پیش‌نویس:جشن پیرشالیار

جشن پیرشالیار

جشن پیرشالیار؛ آیین سنتی و صوفیانه کُردزبانان در اورامان.

جشن عروسی پیر شالیار با شهرت جهانی، جزء آداب‌ورسوم محبوب و پایدار خطهٔ کردستان است، علی‌رغم اطلاق نام عروسی بر آن، آیینی سنتی و صوفیانه بوده و در آن به ذکر و نیایش با پروردگار می‌پردازند.

نام‌گذاری جشن پیرشالیار

نام این مراسم برگرفته از شخصی مقدس و اسطوره‌ای در میان کردزبانان اورامی به نام پیرشالیار یا پیرشهریار است؛ پیر در زبان کردی به بزرگان دینی گفته می‌شود. داستان‌های بسیاری دربارهٔ پیرشالیار وجود دارد؛ برخی او را پیرشالیار سیاوه پسر جاماسب (۱۵۰ق) می‌دانند که از زرتشتیان بوده و سپس اسلام آورده و کتابی به نام «معرفت پیرشالیار» نوشته است؛ برخی دیگر پیرشالیار را سیدمصطفی ابن خداداد (۴۷۹–۵۶۱ق) و مردی فاضل و عارف از سادات حسینی می‌دانند که نسب وی با ده نسل به امام جعفر صادق می‌رسد.

او در کودکی پس از یادگیری قرآن، جهت آموزش علوم دینی راهیِ عراق شده و پس از پایان تحصیل، در حضور عبدالقادر گیلانی (۴۷۰–۵۶۰ق) در بغداد به تهذیب نفس پرداخت و پس از کسب اجازهٔ ارشاد، لقب «پیش‌الله‌یار» به او داده شد و جهت تبلیغ به زادگاه خود بازگشت؛ وی کتاب معرفت پیرشالیار را مطابق آموزه‌های اسلامی تغییر داد و تا پایان عمر به زهد و عبادت و آموزش پرداخته و ۹۹ نفر را در این زمینه پروراند که امروزه مقبرهٔ آنها در اطراف اورامان است.

تاریخچهٔ مراسم جشن پیرشالیار

مراسم سالگرد عروسی پیرشالیار، قدمتی تاریخی دارد و برخی مورخان برگزاری آن را به هزار سال قبل نسبت می‌دهند. داستان این عروسی به این صورت است که شاه بخارا، دختری داشت که قادر بر حرف زدن و شنیدن نبود و هیچ طبیبی نتوانسته بود او را مداوا کند. پادشاه که از کرامات پیرشالیار آگاه بوده او را فرا می‌خواند و با حضور پیرشالیار، دختر پادشاه شفا می‌یابد؛ پادشاه نیز دخترش را به عقد او درمی‌آورد و جشن عروسی بزرگی برای آن دو برپا می‌کند.

مکان و زمان مراسم جشن پیرشالیار

مراسم پیرشالیار هر ساله بین ۱۱ تا ۱۵ بهمن ماه شروع شده و مراسم اصلی آن که عروسی پیرشالیار است، در سه روز چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه برگزار می‌شود؛ کل مراسم دو هفته به طول می‌انجامد، مکان برگزاری جشن، اورامانات در استان کردستان است.

آداب‌ورسوم جشن پیرشالیار

مراسم خبر

مراسم خبر در جشن پیرشالیار

نخستین مراسم پیرشالیار مراسم «خبر» است که کودکان و نوجوانان گردوهای درختان باغ پیرشالیار را در عصر پنج‌شنبه به درب خانه‌ها برده و توزیع می‌کنند و رسیدن مراسم عروسی پیرشالیار را در چهارشنبهٔ هفتهٔ بعد مژده می‌دهند؛ یکی از رسومی که در طول این هفته برگزار می‌شود، هدیه دادن برادران (گردو و شیرینی) به خواهران خود است. جشن اصلی از روز چهارشنبه آغاز می‌شود و تا جمعه ادامه دارد و علاوه بر شهرها و روستاهای اطراف، بسیاری از کردهای عراق، ترکیه و سوریه نیز خود را به این جشن باشکوه می‌رسانند.

کِلاوروچینه

این مراسم در روز اول قبل از طلوع آفتاب برگزار می‌شود و در آن کودکان و نوجوانان با شادی مردم را از این مراسم باشکوه آگاه کرده و شیرینی دریافت می‌کنند.

ذبح حیوانات

ذبح گوسفند در مراسم پیرالیار

مردم روستا جهت رفع مشکلات و برآورده‌شدن حاجت‌های خود گوسفند یا گاوی را نذرِ مراسم می‌کنند و در روز جشن به متولی خانهٔ پیرشالیار تحویل می‌دهند و در مقابلِ خانهٔ پیرشالیار ذبح صورت می‌گیرد. مقداری از گوشت را جهت تبرک برداشته و مابقی آن در طبخ غذای جشن استفاده می‌شود.

آیین سماع و صرف غذا

طبخ غذا برای جشن پیرشالیار

هم‌زمان با شروع مراسم، آش محلی به نام «وُلوشین» پخته شده و توزیع می‌شود. مراسم سماع و ذکر، مراسمی همراه با دف، ترانه‌خوانی، کف‌زنی، پایکوبی و رقص‌های کردی است و ذکر «هو الله» در هنگام پایکوبی گفته می‌شود. این مراسم تا غروب چهارشنبه ادامه می‌یابد و روز پنج‌شنبه نیز این آیین تا غروب تکرار می‌شود.

شب نیشت

مراسم شب‌نشینی، پنج‌شنبه‌شب در دو نوبت جداگانه؛ برای مردان از ساعت ۶ تا ۹ شب و برای زنان ۹ تا ۱۱:۳۰ شب در خانهٔ پیرشالیار برگزار می‌شود؛ در این مراسم روحانیان، افراد تحصیل‌کرده، اهل‌قلم و شاعران گرد هم می‌آیند و در طی شب‌نشینی به سخنرانی، شعرخوانی و بیان رسوم پیرشالیار می‌پردازند و در پایان آن دف‌زنان، با خواندن اشعاری از بزرگان دینی خود به نیکی یاد می‌کنند.

روز جمعه

مراسم سالگرد عروسی پیرشالیار در صبح روز جمعه با رفتن دسته‌جمعی به زیارتگاه پیرشالیار و رازونیاز ادامه یافته و سپس با اقامهٔ نمازجمعه در مسجد پایان می‌یابد.

تِربی

در سومین جمعه از ماه بهمن، زنان روستا با پخت نان محلی موسوم به «گیته مَژِگی» در این مراسم مشارکت دارند و مردان «الله الله» گویان و دف‌زنان بر سر مزار سه تن از پیران اورامان به نام‌های «پیرشالیار»، «پیرخالو» و «پیرسیاوه» می‌روند و با خواندن دعا و نیایش عهد خود را با آنان تجدید می‌کنند.

نمادشناسی و کارکرد جشن پیرشالیار

این مراسم نمادی از همکاری فعالانهٔ مردم در مناسبت‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی است؛ نمادها و آیین‌های مراسم برای دل‌کندن از دلبستگی‌ها و قرار گرفتن در مسیر پاکسازی درونی و رستگاری هستند. این آیین را علاوه‌بر تقویت رفتار جمعی و ایجاد احساس مشترک در میان مردم، عامل ارتباط با خداوند نیز دانسته‌اند.

در آثار دیگران جشن پیرشالیار

فیلمی مستند با عنوان «عروسی مقدس» و به کارگردانی فرهاد ورهرام (۱۳۲۷ش-اکنون) در سال ۱۳۷۴ش ساخته شده است. این فیلم با حمایت مرکز تحقیقات فیلم‌های مستند علمی اتریش و دربارهٔ پیرشالیار و مراسمِ سالگرد عروسی او در منطقهٔ اورامان تولید شده است.

وضعیت کنونی جشن پیرشالیار

امروزه نیز مردم روستای اورامان به‌صورت موروثی این مراسم را برگزار می‌کنند و این جشن همچون گذشته، بیشتر مردانه بوده ولی زنان نیز حضور گسترده‌تری نسبت به گذشته در آن یافته‌اند.

منابع

• «پیرشالیار، فیلم»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۶ دی ۱۳۹۸ش.
• «عروسی پیرشالیار مراسمی به قدمت هزار سال»، خبرگزاری ایرنا، تاریح درج مطلب: ۹ بهمن ۱۳۹۶ش.
• «مراسم پیر شالیار/ آیینی به قدمت تاریخ»، وب‌سایت هومسا، تاریخ بازدید: ۲۷ مهر ۱۴۰۱ش.
• «مراسم پیرشالیار کردستان»، وب‌سایت الی گشت، تاریخ بازدید: ۲۸ مهر ۱۴۰۱ش.
• «مراسم پیرشالیار اورامان؛ آیین سنتی و عرفانی کردها»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• حسنی‌فرد، شیلان، «مراسم سنتی پیر شالیار، نماد قدیمی از مشارکت اجتماعی و آئینی»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: ۲۸ مهر ۱۴۰۱ش.
• خشنود، نشاط و طهماسبی، ارسلان، «بررسی ویژگی الگوهای فرهنگی و مراسم‌های مذهبی (پیرشالیار) در اورامان تخت»، کنفرانس بین‌المللی عمران، معماری و مدیریت شهری در ایران، ۱۳۹۷ش.
• صمدی، یحیی، «گزارشی از مراسم باستانی عروسی پیرشالیار؛ «پیرشالیار» بر بلندای «هورامان تخت» همچنان جاری و برقرار است»، وب‌سایت کُردنور، تاریخ درج مطلب: ۱۰ بهمن ۱۳۹۲ش.
• محمدپور، عادل، «کردستان، هورامان، پیرشالیار»، نشریهٔ زریبار، شمارهٔ ۶۴، ۱۳۸۶ش.
• محمدپور، عادل، «جشن پیرشالیار در آینهٔ فرهنگ مردمان هورامان»، نشریهٔ فرهنگ مردم ایران، شمارهٔ ۱۵، ۱۳۸۷ش.