پیش‌نویس:قمر آریان

قمر آریان

قمر آریان؛ بانوی نویسنده، پژوهشگر و عضو شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

قمر آریان (۱۳۰۱–۱۳۹۱ش) از نخستین استادان زن دانشگاه در ایران بود که با پشتکار فراوان مسیر تحصیل را از قوچان تا دکتری دانشگاه تهران پیمود. او در سال ۱۳۳۲ش با عبدالحسین زرین‌کوب ازدواج کرد و این دو زوج علمی زندگی‌شان را وقف فرهنگ و دانش کردند. شاگرد برجسته بزرگانی چون فروزانفر و معین بود و بعدها خود در دانشگاه شهید بهشتی و هنرستان عالی موسیقی تدریس کرد. مدتی نیز ریاست هنرستان‌های هنری و مسئولیت‌های علمی در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی را بر عهده داشت. از آثار برجسته‌اش می‌توان به چهره مسیح در ادب فارسی، زن در داستان‌های قرآن و ترجمه جهان اسلام اشاره کرد. پایان‌نامه دکتری‌اش دربارهٔ مسیحیت در ادب فارسی، اثری پیشگام و ماندگار محسوب می‌شود. او بانویی پرمهر، وطن‌دوست و فرهنگ‌ساز بود که در ۹۰ سالگی در تهران درگذشت و در کنار همسرش آرام گرفت.

ولادت و تحصیل قمر آریان

قمر آریان از نخستین استادان زن دانشگاه ایران، یکم فروردین‌ماه ۱۳۰۱ش در قوچان متولد شد. در شهر قوچان مدرسهٔ دخترانه‌ای نبود؛ پدر او که از صاحب‌نامان قوچان بود، مدرسه‌ای ساخت و ریاست آن را به عهدهٔ یکی از بانوان باسواد شهر گذاشت؛ او تا ششم دبستان را در همین مدرسه خواند و سپس سه سال اول دبیرستان را طی یک سال با معلم در خانه خواند و برای امتحان سال نهم به مشهد رفت. بعد از آن برای دو سال در دانش‌سرای مقدماتی دختران مشهد به تدریس پرداخت و همزمان به تحصیل در کلاس ششم ادبی مشغول شد که برای امتحانات آن مجبور شد، به تهران بیاید، او در این آزمون مقام دوم کشوری را کسب کرد که همین امر سبب رضایت پدرش برای ادامهٔ تحصیل او در تهران شد و از این پس او به همراه دو برادرش در تهران ماند و توانست در سال ۱۳۲۷ش از دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران لیسانس زبان و ادبیات فارسی بگیرد. او در همان دانشگاه کارشناسی ارشد و دکتری‌اش را خواند و در سال ۱۳۳۷ش موفق به اخذ دکتری با رتبهٔ بسیار خوب شد.

ازدواج و خانواده

قمر آریان و همسرش عبدالحسین زرین کوب

او با همکلاسی خود، عبدالحسین زرین‌کوب (۱۳۰۱–۱۳۷۸ش) در سال ۱۳۳۲ش ازدواج کرد. آنها فرزندی نداشتند، اما دانشجویان خود را به‌مانند فرزندان خود می‌دانستند.

اساتید قمر آریان

او در دوران تحصیل از محضر اساتیدی چون بدیع‌الزمان فروزانفر (۱۲۷۶–۱۳۴۹ش)، احمد بهمنیار (۱۲۶۲–۱۳۳۴ش)، علی‌اصغر حکمت (۱۲۷۲–۱۳۵۹ش)، جلال‌الدین هُمایی (۱۲۷۸–۱۳۵۹ش)، محمد معین (۱۲۹۷–۱۳۵۰ش)، ذبیح‌الله صفا (۱۲۹۰–۱۳۷۸ش)، حسین خطیبی (۱۲۹۵–۱۳۸۰ش) و در زبان‌های باستانی نیز از اساتیدی چون ابراهیم پورداوود (۱۲۶۴–۱۳۴۷ش) استاد مقدم (۱۲۷۹–۱۳۶۶ش) و دکتر صادق‌کیا (۱۲۹۹–۱۳۸۰ش) بهره‌مند شد.

تدریس قمر آریان

او در دانشگاه ملی «شهید بهشتی» تدریس می‌کرد و شش سال نیز در هنرستان عالی موسیقی اشتغال به تدریس داشت. دکتر آریان یک دوره ادبیات قبل و بعد از اسلام را نیز در دانشگاه ملی تدریس کرد.

سیرهٔ اخلاقی قمر آریان

عشق به خانواده

آریان، عاشق همسرش بود و همواره زندگی آرام و سراسر محبتی داشت. احمد مهدوی دامغانی (۱۳۰۵–۱۴۰۰ش) این دو را به‌مانند یک وجود توصیف می‌کند. علاقه او به همسرش سبب شد تا وقتی همسرش در بستر بیماری بود پروانه‌وار کنار او باشد و به‌رغم ناامیدی پزشکان از درمان، او دلسرد نشود و تا آخرین لحظه برای معالجهٔ همسرش تلاش کند. همین گرمی و محبت را در رابطه با خانوادهٔ همسرش نیز داشت؛ به‌گونه‌ای که وقتی سه ماه، پدر همسرش در بیمارستان بستری بود اجازه نداد حتی یک وعده غذایی از طرف بیمارستان برای ایشان آورده شود و همه را از خانه می‌آورد.

علاقه به وطن

قمر آریان سال‌های بسیاری را همراه با همسرش در هند و برخی کشورهای اروپایی و عربی گذراند،اما علاقه به وطن سبب شده بود تا آریان باوجود مسافرت‌های طولانی به کشورهای مختلف، میلی برای ترک وطن نداشته باشد.

مسئولیت‌های قمر آریان

دکتر آریان علاوه بر تدریس، مدتی رئیس هنرستان نقاشی تهران بود؛ جایی که در آن بسیاری از چهره‌های مطرح هنر معاصر ایران همچون مسعود عربشاهی (۱۳۱۴–۱۳۹۸ش) و صادق تبریزی (۱۳۱۷۰۱۳۹۶ش) درس می‌خواندند. یک دوره نیز ریاست هنرستان هنرهای تجسمی را بر دوش داشت و یک سال هم در غیاب ایرج افشار سردبیر مجلهٔ «راهنمای کتاب» بود. او از سال ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸ش مدیر بخش ادبیات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و از سال ۱۳۷۴ش تا پایان عمر عضو شورای عالی علمی این مرکز بود. او ۲۷ مقاله برای مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نگاشت که از جمله آنها می‌توان به «ایران ـ ادبیات در دورهٔ اسلامی» اشاره کرد.

آثار قمر آریان

آرامگاه قمر آریان و همسرش عبدالحسین زرین کوب

دکتر قمر آریان، در دوران حیات خود مقالات، اشعار و ترجمه‌های بسیاری در مجلات چاپ تهران از جمله یغما، سخن، مهرگان، مروارید و راهنمای کتاب به چاپ رساند.

از آثار بی‌شمار او می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد؛

• کمال‌الدین بهزاد «تحقیق در احوال و آثار بهزاد در محیط هرات عهد شاهرخ»؛
• چهره مسیح در ادب فارسی؛
• زن در داستان‌های قرآن.

او به زبان‌های فرانسه و انگلیسی هم تسلط داشت و کتاب‌هایی ترجمه کرد؛

• ترجمهٔ کتاب شرق نزدیک در تاریخ (یک سرگذشت پنج هزار ساله اثر پروفسور فیلیپ خوری، استاد سابق دانشگاه پرینستون)؛
• ترجمهٔ کتاب جهان اسلام اثر برتولد اشپولر.

نوآوری قمر آریان

از کارهای بدیع دکتر آریان، نگارش پایان‌نامه با موضوع «مسیحت و تأثیر آن در ادب فارسی» بود؛ او می‌خواست دریابد که برخی اسامی و چهره‌های مسیحیت همچون؛ مسیح، مریم، ذوالنار و چَلیپا چه جایگاهی در ادب فارسی دارند. پژوهش او از نخستین آثاری بود که در این زمینه تألیف شد و بعدها به شکل کتاب نیز انتشار یافت و هنوز هم از مهم‌ترین آثار فارسی در این موضوع است.

دیدگاه‌ها دربارهٔ شخصیت قمر آریان

ایرج پارسی‌نژاد استاد سابق دانشگاه یو.سی.ال. ای آمریکا، آریان را بانویی آزاده، دانشمند، عارف و اهل معنا معرفی می‌کند که دلبستگی و دقت بالایی به هنر دارد. او همچنین در خصوص پایان‌نامهٔ دکتری آریان، آن را یکی از درخشان‌ترین رساله‌های دکتری در تاریخ دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران می‌داند.

حضور قمر آریان در جلسه محاکمهٔ دکتر مصدق

دکتر قمر آریان، در جلسهٔ محاکمهٔ دکتر محمد مصدق (۱۲۵۸–۱۳۴۵ش) حضور داشت. او در گفتگویی، این دادگاه را عرصهٔ محاکمهٔ انسانیت در برابر رَذالت و خیانت می‌داند و از ایستادگی مصدق در دادگاه و افشای صریح خیانت‌های حکومت وقت در آن زمان حکایت می‌کند.

درگذشت قمر آریان

آریان سرانجام در ۲۳ فروردین‌ماه ۱۳۹۱ش در تهران و در سن نود سالگی، پس از گذران یک دورهٔ طولانی از بیماری درگذشت و در قطعهٔ هنرمندان بهشت‌زهرا به خاک سپرده شد.

منابع

• احمدی، شیرین، «چلیپا چیست؟»، مجلهٔ ویستا به نقل از مؤسسهٔ گفتگوی ادیان، تاریخ بازدید: ۲۲ مهر ۱۴۰۱ش.
• «ذوالنار»، واژه‌نامهٔ آزاد، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۱ مهر ۱۴۰۱ش.
• «شاهد محاکمهٔ مصدق درگذشت/نگاهی گذرا به زندگی قمر آریان»، وب‌سایت تاریخ ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۶ فروردین ۱۳۹۱ش.
• عبیدی، مهدی، باعزم، صبا، «پژوهشی در زندگی قمر آریان همسر عبدالحسین زرین‌کوب از مفاخر و مشاهیر خراسان»، دومین همایش ملی بازشناسی مشاهیر و مفاخر خراسان در ادب پارسی، ۱۳۹۶ش.
• «قمرآریان»، وب‌سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۱ مهر ۱۴۰۱ش.
• «قمر آریان که بود و چگونه بر زمانهٔ خود تأثیر گذاشت»، پایگاه خبری گلونی، تاریخ درج مطلب ۲۴ فروردین ۱۴۰۰ش.
• «قمرآریان که بود و چه کرد»، مجلهٔ ویستا، تاریخ بازدید: ۲۱ مهر ۱۴۰۱ش.
• «ویژگی‌های قمرآریان درگفت‌وگو با عظیم زرین‌کوب»، وب‌سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۳ فروردین ۱۳۹۴ش.
• «یادروز درگذشت قمر آریان؛ نخستین بانوی استاد دانشگاه در ایران»، تارنمای خبری زرتشتیان، تاریخ درج مطلب: ۲۳ فروردین ۱۴۰۰ش.