علم محسوب می‌شود.

تصویرسازی از ابوریحان بیرونی

فیلمی از زندگی ابوریحان به نام ابوریحان بیرونی در ۱۹۷۴م در اتحاد جماهیر شوروی (در کشور ازبکستان) ساخته شده است

تندیس ابوریحان بیرونی در سازمان ملل

تندیس ابوریحان بیرونی که یک کرهٔ زمین در دست دارد، در سازهٔ چهارطاقی دانشمندان ایرانی، در محوطهٔ دفتر سازمان ملل در وین اتریش نصب شده است.

منابع

• آذرنیوش، زهرا، «آرامگاه ابوریحان بیرونی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۴ بهمن ۱۴۰۱ش.
• «ابوریحان بیرونی؛ دانشمندی برای تمام اعصار»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۳۹۱ش.
• «ابوریحان بیرونی و آثار او»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۳ آذر ۱۳۹۳ش.
• احمدی، محمدامین، «ابوریحان بیرونی و انسان‌گرایی»، وب‌سایت محمدامین احمدی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آبان ۱۳۹۹ش.
• اشرفی خیرآبادی، حمید، «تاریخ نگاران: مردم‌شناسی در آثار ابوریحان بیرونی (با تکیه بر کتاب فی تحقیق ماللهند)»، مجلهٔ کتاب ماه، شمارهٔ ۱۲۴، ۱۳۸۷ش.
• بازورث، کلیفورد ادموند و دیگران، «بیرونی ابوریحان محمدبن احمد»، وب‌سایت دانشنامهٔ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: ۱۳۷۹ش.
• بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به کوشش زاخاو، لایپزیگ، ۱۹۰۶م.
• بیرونی، ابوریحان، تحدید نهایات الاماکن، به کوشش بولگاکف، قاهره، ۱۹۶۲م.
• بیرونی، ابوریحان، تمهیدالمستقر لمعنی الممر، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
• بیرونی، ابوریحان، فهرست کتب محمد بن زکریا الرازی، ج۱، ص۴۲، به کوشش پاول کراوس، پاریس، ۱۹۳۶م.
• «تبلور ۱۴۳ کتاب ارزشمند در ذهنی خلاق»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۳۹۷ش.
• جعفرنیا، فاطمه، «روش‌های پژوهش ابوریحان بیرونی در علوم انسانی»، تاریخ درج مطلب: ۲۳ آذر ۱۳۹۸ش.
• جمعی از نویسندگان، غزنی بستر تمدن شرق اسلامی، تهران، عرفان، ۱۳۹۳ش.
• «دربارهٔ ابوریحان». وب‌سایت شرکت داروسازی ابوریحان، تاریخ بازدید: ۲۷ شهریور ۱۴۰۴ش.
• صدر فراتی، محمدمهدی، «برهان انی در روش علمی ابوریحان بیرونی»، مجلهٔ تاریخ علم، دورهٔ ۲۰، شمارهٔ ۱، بهار و تابستان ۱۴۰۱ش.
• محمدزاده، محسن، «ابوریحان بیرونی»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۳۸۷ش.
• مهکام، رضا، «کیمیای دانش؛ تولد ابوریحان بیرونی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۲۴ بهمن ۱۴۰۱ش.
• «مهندسی که پزشک، مورخ و فقیه بود؛ نظریه تکامل به‌روایت ابوریحان بیرونی!»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۲۲ آذر ۱۴۰۰ش.
• «نگاهی به آثار و فعالیت‌های ابوریحان بیرونی خالق نظریه‌های ماندگار»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۳۹۵ش.
• «نوآوریهای ابوریحان بیرونی»، وب‌سایت ادارهٔ کل پژوهش‌های اسلامی رسانه، تاریخ بازدید: ۲۴ بهمن ۱۴۰۱ش.