پیش‌نویس:بندر تركمن

اسکله بندرترکمن

بندر ترکمن؛ شهری بندری در غرب استان گلستان.

بندر ترکمن، شهر ساحلی استان گلستان و پایتخت خاویار ایران، در زمان پهلوی اول با سرکوب عشایر به‌شکل تار عنکبوت پایه‌گذاری شده و دارای جمعیتی متنوع از ترکمن‌ها و سایر اقوام است. این بندر با اقتصاد مبتنی بر خاویار، پنبه، فرش و گردشگری ناشی از جاذبه‌هایی مانند جزیره آشوراده، روستای اسب‌پروری قره‌قاشلی و تالاب‌های حفاظت‌شده، نقش مهمی در فرهنگ، هنر و صنعت منطقه ایفا می‌کند.

معرفی بندر ترکمن

بندر ترکمن یکی از شهرهای ساحلی استان گلستان است که با گرگان (مرکز استان گلستان) حدود ۵۵ کیلومتر فاصله دارد. این شهر پایتخت خاویار ایران است و پنبه و خاویار این شهر از ارکان اصلی اقتصادی آن هستند. همچنین تنها جزیره دریای خزر (آشوراده) در این بندر قرار دارد.

پیشینه بندر ترکمن

تا پیش از سال ۱۳۰۵ش نامی از بندر ترکمن در منابع تاریخی وجود نداشت. بندر ترکمن یا بندر شاه‌شهری در زمان پهلوی اول در سال ۱۳۰۶ش در پی سرکوب عشایر و به‌دلایل نظامی پایه‌گذاری شد و تا پیش از انقلاب اسلامی، بندر شاه نام داشت. معماران ایرانی و بلژیکی، این بندر را مطابق با اصول شهرسازی و به‌شکل تارعنکبوتی و بسیار منظم ساختند. این شهر از جمله نخستین شهرهای ایران است که دارای مسیر راه‌آهن بود. این بندر در گذشته سه اسکله داشت که آثاری از آن‌ها برجا مانده است.

جمعیت‌شناسی بندر ترکمن

طبق سرشماری عمومی صورت گرفته در سال ۱۳۹۵ش جمعیت این شهر ۵۳۷۹۰ نفر بوده است. غالب مردم این شهر مسلمان و از اهل تسنن هستند. مردمان این بندر اغلب ترکمن هستند؛ اما از سایر اقوام مانند فارسی‌زبانان، طبری‌ها، قزاق‌ها و ترک‌های آذربایجان نیز در این شهر ساکن هستند.

جغرافیای بندر ترکمن

موقعیت و آب‌وهوا

بندر ترکمن از شمال به گمیش‌تپه، از غرب به دریای مازندران، از جنوب به شهر کردکوی و از شرق به شهر گرگان محدود می‌شود. این بندر به‌دلیل نزدیکی به دریا، آب‌وهوای گرم و مرطوبی دارد. تابستان‌های این شهر به‌شدت گرم و شرجی و زمستان‌های آن سرد است.

توپوگرافی و پوشش گیاهی

بندر ترکمن، در جلگه‌ای هموار و پایین‌تر از سطح دریا واقع شده است. دام‌داران از چمن‌زارهایی این جلگه به‌عنوان مراتع قشلاقی استفاده می‌کنند. در این منطقه گل‌گاوزبان، گل ختمی، گل بنفشه و گیاهان دیگری پرورش داده می‌شوند که غذای اصلی دام هستند. در میانکاله و تالاب‌های ساحلی درختچه‌های گز، راش، تمشک، انار وحشی و گیاهان آبزی رشد می‌کنند. در جزیره آشوراده پوشش گیاهی، کمی متفاوت است.

حیات وحش

از پرندگان این منطقه می‌توان به اردک، کبک، تیهو، قرقاول و پرندگان دریایی اشاره کرد. روباه، شغال، گرگ، خرگوش و خرس نیز از پستانداران این ناحیه هستند. همچنین ماهیان آبزیِ دریای مازندران از جمله ماهی سفید، کفال، کپور و ماهی‌های خاویار از مهم‌ترین ماهی‌های این شهر محسوب می‌شوند. در تالاب گمیشان بیش از ۲۰ گونه ماهی و ۱۰۰ نوع پرنده از جمله پرندگان کمیاب یافت می‌شود. در تالاب صوفیکم نیز ۱۳۰ گونه پرنده زیست می‌کنند.

اقتصاد بندر ترکمن

بندر ترکمن پایتخت خاویار ایران است و پنبه و خاویار ارکان اصلی اقتصاد این شهر محسوب می‌شوند. همچنین کشاورزی، تولید فرش و گلیم، صنایع‌دستی و گردشگری از دیگر ارکان اقتصادی این بندر هستند. اقتصاد این شهر بر پایه راه‌آهن و بندر طراحی شده بود؛ اما با بالا آمدن عمق دریا و کاهش آبخور کشتی‌ها دیگر خاصیت بندر تجاری ندارد و تنها مواد سوختی و نفت خام در مقیاس کم به مقصد نیروگاه‌های منطقه تخلیه می‌شود. اقتصاد شهر در حال حاضر بر پایه تولید فرش و گلیم، صید و تولید خاویار، کشاورزی، صنایع‌دستی و گردشگری رونق دارد. بازارچه گمرکی ساحلی اسکلۀ ترکمن نیز از جمله مکان‌های گردشگری این منطقه محسوب می‌شود.

فرهنگ و هنر در بندر ترکمن

آداب‌ورسوم

ترکمن‌ها اغلب روی زمین و دور سفره‌ای با نام «ثاچاق» می‌نشینند. ذکر خنجر از جمله رقص‌های محلی مردم این بندر است به‌طور دسته‌جمعی و با لباس محلی و خنجر بر کمر انجام می‌شود. مردمان ترکمن برای اعیاد (بایرام) احترام خاصی قائل هستند. آن‌ها در ماه‌های محرم و صفر نام‌هایی مانند عاشور محمد یا عاشور قلی برای پسران و عاشور تاج و عاشور بی‌بی برای دختران خود انتخاب می‌کنند. جشن ۶۳ سالگی یکی از رسم‌های مردم این خطه است که به پاس ۶۳ سال زندگی حضرت محمد، برای مردان خود جشن تولد ۶۳ سالگی می‌گیرند.

عید قربان از جمله مهم‌ترین اعیاد برای مردمان ترکمن است. آن‌ها پیش از رسیدن عید قربان، خانه‌های خود را تمیز کرده، شیرینی و شکلات تهیه می‌کنند و سفره عید می‌اندازند. عید قربان برای آن‌ها از روز ۷ ذی‌الحجه آغاز می‌شود. روز هشتم ذی‌الحجه روز عید مردگان است؛ مردم در این روز برای درگذشتگان خود نان پاسدق می‌پزند.

روز نهم، عید زنده‌ها است و مردم به حمام رفته و لباس نو بر تن می‌کنند. روز دهم، قربانلیق نام داشته و گوسفند قربانی می‌کنند. روزهای یازدهم و دوازدهم، روزهای چاقرمق یا صدقه‌دادن است. مردم در این روزها اقوام خود را دعوت کرده و مهمانی برگزار می‌کنند.

لباس محلی

گروهی از زنان ترکمن با لباس محلی

بانوان ترکمن معمولأ از پیراهن ابریشم قرمز رنگ استفاده می‌کنند که دور یقه و سر آستین‌های آن سوزن‌دوزی شده است که به آن «قیرمیز کونیک» گفته می‌شود. آن‌ها روی این پیراهن لباسی پر طرح و نقش با نام «چابیت» می‌پوشند. آن‌ها کمربندی ابریشمی با نام «قوشاق» نیز به دور کمر خود می‌بندند تا لباس، دامن‌گیر آن‌ها نباشد.

چارقد، کلاه و اپوش نیز از دیگر پوشش‌های بانوان ترکمنی است. لباس اصلی مردان این خطه «دون» است که قرمز رنگ بوده و از جنس ابریشم است. شلوار آن‌ها «جولبار» و «بالاق» نام دارد. آن‌ها از نوعی کلاه با نام «تلپک» نیز استفاده می‌کنند که از پوست بره ساخته شده است. نوعی کلاه دیگر مردان ترکمن «بوروک» است که ظریف‌تر از تلپک بوده و از سوزن‌دوزی در آن استفاده شده است.

غذاهای محلی

طعم اصیل غذاهایی چون چِکِدرمه (ترکیبی از برنج، گوشت، رب و پیاز)، بوروک (غذایی مانند بورک با حالت پیراشکی)، باسترمه (ترکیبی از برنج، ماهی ازون‌برون، سیب‌زمینی و دانۀ انار)، اِکمِک، بولامه (نوعی حلیم ترکمن)، نان محلی پَتیرچوروک، قاول‌تِمالی‌چوروک و کِلچِه‌چوروک برای گردشگران لذت‌بخش است.

سوغات و صنایع‌دستی

فرش و پشتی ترکمنی، روسری محلی، محصولات نمدی، سوزن‌دوزی و ساخت جواهرات از جمله صنایع‌دستی این شهر محسوب می‌شوند. خوراکی‌های لذیذی چون بشمه، بورگ، کلوچه و قطاب از جمله مهم‌ترین سوغات این شهر هستند.

موسیقی

موسیقی خاص ترکمن‌ها با لباس و آلات موسیقی مخصوص به خود در ایران، افغانستان و ترکمنستان دیده می‌شود. مقام‌های موسیقی ترکمنی در چهار دستگاه تشنید، قرق لر، نوایی و مخمس ارائه می‌شود. ساز اصلی موسیقی ترکمنی «تامدیره» یا «تامدئرا» نام دارد که ساختاری شبیه به دو تار دارد. آن‌ها از نی و کمانچه نیز در موسیقی خود استفاده می‌کنند.

آموزش و پژوهش در بندر ترکمن

در بندر ترکمن یک شعبه از دانشگاه پیام‌نور دایر شده که در آن رشته‌های ریاضی و انسانی تدریس می‌شود. همچنین از سال ۱۳۹۰ش دانشگاه آزاد نیز در بندر ترکمن شروع به‌کار کرده است.

جاذبه‌های گردشگری بندر ترکمن

1. جزیره آشوراده؛ این جزیره تنها جزیره دریای خزر است و در نزدیکی بندر ترکمن واقع شده است. مهم‌ترین دلیل اهمیت این جزیره، پرورش خاویار است. آشوراده قبلاً دارای سکنه بوده اما با بالا آمدن آب دریا دیگر قابل سکونت نیست.

   

   جزیره آشوراده

2. روستای قره‌قاشلی؛ روستای قره‌قاشلی، مهد پرورش اسب‌های اصیل ترکمنی است. اسب ترکمنی معروف‌ترین نژاد اسب ایرانی است. این روستا هر ساله میزبان مسابقات اسب‌دوانی است.
3. منطقۀ شکارممنوع صوفیکم؛ این منطقه، حدود ۳۳ هکتار وسعت داشته و یکی از مناطق حفاظت شده ایران است. در این منطقه حدود ۱۳۰ گونه پرنده شامل ۹ گونه مهاجر زادآور و ۱۲ گونۀ بومی زادآور زیست می‌کنند. پرندگان مهاجر در فصول سرد سال به این تالاب مهاجرت می‌کنند و در کنار موجوداتی مانند حشره‌خوار کوتوله زندگی می‌کنند.
4. اسکله بندر ترکمن؛ این اسکله به‌دلیل بالاآمدن عمق خلیج گرگان برای پهلو گرفتن لنج‌ها و کشتی‌ها مناسب نیست؛ اما یکی از جذاب‌ترین جاذبه‌های گردشگری بندر ترکمن محسوب می‌شود. بازدیدکنندگان جهت قایق‌سواری یا تماشای غروب خورشید به این اسکله می‌روند.
5. تالاب گمیشان؛ این تالاب خاص در مرز ایران و ترکمنستان واقع شده است. هر سال بیش از ۸۰ گونه پرنده حوالی ماه آبان وارد این تالاب می‌شوند و تا اوایل فروردین، مهمان این تالاب هستند.
6. ترکمن‌صحرا؛ این صحرا از گلستان به خراسان شمالی محدود می‌شود و شهرهای بندر ترکمن، گنبد کاووس، آق قلا، کلاله و قمیشان را در خود جای داده است. منطقۀ هزار دره این صحرا دارای طبیعتی رؤیایی است.
7. دوشنبه‌بازار بندر ترکمن؛ بازارهای محلی شمال ایران جشنواره‌هایی از رنگ، بو و طعم هستند که فرهنگ ساکنین خود را به نمایش می‌گذارند. در دوشنبه بازار بندر ترکمن انواع غذاهای محلی، صنایع‌دستی و لباس‌های ترکمنی به فروش می‌رسد.
8. گِل‌فشان نفتلیجه (گمیشان)؛ گِل‌فشان‌ها از جمله عجیب‌ترین پدیده‌های زمین‌شناسی هستند. این گل‌فشان‌ها از یک یا چند دهانه آتش‌فشانی تشکیل شده‌اند که از دهانه آن‌ها گل و لجن به‌دلیل وجود بخار آب در زیر گل‌فشان خارج می‌شود. گل‌فشان بندر ترکمن در ارتفاع ۲۶ متری از سطح دریا قرار داشته و در بالای آن دریاچه کوچکی قرار دارد که از دهانۀ آن آب شور، گل رس و گاز با فشار و غلظت زیاد خارج می‌شود. نفتلیجه خواص درمانی دارد و از گل‌های آن برای درمان درد مفاصل، ستون فقرات و بیماری‌های عصبی استفاده می‌شود.
9. امام‌زاده آق‌امام؛ این امام‌زاده در فاصلۀ ۱۰ کیلومتری بندر ترکمن واقع شده و قدمت آن به دوران صفویه بازمی‌گردد. این زیارتگاه بر روی تپه‌های باستانی قرار گرفته و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
10. ایستگاه راه‌آهن بندر ترکمن؛ این ایستگاه در دورۀ پهلوی اول ساخته شد. در معماری این بنا از الگوهای معماری نئوکلاسیک اروپا، معماری آلمان و معماری دوره باستان ایران در تلفیق با ویژگی‌های معماری بومی استفاده شده است. این بنا از جمله آثار ملی ایران است.
11. قدمگاه بهاءالدین نقشبندی؛ این قدمگاه در نزدیکی روستای خوجه‌لر در ۱۰ کیلومتری شرق بندر ترکمن واقع شده است. این قدمگاه محل زندگی بهاءالدین نقشبندی یک مرتاض قدیس بوده که پیروان او هنوز در ایران، چین و هند زندگی می‌کنند. وی بنیان‌گذار سلسله طریقت نقشبندیه بود.
12. بازارچه ساحلی ترکمن؛ در این بازارچه می‌توان انواع صنایع‌دستی، شال، کلاه و روسری محلی را یافت.

زیرساخت‌های بندر ترکمن

1. ترابری؛ این شهر از نخستین شهرهای ایران است که راه‌آهن به آن کشیده شد.
2. سالن‌ها و مکان‌های ورزشی؛ در شهر بندرترکمن هشت سالن ورزشی چند منظوره و دو زمین چمن مصنوعی وجود دارد.

منابع

• «امام‌زاده آق‌امام»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۳۰ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «ایستگاه راه‌آهن بندر ترکمن»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۳۰ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «بازارچه محلی بندر ترکمن»، وب‌سایت لست سکند، تاریخ بازدید: ۳۰ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «بندر ترکمن»، وب‌سایت آدرس مهارتو، تاریخ بازدید: ۳۰ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «بندر ترکمن»، وب‌سایت رنتی‌جا، تاریخ درج مطلب: ۲۲ تیر ۱۴۰۰ش.
• «بندر ترکمن کجاست؟ اطلاعاتی که برای سفر به بندر ترکمن نیاز دارید»، وب‌سایت مجله گردشگری میهمان شو، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مهر ۱۴۰۰ش.
• «بندر ترکمن کجاست»، وب‌سایت راهنما سفر، تاریخ درج مطلب: ۲۵ خرداد ۱۳۹۸ش.
• تقیان، «جاهای دیدنی بندر ترکمن/ دشتی سبز در کنار دریایی آبی»، وب‌سایت ره‌بال آسمان، تاریخ درج مطلب: ۲۱ فروردین ۱۴۰۱ش.
• «راهنمای سفر به بندر ترکمن»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۳۰ مرداد ۱۴۰۱ش.
• زمانی نوری، اکرم، «گل‌فشان نفتلیجه (گمیشان)»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۳۰ مرداد ۱۴۰۱ش.
• قاسم شیرازی، محمدرضا، «یک سفر سه روزه هیجان‌انگیز به بندر ترکمن»، وب‌سایت مجله پینورست، تاریخ بازدید: ۳۰ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «قدمگاه بهاءالدین نقشبندی»، وب‌سایت سیری در ایران، تاریخ درج مطلب: ۳۱ فروردین ۱۳۹۸ش.
• «معرفی و اطلاعات کامل شهر بندر ترکمن»، وب‌سایت چهارگوشة ایران زیبا، تاریخ بازدید: ۳۰ مرداد ۱۴۰۱ش.
• معصوم‌نیا، محبوبه، «بندر ترکمن؛ همه چیز دربارة بندر زیبای ترکمن»، وب‌سایت علی بابا مگ، تاریخ درج مطلب: ۳۰ دی ۱۳۹۸ش.