پیش‌نویس:الگوی مصرف

اولین مزرعه توربین‌های بادی ایران؛ ۵ کیلومتری شهر تاکستان در استان قزوین

الگوی مصرف؛ مجموعه‌ای از عادات و رفتارهای مصرفی توسط فرد یا گروه در طول زمان.

الگوی مصرف، روش خاصی است که افراد یا گروه‌ها در جامعه، کالاها و خدمات را مصرف می‌کنند. این الگوها شامل مواردی مانند نوع و میزان مصرف، دفعات مصرف و نیز تأثیراتی است که این مصرف بر محیط‌زیست و جامعه دارد. درک الگوی مصرف به سازمان‌ها و سیاست‌گذاران کمک می‌کند تا نیازهای مصرف‌کنندگان را بهتر شناسایی کرده و برنامه‌ریزی بهتری برای تولید و توزیع کالاها و خدمات داشته باشند. به‌همین دلیل اصلاح الگوی مصرف نیازمند عزم ملی، برنامه‌ریزی دقیق و مشارکت تمام اقشار جامعه دانسته می‌شود و با اجرای راهکارهای فرهنگی، اقتصادی و مدیریتی می‌توان به جامعه‌ای متعادل و پایدار دست یافت.

تعریف الگوی مصرف

مصرف از رفتارهای فراگیر و گستردهٔ آدمی است که در تمامی دوره‌های زندگی و در غالب شئونات حیاتی او جریان دارد. به‌همین دلیل، شناخت الگوی مصرف، یکی از تجلّی‌های عمومیِ رفتار آدمی است. ارضای نیازهای گوناگون زیستی و روانی، انسان‌ها را به‌سمت مصرف سوق داده و فرهنگ جوامع از عوامل اصلی تعیین‌کنندهٔ کمیت و کیفیت آن به‌شمار می‌رود. تمایزات مصرفی، نشان‌دهندهٔ تمایزات فرهنگی و سبک زندگی، مراحل و درجهٔ رشدیافتگی جوامع بوده و بررسی مصرف، گامی در جهت شناخت فرهنگی جوامع تلقی می‌شود. الگوی مصرف به مجموعهٔ ارزش‌ها و بینش‌هایی گفته می‌شود که به رفتار اقتصادی مانند انتخاب مصرف و پس‌انداز، عدم مصرف، نوع مصرف و میزان مصرف منتهی شده و ذیل نظام فرهنگی جامعه تعیین می‌شود. این الگو، از الگوهای تولید، توزیع و بازیافت نیز اثر می‌پذیرد.

رعایت الگوی مصرف نیز به‌معنای مصرفی متعادل، صحیح و منطقی از امکانات و منابعِ موجود بوده به‌گونه‌ای که علاوه بر تأمین شایستهٔ نیازها، از هدررفت سرمایه‌های موجود جلوگیری شود. رعایت الگوی مصرف مستلزم برنامه‌ریزی برای مصرف مناسب در سطوح مختلف جامعه، اعم از افراد و خانواده‌ها، سازمان‌های دولتی و غیردولتی، بنگاه‌های اقتصادی و در سطح تراکمی و کلان اقتصاد است.

الگوی مصرف در جامعهٔ ایران

الگوی مصرف در جامعهٔ ایران، در سال‌های اخیر با چالش‌هایی مواجه شده است. کارشناسان، این الگو را ترکیبی از اسراف در برخی حوزه‌ها مانند انرژی و غذا و کم‌مصرفی در حوزه‌های ضروری مانند سلامت و آموزش می‌دانند. مصرف‌گرایی و گرایش به کالاهای لوکس و وارداتی، به‌ویژه در کلان‌شهرهای ایران، افزایش چشم‌گیری یافته است. این در حالی است که بسیاری از کالاهای مصرفیِ داخلی کیفیت و قیمت مناسبی دارند. همچنین، مصرف بی‌رویهٔ برخی مواد غذایی مانند شکر، انواع نوشابه و فست‌فود، سلامت جامعهٔ ایران را به خطر انداخته است.

مصرف‌گرایی مدرن در جامعهٔ ایران

از مهم‌ترین جنبه‌های مصرف‌گرایی مدرن در جامعهٔ ایران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

تصویر غذای دورریز یک رستوران

مواد غذایی؛ مدیریت مصرف خرید و استفادهٔ مواد غذایی در ایران مطلوب نبوده و این موضوع با دورریز مواد غذایی در خانوارهای ایرانی به اثبات می‌رسد. برخی آمارها نشان داده‌اند که ایران، یکی از بالاترین نرخ‌های ضایعات غذایی در جهان را داشته و حدود ۳۰ درصد از مواد غذایی در ایران به‌ویژه در تالارها و رستوران‌ها دورریز می‌شوند. ایرانیان، در سال‌های اخیر، نه‌تنها در ابعاد فنی و تخصصی بلکه در بُعد فرهنگی نیز با نارسایی‌هایی مواجه هستند که به تحمیل ضرر و خساراتی به سرزمین ایران منتهی شده و از نظر اقتصادی، جبران‌ناپذیر هستند. از سوی دیگر، بسیاری از دستگاه‌ها و تجهیزات تولید مواد غذایی در کارخانجات مرتبط با این حوزه، به‌روز نبوده و با نوسازی آنها می‌توان به کاهش دورریز موادغذایی کمک شایانی کرد.

انرژی؛ ایران، یکی از کشورهای پرمصرف جهان در حوزهٔ انرژی است. امروزه، ایران سومین تولیدکننده و چهارمین مصرف‌کنندهٔ بزرگ گاز جهان پس از آمریکا، روسیه و چین است. هر سه کشوری که پیش از ایران قرار دارند، از نظر جمعیت، وسعت و قرارگرفتن در منطقهٔ سرد و نیمه‌سرد جهان با ایران قابل مقایسه نیستند. از سوی دیگر، شرکت ملی گاز ایران اعلام کرده که مصرف گاز در ایران از مجموع ۱۲ کشور ثروتمند و سردسیر اروپایی بیشتر است. از جمله مصادیق بارز اتلاف انرژی در جامعهٔ ایران می‌توان به هدررفت بنزین موقع سوخت‌گیری و روشن بودن بی‌دلیل سیستم‌های گرمایشی و سرمایشی در منازل و پاساژها اشاره کرد. از جمله دلایل اسراف انرژی در ایران می‌توان به پایین بودن کیفیت وسایل و عدم امکان به‌روزرسانی آنها، رویکرد نادرست و سوبسیدی و عدم برابری آنها با نرخ واقعی انرژی در دنیا، وجود تحریم‌ها علیه ایران، سخت‌گیری در ورود خودروهای کم‌مصرف و به‌روز، سیستم قدیمی موتورخانه‌های ساختمان‌ها و شرکت‌ها اشاره کرد.

پوشاک؛ امروزه، رشد چشم‌گیر خرید لباس‌های فصلی و زودگذر تحت تأثیر شبکه‌های اجتماعی، تقلید از مدهای غربی بدون تطابق با فرهنگ بومی، افزایش خرید پوشاک خارجی به‌جای حمایت از تولید داخلی و نیز هدر رفت منابع ملی برای تولید منسوجات کم‌کیفیت با عمر مصرف کوتاه از مصادیق بارز اسراف و الگوی مصرف ناصحیح در ایران هستند.

سرگرمی؛ گرایش به مراکز خرید و رستوران‌های لوکس به‌عنوان اصلی‌ترین تفریح، هزینهٔ بالای مسافرت‌های داخلی و خارجی بدون برنامه‌ریزی مالی، رشد قهوه‌خانه‌های لوکس و کافه‌گردی‌های افراطی و نیز مصرف غیرمنطقی اینترنت و بازی‌های دیجیتالی از مصادیق بارز الگوی مصرف نادرست در جامعهٔ ایران هستند.

محصولات فرهنگی و فکری؛ مانند کاهش مطالعه و رشد مصرف محتوای زودگذر در فضای مجازی، تمایل به کتاب‌های زرد و ترجمه‌های کم‌کیفیت، هدر رفت استعدادهای فکری در تولید محتوای غیرمفید، کمرنگ شدن تولیدات فرهنگ اصیل در سینما، تئاتر و موسیقی.

خدمات و کالاهای دیجیتال؛ که از آن با عنوان اسراف نامرئی نیز یاد می‌کنند مانند خرید اپلیکیشن‌ها و خدمات غیرضروری، تعویض زودهنگام گوشی‌های هوشمند و لوازم الکترونیکی، مصرف بی‌رویهٔ پهنای باند اینترنت.

سلامت و زیبایی؛ از جمله مصادیق بارز تجمل‌گرایی پرهزینه در دنیای مدرن به‌شمار می‌رود؛ مانند رشد جراحی‌های زیبایی غیرضروری، مصرف افراطی مکمل‌ها و داروهای غیرضروری، هزینه‌کردهای کلان برای آرایشگاه‌های لوکس.

حمل‌ونقل؛ وابستگی شدید به خودروهای شخصی، عدم استقبال از حمل‌ونقل عمومی و خرید خودروهای پرمصرف به‌جای مدل‌های بهینه.

رفتارهای اجتماعی؛ تبدیل مصرف به نماد طبقاتی، کاهش فرهنگ پس‌انداز و سرمایه‌گذاری و نیز جایگزینی «داشتن» به‌جای «بودن» در ارزش‌های اجتماعی.

الگوی مصرف در طبقات مختلف جامعهٔ ایران

الگوی مصرف طبقهٔ مرفه

ایرانیان حاضر در این طبقه که حدود ۱۰ درصد از جامعهٔ ایرانی را شکل می‌دهند، به کالاهای وارداتی، برندهای خارجی و تجملاتی همچون خودروهای گران‌قیمت، پوشاک مارک‌دار و مسافرت‌های خارجی تمایل دارند. استفادهٔ بی‌رویه از خودروهای پرمصرف و مصرف بالای انرژی‌هایی همچون برق و گاز در ویلاها و منازل بزرگ نیز از دیگر مصادیق الگوی مصرف در این گروه اجتماعی هستند.

الگوی مصرف طبقهٔ متوسط

این طبقه که حدود ۴۰ تا ۶۰ درصد از جامعهٔ ایرانی را شکل داده، بخشی از درآمد خود را صرف تفریحاتی همچون کافه‌گردی و رستوران می‌کنند. براساس آمار و اطلاعات منتشر شده، بخشی از مردم در این طبقهٔ متوسط اجتماعی، ترکیبی از مصرف منطقی در برخی حوزه‌ها و اسراف در حوزه‌های دیگر مانند فست‌فود و کالاهای غیرضروری دارند. گروهی دیگر نیز به تقلید از الگوهای مصرف در طبقات بالاتر اجتماعی پرداخته یا تحت تأثیر اینفلوئنسرها به خرید کالاهای خارجی تمایل پیدا کرده‌اند. از دیگر نمونه‌های عینی اسراف و الگوی مصرف ناصحیح در این طبقهٔ میانی می‌توان به تشکیل صف خرید برای گوشی آیفون ۱۵ و ۱۶، در انتظار روز عرضهٔ آنها در ایران اشاره کرد.

الگوی مصرف طبقهٔ پایین

بیشتر ایرانیانی که در این طبقهٔ اجتماعی قرار گرفته‌اند، بر کالاهای اساسی با کمترین هزینه مانند نان، برنج و روغن تمرکز کرده‌اند. هزینه‌های درمانی و آموزشی در برخی از گروه‌های کمتر برخوردار اجتماعی در این طبقه نیز کاهش یافته و بسیاری تلاش می‌کنند تا از بازارهای محلی و فروشگاه‌های تخفیفی خرید کنند. همچنین، مطالعات انجام شده نشان داده است که فقیر شدن خانوارها، به کاهش مخارج مصرفی کالاهای خوراکی و افزایش مخارج غیرخوراکی آنها منجر شده است. از سوی دیگر، با توجه به اثر نامطلوب فقر بر الگوی مصرف موادغذایی و پیامدهای منفی آن بر امنیت غذایی و در نهایت سلامت فقرا، دولت می‌تواند با اجرای سیاست‌های حمایتی مطلوب و نیز پرداخت کمک هزینه‌هایی با هدف حمایت از اقشار آسیب‌پذیر، به‌خصوص خانوارهایی که به دلایلی از جمله جهش‌های ارزشی و افزایش قیمت مواد غذایی ناشی از آن به زیر خط فقر کشیده شده‌اند، نقش مؤثری در معیشت آنها داشته باشد.

اصلاح الگوی مصرف در ایران

اصلاح الگوی مصرف به‌معنای نهادینه کردن روش‌های درست و متعادل در استفاده از منابع است که منجر به کاهش هزینه‌ها، افزایش بهره‌وری، توزیع عادلانه‌تر ثروت و پایداری اقتصادی می‌شود. این امر نه‌تنها ضرورتی اقتصادی بلکه تکلیف دینی و اخلاقی به‌شمار می‌رود که با فرهنگ‌سازی، مدیریت صحیح و مشارکت همگانی محقق می‌شود. در جامعهٔ ایران، با توجه به چالش‌هایی مانند اسراف، تجمل‌گرایی و مصرف‌گرایی بی‌رویه، ضرورت بازنگری در الگوی مصرف بیش از پیش احساس می‌شود.

مراحل اصلاح الگوی مصرف

همایش اصلاح الگوی مصرف و راهکارهای صرفه جویی در مصرف آب در آبفا گناوه

فرهنگ‌سازی؛ زمینه‌سازی ذهنی و فرهنگی برای اقشار مختلف جامعه، از پیش‌نیازهای اصلاح الگوی مصرف در جامعهٔ ایران بوده و فرهنگ‌سازی پایدار، بستر اصلی نهضت اصلاح الگوی مصرف است. در این میان، نخستین نهاد تأثیرگذار در تربیت مصرف صحیح، خانواده است. آموزش کودکان از سنین پایین، مبتنی بر آموزه‌های دینی مانند قناعت و پرهیز از اسراف، نقش کلیدی دارد. علاوه بر آن، گنجاندن مفاهیم اصلاح الگوی مصرف در کتب درسی و برنامه‌های آموزشی مدارس و نیز تولید برنامه‌های آموزشی و تبلیغاتی در صداوسیما، شبکه‌های اجتماعی و مطبوعات برای ترویج مصرف بهینه، در این زمینه بسیار تأثیرگذار هستند.

مدیریت قوی و برنامه‌ریزی راهبردی؛ مدیریت مدبرانه و عاقلانه، از دیگر ضروریات اولیهٔ اصلاح الگوی مصرف است. در این زمینه، تدوین سیاستهای کلان اقتصادی با محوریت مصرف بهینه، نظارت بر اجرای قوانین مرتبط با جلوگیری از اسراف در دستگاه‌های دولتی و عمومی، استفاده از فن‌آوری‌های نوین برای بهینه‌سازی مصرف انرژی و منابع بسیار تأثیرگذار هستند.

طراحی سازوکارهای اجرایی؛ مانند تعیین شاخص‌های دقیق برای سنجش مصرف در بخش‌های مختلف، ارائهٔ مشوق‌های مالیاتی و اقتصادی به صنایع و خانوارهایی که الگوی مصرف بهینه را رعایت می‌کنند.

برگزاری کارگاه آموزشی اصلاح الگوی مصرف برق در شهرستان رومشکان

جلب مشارکت مردم؛ از طریق ترویج فرهنگ مسئولیت‌پذیری اجتماعی در مصرف و تشویق مصرف کالاهای داخلی و حمایت از تولید ملی.

احساس مسئولیت در مصرف؛ این احساس، اصلاح رفتار انسان و تنظیم آن براساس عقل و شرع را به‌دنبال دارد. انسانی که خود را مسئول می‌بیند، از وجدانی بیدار و آگاه برخوردار بوده و در تلاش است تا نه به خود و نه به دیگران، آسیبی نرساند. به‌همین دلیل، در راستای اصلاح الگوی مصرف خود و جامعه تلاش می‌کند. در این میان، مسئولیت‌پذیری کارمندان دولتی در این زمینه بسیار تأثیرگذار است. به‌همین دلیل، دولت و نهادهای عمومی می‌توانند در اصلاح الگوی مصرف پیشگام بوده و هزینه‌های اداری غیرضروری را کاهش داده و با فساد مالی مبارزه کنند.

نقش رسانه و فضای مجازی؛ کارآمدترین عامل زمینه‌سازی اصلاح الگوی مصرف را برعهده دارند. رسانه‌های جمعی، مطبوعات، مساجد، تشکل‌ها و اتحادیه‌ها می‌توانند با برنامه‌ریزی دقیق و مناسب و نیز تبلیغات به‌موقع و مؤثر، تجمل‌گرایی و مصرف‌گرایی را دور کرده و افراد، به‌خصوص زنانِ جامعه را در این زمینه تشویق کنند؛ برای مثال، رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی می‌توانند با تولید محتوای جذاب و آموزشی، الگوی مصرف صحیح را ترویج کنند. از سوی دیگر، سلبریتی‌ها و چهره‌های تأثیرگذار نیز می‌توانند به‌جای تبلیغ مصرف‌گرایی، الگوهای صحیح مصرف را آموزش دیده و معرفی کنند.

حمایت از تولید داخلی؛ این حمایت، از ارکان اصلی پیشرفت اقتصادی در هر جامعه به‌شمار می‌رود. در صورتی‌که کالاهای تولیدی جامعه، توسط مردم حاضر در همان اقتصاد خریداری و پشتیبانی نشود، آن اقتصاد رونق نخواهد گرفت. نهادینه شدن حمایت از تولید ملی در خانواده‌ها، نیازمند برنامه‌ریزی دقیقی است که تلاش بسیاری را در زمینهٔ ارتقای کیفیت محصولات داخلی و پاسخ‌گویی به نیازهای جامعه طلب می‌کند. در این زمینه، زنان، به‌عنوان مهم‌ترین افراد متقاضی تأمین کالاهای خانگی، در صورت مصرف و حمایت از تولید داخلی می‌توانند به کاهش بیکاری، اشتغال‌زایی و پویایی اقتصادی ایرانِ اسلامی منجر شوند.

رعایت اولویت‌ها در مصرف؛ اولویت‌بندی، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر در دست‌یابی به الگوی مصرف صحیح و جلوگیری از نارسایی‌ها و تضییع حقوق افراد است. در صورتی‌که فرد، درآمد محدودی داشته باشد، این امر ضرورت بیشتری پیدا می‌کند. کارشناسان، تعیین اولویت‌های تخصیص درآمد را از دو جنبه بررسی می‌کنند: ۱. از نظر نوع و مقدار کالاهای مصرفی و خدمات؛ برخی از نیازمندی‌های انسان، از جمله نیازهای اساسی و ضروری در زندگی بوده و برخی دیگر نیز تنها برای تأمین یا افزایش رفاه و آسایش زندگی هستند. ۲. تأمین اولویت‌ها براساس افراد و گروه‌های مصرف‌کننده؛ در شرایط عادی، براساس آموزه‌های دینی، تأمین نیازمندی‌های شخصی انسان در اولویت بوده و پس از آن، رفع نیازهای والدین، فرزند، همسر و خویشاوندانِ نیازمند و سپس سایر نیازمندان و نیز مشارکت در خدمات اجتماعی و امور خیریه در اولویت قرار می‌گیرند.

تعمیق باورهای دینی؛ آموزه‌های دینی از ابعاد گوناگونی، مسئلهٔ مصرف افراطی و آفات آن را مورد توجه قرار داده‌اند. آیات کتاب وحی و سخنان پیشوایان دین همواره مسلمانان را از رفتارهای ناصحیحی که با صرفه‌جویی در مصرف در تعارض است، نهی نموده‌اند؛ مانند نهی از اسراف در خوراکی‌ها که در قرآن کریم، بارها تکرار شده است. دیگر آموزهٔ اصلاح‌گرِ الگوی مصرف در فرهنگ اسلامی، مفهوم اقتصاد است که در زبان عربی به‌معنای میانه‌روی در مسائل مالی آمده است؛ برای مثال، در روایتی از امام علی بیان شده هنگامی‌که خدا خیر بنده‌ای را بخواهد، به او اقتصاد و حسن تدبیر الهام نموده و او را از سوءتدبیر و اسراف دور می‌کند. به‌همین دلیل، الگوی صحیح مصرف را دارای بُعد توحیدی نیز می‌دانند که در رابطهٔ میان انسان و خداوند، دارای جایگاهی ارزشمند است.

فاصله گرفتن از آداب‌ورسوم نادرست؛ امروزه، در ایران برخی، هنوز به آداب‌ورسومی پایبند هستند که با سبک زندگی و منابع محدود امروزی سازگار نیست. به‌همین دلیل، ایرانیان نیاز دارند تا با بازنگری در سبک برگزاری مهمانی‌ها، مراسم عروسی و عزا برای کاهش هزینه‌های غیرضروری و نیز جایگزینی تجملات با ساده‌زیستی و قناعت اقدام کنند.

سطوح فرهنگی اصلاح الگوی مصرف در ایران

۱. سطح سازمانی

استاندارسازی مصرف در ادارات و نهادهای دولتی و نیز حذف مصادیق اسراف مانند استفادهٔ بی رویهٔ کاغذ، آب و برق در این سازمانها.

۲. سطح خانوادگی

مدیریت بودجه خانواده بر اساس اولویت‌ها و کاهش مصرف انرژی با استفاده از وسایل کم‌مصرف، نقش مهمی در اصلاح الگوی مصرف دارد. تنظیم سبد مصرف خانواده و مقابله با اسراف، نیازمند توجه به تفاوت‌های فرهنگی در مناطق مختلف ایران است. توجه خانواده‌ها به آموزه‌های اسلامی و سنت پیامبر و امام علی نقش مهمی در پرهیز از اسراف و مدگرایی افراطی دارد. همچنین، افزایش آگاهی والدین موجب اولویت‌بندی درست در تأمین نیازهای مادی و معنوی فرزندان، از جمله تغذیه، بهداشت، تحصیل، ورزش و تفریحات سالم می‌شود. استفادهٔ بهینه از محصولات فرهنگی و رسانه‌ای، ترویج قناعت، ساده‌زیستی و اعتدال، و تقویت امنیت روانی خانواده نیز از راهکارهای مهم است. علاوه بر این، تولید کتاب‌ها و منابع آموزشی در این زمینه و ترویج فرهنگ عفاف و اخلاق برای کاهش مصرف گرایی در پوشش و آرایش، از جمله راهبردهای کلیدی در اصلاح الگوی مصرف خانواده محسوب می‌شوند.

۳. سطح فردی

اغلب ارزش‌های اخلاقی و هنجارهای رفتاری، ابتدا در سطح فردی و شخصی نهادینه می‌شوند. به‌همین دلیل، توجه به این سطح در ابعاد مختلفی نیازمند برنامه‌ریزی است. افزایش درک آحاد جامعه دربارهٔ منابع کشور، ابعاد مختلف تأثیر موازنهٔ تولید و مصرف در رشد ملی و تقویت آینده‌نگری و دوراندیشی از جمله اهداف مدنظر در این سطح از اصلاح الگوی مصرف هستند.

نقش زنان در اصلاح الگوی مصرف

زنان نقش کلیدی در ترویج فرهنگ اصلاح الگوی مصرف و مدیریت بهینه انرژی در جامعه دارند. تغییر رفتار مصرفی آنان در خانواده، بر آموزش نسل بعد و اصلاح الگوی مصرف در سطح کلان تأثیر می‌گذارد.

اگر زنان در خریدهای روزانه، از خوراک و پوشاک تا لوازم خانه، بر اساس الگوی بهینهٔ مصرف عمل کنند، این رفتار به یک سرمشق عملی برای فرزندان تبدیل می‌شود. مطالعات نشان می‌دهد خانواده‌هایی که مادران در مدیریت هزینه‌ها دقت داشته و از اسراف پرهیز می‌کنند، حتی در شرایط مالی مطلوب نیز کمتر دچار مصرف‌گرایی بی‌رویه می‌شوند.

امروزه بخشی از ثروت ملی به جای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های اساسی، صرف تجمل‌گرایی و بی‌برنامه‌گی می‌شود. این مسئله اهمیت فرهنگ‌سازی و نقش زنان در ترویج صرفه‌جویی را پررنگ‌تر می‌کند. از این رو، برنامه‌ریزی مسئولان برای آگاه‌سازی و توانمندسازی زنان نه‌تنها به مدیریت اقتصادی بهتر خانواده‌ها کمک می‌کند، بلکه زمینه‌ساز جلوگیری از اسراف در سطح ملی خواهد بود.

نقش مدرسه در اصلاح الگوی مصرف

آموزش اصول صرفه جویی در مصرف آب درمدرسه ابتدایی امام رضا (ع) شهر آباده

مدارس با بهره‌گیری از روش‌های نوین آموزشی و تأکید بر فرهنگ‌سازی می‌توانند دانش‌آموزان را به سفیران اصلاح الگوی مصرف در خانواده و جامعه تبدیل کنند. این رویکرد علاوه بر صرفه‌جویی در منابع، به تربیت نسلی مسئولیت‌پذیر و آگاه منجر خواهد شد. یافته‌های پژوهشی نشان می‌دهد آموزش غیرمستقیم و فرهنگ‌سازی از طریق الگوسازی، تأثیر ماندگارتری نسبت به آموزش‌های مستقیم دارد و می‌تواند به عنوان مؤثرترین روش آموزش الگوی مصرف به دانش‌آموزان مورد استفاده قرار گیرد.

کارکرد مساجد در اصلاح الگوی مصرف

مساجد با تلفیق آموزه‌های دینی و اقدامات عملی می‌توانند الگوی مصرف بهینه را در جامعه نهادینه کنند. رهبر انقلاب اسلامی در نام‌گذاری سال ۱۳۸۸ به «اصلاح الگوی مصرف»، بر نقش محوری مساجد در این زمینه تأکید کرد. نقش‌های مسجد در اصلاح الگوی مصرف، عبارت است از:

• تبیین مفهوم صحیح صرفه‌جویی: نه به معنای مصرف نکردن، بلکه به معنای مصرف درست و بهینه
• الگوسازی مدیریت مصرف: با مدیریت منابعی مانند آب و برق در خود مساجد
• فرهنگ‌سازی عمومی: از طریق جلب مشارکت مردمی در فعالیت‌های اقتصادی
• ترویج قناعت: با تشویق به رضایت به سهم خود و مقایسه زندگی با محرومان جامعه

چالش‌های اصلاح الگوی مصرف در ایران

تبدیل مصرف به نماد جایگاه اجتماعی

از بزرگ‌ترین مشکلات جامعهٔ امروزیِ ایران، پرداختن به ظاهر زندگی است. مصرف به ارزشی اجتماعی تبدیل شده و تلاش برای رعایت تعادل در مصرف، با عناوینی همچون خساست و تنگ‌نظری، برچسب می‌خورد. این در حالی است که در فرهنگ اصیل ایرانی، تلاش برای کاهش هزینه‌های زندگی و رسیدگی به نیازمندان همواره سفارش و ستایش شده است.

تقلید از الگوهای بیگانه

امروزه مدگرایی برای نشان‌دادن منزلت اجتماعی یا تمایز، میان اقشار گوناگون جامعه رواج یافته و در نظریه‌های اجتماعی با عنوان «رخنه به پایین» شناخته می‌شود. تقلید کورکورانه از الگوهای فرهنگ غربی، شیوه زندگی افراد بسیاری را تحت تأثیر قرار داده است. در مصرف‌گرایی مدرن، میل به داشتن بر خود داشتن مقدم است. البته مدگرایی می‌تواند مثبت و پیش‌برنده نیز باشد، اما مدهای ناسازگار با هنجارها و ارزش‌های اصیل فرهنگی در جامعه، ضدارزش محسوب شده و باعث ایستایی فرهنگی و اقتصادی می‌شوند.

اسراف منابع ملی

الگوی درست مصرف به‌معنای استفاده نکردن از امکانات رفاهی نیست؛ اما زیاده‌روی در مصرف، جامعه را در معرض فقر مادی و فرهنگی قرار می‌دهد. امام سجاد در دعای خود از خداوند می‌خواهد که او را از زیاده‌روی و اسراف بازدارد، بر دارایی او بیفزاید و راه مصرف آن را در کارهای خیر به وی بنمایاند. اسراف در فرهنگ اسلامی‌ایرانی، مفهوم گسترده‌ای دارد و شامل تمام نعمت‌های طبیعی مانند آب، هوا، نفت، گاز و معادن و حتی استعدادهای انسانی می‌شود. بهینه مصرف نکردن نیز نوعی اسراف محسوب می‌شود.

الگوی مصرف در شرایط بحران و جنگ

در شرایط بحران و جنگ، الگوی مصرف خانوارها و جامعه به‌صورت چشم‌گیری دگرگون می‌شود. این تغییرات، بیشتر ناشی از احساس ناامنی، کمبود منابع و نیاز به اولویت‌بندی هزینه‌ها است. در چنین شرایطی، مردم به‌سمت مصرف هوشمندانه‌تر و ذخیره‌سازی کالاهای حیاتی حرکت می‌کنند. این در حالی است که تقاضا برای کالاهای غیرضروری کاهش می‌یابد. برای مدیریت این تغییرات، شناخت دقیق رفتارهای مصرفی و برنامه‌ریزی متناسب با بحران ضروری است.

تغییر اولویت‌های مصرفی

از کالاهای لوکس به نیازهای حیاتی؛ در شرایط بحرانی و جنگ، تقاضا برای کالاهای اساسی مانند مواد غذایی پایدار همچون برنج و روغن، آب آشامیدنی، داروها و تجهیزات پزشکی به‌شدت افزایش می‌یابد. در مقابل، خرید کالاهای لوکس، خدمات تفریحی و محصولات غیرضروری کاهش پیدا می‌کند؛ برای مثال، در جنگ ۱۲ روزهٔ اسرائیل علیه ایران، مردم ایران به‌صورت گسترده‌ای به خرید برنج و مواد غذایی با ماندگاری بالا روی آوردند. همچنین، تقاضا برای مودم و تجهیزات اینترنتی به‌دلیل نیاز به ارتباط و دسترسی به اخبار افزایش یافت. علاوه بر آن، مصرف محتوای آموزشی و سرگرمی‌های خانوادگی مانند تماشای فیلیمو و آپارات نیز رشد چشم‌گیری داشته است.

تحول در روش‌های تهیه و ذخیره‌سازی کالاها

با تشدید بحران، مردم به روش‌های جدیدی برای ذخیره‌سازی و مصرف مواد غذایی و انرژی روی می‌آورند:

• ذخیره‌سازی طولانی‌مدت: خرید مواد غذایی خشک، کنسروها و محصولاتی با تاریخ انقضای بالا؛
• بهینه‌سازی مصرف انرژی: استفاده از روش‌های پخت‌وپز کم‌مصرف مانند زودپز یا اجاق‌های خورشیدی؛
• تغییر الگوی نگهداری مواد: استفاده از روش‌های سنتی مانند خشک‌کردن میوه‌ها یا نمک‌سود کردن گوشت.

مدیریت مصرف در بحران

برای کاهش فشار اقتصادی و روانی ناشی از بحران، انجام برخی اقدامات ضروری است؛ مانند:

• برنامه‌ریزی تأمین نیازهای اساسی: ایجاد سبد کالاهای اضطراری توسط دولت و توزیع عادلانهٔ مواد اولیه؛ نظارت بر بازار برای جلوگیری از احتکار و افزایش بی‌رویهٔ قیمت‌ها.
• آموزش و فرهنگ‌سازی مصرف بهینه: آموزش روش‌های صرفه‌جویی در مصرف آب، برق و گاز؛ ترویج الگوی تغذیه‌ای مقرون‌به‌صرفه و سالم در شرایط کمبود منابع.
• تقویت همکاری مردم و دولت: تشکیل کمپین‌های مردمی برای کمک به نیازمندان؛ استفاده از ظرفیت سازمان‌های محلی برای توزیع منابع مناطق بحران‌زده.
• مدیریت زنجیرهٔ تأمین کالاهای حیاتی: ایجاد مسیرهای مطمئن برای واردات کالاهای اساسی؛ حمایت از تولید داخلی محصولات ضروری برای کاهش وابستگی به واردات.

منابع

• قرآن کریم.
• «۳ دلیل عدم استقبال از سفر با ناوگان عمومی»، خبرگزاری اقتصاد آنلاین، تاریخ بارگذاری: ۲۰ شهریور ۱۳۹۵ش.
• اجباری، لیلا و سالم، علی‌اصغر، «اثر فقر بر الگوی مصرف خوراکی و غیرخوراکی خانوارها در ایران: شواهدی از مدل تفاضل در تفاضل»، تحقیقات اقتصادی، دورهٔ ۵۹، شمارهٔ ۴، شمارهٔ پیاپی ۱۴۹، ۱۴۰۳ش.
• «اصلاح الگوی مصرف»، وب‌سایت سازمان متخصصین و مدیران ایران، تاریخ بارگذاری: ۲۴ فروردین ۱۴۰۴ش.
• «الگوی مصرف در سبک زندگی اسلامی»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ بارگذاری: ۱۱ آذر ۱۳۹۵ش.
• «الگوی مصرف مردم در جنگ؛ از رشد خرید برنج و مودم تا تماشای فیلم هندی و کارتون»، خبرگزاری عصر ایران، تاریخ بارگذاری: ۱۹ تیر ۱۴۰۴ش.
• «ایران مبتلا به بلای اسراف انرژی است»، خبرگزاری جهان اقتصاد، تاریخ بارگذاری: ۲۴ آذر ۱۴۰۰ش.
• «تا زمانی‌که تکنولوژی نباشد وضعیت همین است/ چرایی اسراف انرژی در کشور»، خبرگزاری برنا، تاریخ بارگذاری: ۲۶ مهر ۱۴۰۲ش.
• «ترافیک ۱۵ هزار ایرانی در صف خرید آیفون۱۶»، خبرگزاری کاماپرس، تاریخ بارگذاری: ۲۹ آبان ۱۴۰۳ش.
• «توجه به الگوی مصرف لازمهٔ سبک زندگی اسلامی است»، خبرگزاری رسا، تاریخ بارگذاری: ۸ شهریور ۱۳۹۴ش.
• «جایگاه زنان در اصلاح الگوی مصرف خانواده»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگذاری: ۱۱ فروردین ۱۳۹۵ش.
• «چطور در بحران جنگ مصرف کالاهای اساسی را مدیریت کنیم؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: ۱ تیر ۱۴۰۴ش.
• «چگونه از خرج‌های بی‌مورد زندگی جلوگیری کنیم؟ (بخش دوم)»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: ۵ بهمن ۱۳۹۷ش.
• «زنان آغازگر ترویج فرهنگ اصلاح الگوی مصرف در جامعه»، برق نیوز، تاریخ بارگذاری: ۲۵ شهریور ۱۳۹۴ش.
• «زنان و الگوی اسلامی مصرف»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بارگذاری: ۱۲ آذر ۱۴۰۲ش.
• «شیوه‌های اصلاح الگوی مصرف در سبک زندگی اسلامی»، وب‌سایت افسران جوان جنگ نرم، تاریخ بازدید: ۵ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «ضرورت توجه به رویکرد فرهنگی در اصلاح الگوی مصرف»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۳۰ تیر ۱۴۰۴ش.
• «کارکردهای مساجد در اصلاح الگوی مصرف و اقتصاد مقاومتی- ۹۵»، وب‌سایت مسجد پژوهه، تاریخ بارگذاری: ۱۱ خرداد ۱۳۹۵ش.
• «قناعت و شیک‌پوشی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۱۴ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «مبانی الزامات فرهنگی و سیاست‌های اجرایی ناظر بر اصلاح الگوی مصرف، مصوب جلسهٔ ۵۰۴ مورخ ۲۹/۲/۸۸ شورای فرهنگ عمومی»، وب‌سایت شورای فرهنگ عمومی کشور، تاریخ بازدید: ۵ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «مردم ایران چقدر مواد غذایی اسراف می‌کنند؟»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بارگذاری: ۱۷ آبان ۱۳۹۷ش.
• «مصوبهٔ طرح اصلاح الگوی مصرف در خانواده؛ مصوبهٔ ۶۵۳ جلسهٔ مورخ ۳/۹/۱۳۸۸ شورای عالی انقلاب فرهنگی»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۵ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «موانع و راهکارهای اصلاح الگوی مصرف»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۵ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «نگرانی پزشکان از سونامی جراحی‌های زیبایی در ایران»، خبرگزاری عصر ایران، تاریخ بارگذاری: ۲۹ بهمن ۱۴۰۲ش.
• «نقش زنان در زمینهٔ اصلاح الگوی مصرف»، بهداشت نیوز، تاریخ بارگذاری: ۱۰ مهر ۱۳۹۷ش.
• نوبخت، محمدباقر و تقدیمی، توران، «بررسی نقش فرهنگ‌سازی دبیران بر اصلاح الگوی مصرف»، مدیریت فرهنگی، سال ۷، شمارهٔ ۲۰، ۱۳۹۲ش.