پیش‌نویس:دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه؛ بزرگ‌ترین دریاچهٔ آب شور ایران در نزدیکی ارومیه.

دریاچهٔ ارومیه با مساحت ۵٬۰۰۰ کیلومتر مربع، طول ۱۴۰ کیلومتر و عرض متوسط ۴۰ کیلومتر، دومین دریاچهٔ آب شور جهان است که در شمال غربی ایران قرار دارد. اهمیت زیست‌محیطی این دریاچه به میزانی است که کنوانسیون رامسر در سال ۱۳۴۹ش، بیست تالاب پُراهمیت دنیا از جمله دریاچهٔ ارومیه را برای حفاظت مؤکّد برگزیده است. این دریاچه به‌دلیل ویژگی‌های طبیعی و اکولوژیکی از سال ۱۳۵۴ش به‌عنوان پارک ملی و در سال ۱۳۵۶ش جزءِ مناطق حفاظت شدهٔ زیست‌کره در سازمان یونسکو انتخاب شد.

تاریخچه

محققان عمر دریاچهٔ ارومیه را سیزده هزار سال عنوان کرده‌اند. دریاچهٔ ارومیه با عنوان چیچَست در کتیبه‌های سدهٔ نهم پیش از میلاد آمده است که مطابق آن، دو قوم پرسواه و ماتای در ساحل این دریاچه زندگی می‌کردند. بیش از یک قرن، این دریاچه مرکز پادشاهی منائیان بوده است. بسیاری از دولت‌های حاکم بر ایران در سال‌های پس از میلاد از این منطقه محافظت می‌کردند.

جغرافیا

دریاچهٔ ارومیه، با مختصات جغرافیایی ۳۷ درجه و ۱۰ دقیقه تا ۳۸ درجه و ۲۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۵ درجه و ۱۰ دقیقه تا ۴۶ درجه طول شرقی، در ارتفاع ۱۲۶۷ متری از سطح دریا واقع شده است. این دریاچه در غرب فلات آذربایجان، از شمال به جنوب کشیده شده و در ۲۱ کیلومتری شرق ارومیه، در مرز بین دو استان آذربایجان غربی و شرقی قرار دارد.

نام‌های پیشین دریاچه

دریاچهٔ ارومیه از گذشته نام‌های فراوانی به‌خود گرفته است؛ در پارسی کهن «چیچَست»، در دوران میانه «کبودان»، در نزهت‌القلوب «دریای شور» و در زمان مادها و آشوری‌ها نیز «ریما» نامیده شده است.

محیط‌زیست دریاچه

حیات‌وحش دریاچهٔ ارومیه در هیچ نقطه‌ای از ایران نظیر ندارد. موجودات زندهٔ داخل دریاچه، جلبک‌های سبز، باکتری‌ها و آرتمیا هستند، با افزایش فعالیت آرتمیاهای دریاچه، آب دریاچه به رنگ قرمز تغییر رنگ می‌دهد و بر زیبایی آن می‌افزاید. در خارج آب دریاچه، ۲۳ گونه پستاندار از جمله قوچ، میش و گوزن زرد ایرانی و ۱۱۵ گونه پرنده از جمله فلامینگو و پلیکان حیات دارند. در حوزهٔ دریاچهٔ ارومیه، گونه‌های گیاهی مختلفی (حدود ۱۵۰۰گونه) به ثبت رسیده است.

حوضهٔ آبریز دریاچه

حوضهٔ آبریز دریاچهٔ ارومیه، با جمع‌آوری آب‌های قسمتی از استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی به دریاچهٔ ارومیه می‌ریزد. آب این دریاچه از چهارده رودخانهٔ دائمی، هفت رودخانهٔ فصلی و ۳۹ جریان سیلابی تأمین می‌شود. مهم‌ترین رودخانه‌های حوضهٔ آبریز، تلخه‌رود، زرینه‌رود، سیمینه‌رود، صوفیچای، گدارچای، نازلوچای و زولاچای هستند.

جاذبه‌های گردشگری

دریاچهٔ ارومیه دارای جاذبه‌های بسیاری برای جذب گردشگر است. از جملهٔ این جاذبه‌ها، گردشگری ورزشی، شنا، تفریح و سرگرمی، گردشگری سلامت، اکوتوریسم و گردشگری علمی- آموزشی را می‌توان نام برد.

گردشگری سلامت

دریاچهٔ ارومیه به‌علت داشتن رسوبات شیمیایی آرگونیت، جلبک، بقایای موجودات و گل‌ولایِ حاوی املاح آلی و معدنی، در درمان بیماری‌های روماتیسمی، مفصلی، بیماری‌های زنان، دردپی و درد ماهیچه مورد توجه گردشگران است.

جاذبه‌های تاریخی

دو اثر تاریخی مهم در سواحل دریاچهٔ ارومیه، عبارت است از:

قلعهٔ هلاکوخان؛ در شرق دریاچهٔ ارومیه و در جزیرهٔ اسلامی قرار دارد.

قلعهٔ کاظم داشی؛ این سازه به‌صورت تِکه‌سنگ بزرگ و جزیره‌ای در شمال غربی دریاچهٔ ارومیه واقع شده است.

جزیره‌ها

دریاچهٔ ارومیه شامل جزیره‌ها و شبه‌جزیره‌های متعدد، با اهمیت توریستی قابل‌توجه است. این دریاچه ۱۰۲ جزیره با صخره‌های سنگی دارد. جزایری که جزء پارک ملی دریاچهٔ ارومیه به‌شمار می‌روند، عبارت‌اند از:

جزیرهٔ کبودان؛ یکی از بزرگ‌ترین جزایر پارک ملی ارومیه با مساحت ۳۱۷۵ هکتار که دارای یک چشمه و قنات و هزاران حیوان از نوع خزنده، پرنده و قوچ و میش است.

جزایر اشک، اسپیر، آرزو و جزایر نُه‌گانه؛ این جزایر، زیست‌گاه پرندگان بومی و مهاجر مانند فلامینگو و تنجه هستند.

جزیرهٔ اسلامی؛ شبه‌جزیرهٔ اسلامی، بزرگ‌ترین و تنها جزیرهٔ مسکونی پارک ملی دریاچهٔ ارومیه است و در فاصلهٔ هفتاد کیلومتری جنوب غربی تبریز و شمال شرقی دریاچهٔ ارومیه واقع شده است. طول جزیره ۲۲٬۵ کیلومتر و عرض آن ۱۴٬۵ کیلومتر است که هفت آبادی در آن قرار دارد و آب شیرین آن‌ها از ۵۳ چشمهٔ موجود در آن تأمین می‌شود.

بنادر دریاچه

بندرهای دریاچهٔ ارومیه شامل بندر شرفخانه، بندر گلمانخانه، بندر دانالو و رحمانلو است.

دهکده ساحلی چیچست

دهکدهٔ ساحلی چیچِست با مساحت بیست هکتار، نزدیک‌ترین مکان توریستی و تفریحی به دریاچهٔ ارومیه است. هتل، رستوران ملل، سفره‌خانهٔ سنتی، سالن آمفی‌تئاتر، مجتمع فرهنگی، فضای سبز و باغ توت از امکانات رفاهی و امکانات تفریحی چون فوتبال‌دستی، سایت پرواز، هواپیماها و ماشین‌های کنترل از راه دور، موتورسیکلت سواری، پیست رالی اتومبیل، موزهٔ تاریخ طبیعی و کارتینگ اتومبیل‌رانی دارد.

پل میان‌گذر دریاچه

پل میان‌گذر دریاچه، معروف به پل شهید کلانتری با طول ۱۲۷۶ متر، طولانی‌ترین پل ایران است که روی دریاچه قرار گرفته و ۱۳۵ کیلومتر مسافت بین ارومیه و تبریز را کاهش داده است. برخی ساخت این پل را یکی از عوامل انسداد جریان آب در دو طرف دریاچه می‌دانند و آن را خطری زیست‌محیطی برای دریاچه به‌شمار می‌آورند.

خشکی دریاچه

خشک شدن دریاچهٔ ارومیه، یکی از مسائل مهم آبی و محیط زیستی کشور است که مقابله با آن به چالشی ملی و بین‌المللی تبدیل شده است. طی دو دههٔ اخیر، تراز آب دریاچهٔ ارومیه بیش از هشت متر و مساحت آن بیش از هشتاد درصد کاهش یافته و در معرض خشک شدن کامل قرار گرفته است. در سال ۱۴۰۱ش نسبت به مدت مشابه سال گذشته، سطح آب دریاچه، ۱۲۹۴ کیلومترمربع کاهش پیدا کرده است.

اصلی‌ترین دلایل خشکی دریاچهٔ ارومیه را کاهش بارندگی و تغییر اقلیم، ایجاد سدهای متعدد، افزایش آبیاری به‌دلیل افزایش زمین‌های کشاورزی، ضعف مدیریتی و سیاست‌های نادرست می‌دانند.

پیامدهای خشکی دریاچه

خشک شدن دریاچه، موجب به‌خطر افتادن زندگی میلیون‌ها نفر در اطراف دریاچه حتی در کشورهای هم‌جوار نظیر عراق، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان خواهد شد. از جملهٔ آسیب‌های خشکی دریاچه عبارت است از:

• • تغییر زیست‌محیط منطقه؛
  • نفوذ فلزات سمی سنگین به آب‌های سطحی و زیرسطحی؛
  • آسیب به مزارع کشاورزی و نواحی مسکونی؛
  • خشک‌سالی؛
  • مشکلات تنفسی و سلامتی مردم؛
  • افزایش مهاجرت.

ستاد احیای دریاچه

سازمان دولتی ستاد احیای دریاچهٔ ارومیه در سال ۱۳۹۲ش به‌دنبال شرایط ناگوار دریاچه، جهت رویارویی با مسائل آن تشکیل شد. اقدامات انجام شده توسط ستاد احیا، در قالب پانزده طرح در حال اجرا است. از جمله مهم‌ترین این طرح‌ها، انتقال آب به پیکرهٔ دریاچهٔ ارومیه از زرینه‌رود، سیمینه‌رود، تصفیه‌خانه‌های ارومیه، نقده، میاندوآب، سلماس، بوکان، تبریز، طرح تعادل‌بخشی با جلوگیری از حفر چاه و انسداد چاه‌های غیرمجاز، طرح بازسازی دریچه‌ها و آبگیرهای رودخانه، طرح بازسازی شبکه‌های آبیاری و زهکشی، طرح لای‌روبی و مسیرگشایی، طرح کاهش چهل درصدی مصرف آب کشاورزی و طرح‌های دیگر است. علی‌رغم طرح‌های اجرا شده، به‌علت پایین بودن راندمان انتقال، عدم وجود منابع آب کافی و تبخیر زیاد رودخانه‌ها، آب کافی به پیکرهٔ دریاچه نرسیده است. در اواخر سال ۱۴۰۱ش طی حفاری تونل ۳۶ کیلومتری و کانال ۱۱ کیلومتری به دست مهندسان ایرانی، سیصد میلیون مترمکعب آب به پیکرهٔ دریاچهٔ ارومیه وارد و سبب احیای آن شد.

منابع

• اسمعیل‌زاده، سعید و دیگران، «مسئله‌شناسی و ارزیابی خط‌مشی ستاد احیای دریاچهٔ ارومیه»، فصل‌نامهٔ مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، دورهٔ ۱۱، شمارهٔ ۳۸، بهار ۱۴۰۰ش.
• اکبری، باقر و دیگران، «ایجاد مرکز نمک درمانی در حاشیهٔ دریاچهٔ ارومیه با رویکرد جذب توریست»، اولین همایش اندیشه‌ها وفناوری‌های نوین در علوم جغرافیایی، ۱۳۹۶ش.
• «بندر شرفخانه کجاست»، وب‌سایت گردشگری ۷۲۴، تاریخ بازدید: ۹ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «بندر فراموش شدهٔ دریاچهٔ ارومیه»، اقتصاد آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۱ خرداد ۱۳۹۱ش.
• «پل میان‌گذر دریاچهٔ ارومیه»، وب‌سایت گردشگری ۷۲۴، تاریخ بازدید: ۹ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «تاریخ پیدایش دریاچهٔ ارومیه به چه سالی برمی‌گردد»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۳ اسفند ۱۳۹۲ش.
• «چی‌چست دهکده‌ای ساحلی معروف به دیزیلند ایرانی»، وب‌سایت دیدنی‌تر، تاریخ بازدید: ۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «حال دریاچهٔ ارومیه خوب نیست»، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۲ تیر ۱۴۰۱ش.
• حاجی یوسف، لمعان، مجموعهٔ گردشگری-فراغتی جزیرهٔ اسلامی، پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد، قزوین، دانشکدهٔ معماری و شهرسازی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، ۱۳۸۵ش.
• حسن‌زاده، یوسف، «بحران دریاچهٔ ارومیه: بحران آب درکشور»، دهمین کنگرهٔ بین‌المللی مهندسی عمران، ۱۳۹۴ش.
• «حوزهٔ آبخیز دریاچهٔ ارومیه»، وب‌سایت طبیعت ایران، تاریخ بازدید: ۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «دریاچهٔ ارومیه؛ یادگار زنده عبور قرن‌ها»، وب‌سایت پینورست، تاریخ بازدید: ۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «دریاچهٔ ارومیه»، وب‌سایت تریپ‌یار، تاریخ بازدید: ۹ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «دریاچهٔ ارومیه»، وب‌سایت رزرواسیون آریا، تاریخ بازدید: ۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «زیباترین بندر دریاچهٔ ارومیه»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: ۲ بهمن ۱۳۹۶ش.
• سعیدی، سعیده و عاشری، «پیامدهای خشکی دریاچهٔ ارومیه و راهکارهای احیا»، سومین همایش بین‌المللی و ششمین همایش ملی گردشگری، جغرافیا و محیط‌زیست، ۱۳۹۵ش.
• شجاعی، صدیقه، «دریاچهٔ ارومیه»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۸ شهریور ۱۴۰۱ش.
• شهرابی، مصطفی، «دریاچهٔ ارومیه»، نشریهٔ رشد، شمارهٔ ۷، ۱۳۶۵ش.
• «طرح احیای دریاچهٔ ارومیه»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۱۰ اسفند ۱۴۰۱ش.
• «قلعهٔ کاظم داشی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۹ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «قلعهٔ هلاکوخان»، وب‌سایت دوباره‌سفر، تاریخ بازدید: ۹ شهریور ۱۴۰۱ش.
• مام‌محمدی، یوسف، مجموعه گردشگری دریاچهٔ ارومیه، پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد، یزد، دانشکدهٔ معماری و شهرسازی، دانشگاه یزد، ۱۳۷۸ش.
• محمدی یگانه، بهروز و دیگران، «بررسی اثرات کاهش آب دریاچهٔ ارومیه در گردشگری منطقه»، اولین همایش اندیشه‌ها و فناوری‌های نوین در علوم جغرافیایی، ۱۳۹۶ش.
• میرعلی‌زاده‌فرد، سیدرضا و طاهری‌اصغری، مهدی، «آرتمیای دریاچهٔ ارومیه، ثروت فراموش شده»، دومین همایش سراسری کشاورزی و منابع طبیعی پایدار، ۱۳۹۳ش.
• وجاهت، جواد، «چرا نجات دریاچهٔ ارومیه حیاتی است»، دهمین کنگرهٔ پیشگامان پیشرفت، ۱۳۹۵ش.