پیش‌نویس:آیین تدفین

گذاشتن سنگ لحد روی جنازه

آیین تدفین؛ مناسک و آداب و رسوم دفن مردگان در ایران.

آیین تدفین، ازسنت‌های کهن ایرانیان است که بعد از اسلام بر معناگرایی و بعد مناسکی آن افزوده شده است. امروزه آیین تدفین نزد ایرانیان، نمود عینی بسیاری از شاخص‌های فرهنگی و معارف اسلامی بوده و دارای کارکردهای روانی و اجتماعی است. این آیین در پی تحولات اجتماعی، دچار دگرگونی شده و تغییرات ارزشی را نیز تجربه کرده است.

مفهوم‌شناسی آیین تدفین

آیین‌ها شامل مجموعه‌ای از کنش‌ها، حرکات، ابزارها و اشیا، مهارت‌ها و شیوه‌های هماهنگ دعاها و روابط حسی و عاطفی، در یک نظم معنایی خاص است و نوعی تعلق به یک یا چند باور یا مناسک دینی، عقیدتی، سیاسی، اجتماعی و قومی را نشان داده و میان گروه‌های اجتماعی مبادله یا منتقل می‌شوند. آیین تدفین به مراسم آیینی و نمادینی گفته شده است که شرکت کنندگان حین تدفین درگذشتگان و پس از آن به جا می‌آورند.

فلسفه برگزاری آیین تدفین

باورها و روایت‌های مربوط به مرگ و زندگی پس از آن بر تأسیس مراسم تدفین، صورت‌های مختلف و چگونگی برگزاری آن اثرگذار بوده و نظام معنایی خاصی را به‌وجود می‌آورد. اندیشهٔ مرگ به‌عنوان تولدی دیگر از باورهای کهن ایرانیان است که با آموزهای اسلامی حیات پس از مرگ، جاودانگی انسان در سرای دیگر و اثرگذاری اعمال این جهانی بر زندگی اخروی انسان، درهم آمیخته و سنت‌های ویژه‌ای را در آیین تدفین به‌وجود آورده است؛ سنت ختم قرآن، خواندن سورهٔ فاتحه، نماز میّت و لیلة الدفن، تلقین و بازخوانی عقاید دینی و مذهبی متوفی، ذکر مصیبت ائمه و نذر و خیرات به نیت رسیدن ثواب به روح میّت، از جملهٔ این سنت‌ها است.

مرگ، مصیبت و رنج‌های شدیدی را در بازماندگان ایجاد می‌کند که آیین تدفین و سنت‌های آن، سازوکاری برای التیام روانی و بازسازی روحی بازماندگان و دوستان، شناخته می‌شود.

آداب و رسوم آیین تدفین

آداب و رسوم هنگام تدفین شامل مجموعه‌ای از آیین‌های مذهبی، فرهنگی و اجتماعی است که با توجه به دین و فرهنگ هر منطقه ممکن است تفاوت‌هایی داشته باشد، اما اصول کلی مشترکی دارند. برخی از این آداب و رسوم عبارتند از:

هنگام احتضار

وضعیت احتضار، به واپسین لحظات زندگی انسان گفته می‌شود. مسلمانان بر اساس انگاره‌های دینی، شخص مُحتَضَر را در این وضعیت، رو به قبله خوابانده و شهادتین را به او تلقین می‌کنند. بعد از خروج روح از بدن محتضر، چشم‌های او را می‌بندند، دست‌های او را در دو پهلوی متوفی دراز می‌کنند و پاهای او را به‌صورت کشیده بهم می‌بندند. سپس پارچه‌ای روی متوفی می‌اندازند و کنار جسد متوفا به سوگواری و قرائت قرآن می‌پردازند.

تجهیز میت

سالن غسالخانه بهشت زهرا در تهران

نخستین اقدام بازماندگان متوفا، شستن جسم او است که در فرهنگ اسلامی، غسل میت نامیده می‌شود. در سبک زندگی اسلامی، شست‌وشو و تطهیر جسد میت با توجه به جنسیت و رعایت محرمیت، انجام می‌شود. غسل میت، ابتدا با آب و سدر، سپس با آب و کافور و در مرحلهٔ سوم با آب خالص انجام می‌شود. شیوهٔ شستن میت با این آب‌ها به‌دقت در احکام اسلامی، مشخص شده است.

پس از غسل، نوبت به حنوط یا معطرساختن میّت می‌رسد. پیشانی، کف هردو دست، روی هردو زانو و نوک انگشت بزرگ در هر دو پای متوفی را با کافور آغشته می‌کنند. این هفت موضع، همان مواضعی از بدن است که انسان مسلمان هنگام نماز بر زمین قرار می‌دهد. شیعیان همچنین مقداری کافور را با تربت قبر امام حسین مخلوط می‌کنند و با آرزوی شفاعت امام حسین در آخرت، بر جسد میت می‌پاشند.

مسلمانان پس از غسل و حنوط، جسد میت را کفن می‌کنند. کفن شامل سه تکه پارچه به نام‌های لُنگ، پیراهن و سرتاسری می‌شود. علاوه بر این سه تکه پارچه که بخش واجب کفن شمرده می‌شود، گاهی قطعاتی از پارچه که دعاها و آیات قرآن بر آن نقش بسته، به کفن افزوده می‌شود.

تشییع جنازه

ایرانیان مسلمان پس از تجهیز میت، جنازه را در تابوت گذاشته و به‌سمت قبرستان حرکت می‌دهند. در مراسم تشییع جنازه، مردان، پیشاپیش و زنان پشت سر آنان حرکت می‌کنند. در فرهنگ مسلمانان، شرکت در تشییع جنازه دارای ثواب و پاداش است؛ به‌همین دلیل در مسیر تشییع، مردم بسیاری به‌سوی تابوت آمده و برای لحظاتی، گوشه‌ای از تابوت را می‌گیرند و هفت گام متوفی را تشییع کرده و ذکر «لا اله الا الله، محمد رسول‌الله» سر می‌دهند.

نماز میت

نماز میّت

نمازگزاردن بر میت، از آیین‌های الزامی در سبک زندگی اسلامی است. نماز میّت پنج تکبیر دارد که بعد از هر کدام، ارکان دینی و اعتقادی متوفی هم‌چون شهادت به وحدانیت خداوند، معاد و حقانیت رسالت حضرت محمد، بیان شده و برای آمرزش متوفی دعا می‌شود.

دفن جنازه

• جنازه میّت را بر اساس آموزه‌های اسلامی سه بار بلند می‌کنند و روی زمین می‌گذارند تا وحشت او از قبر کم شود.
• جنازه را داخل قبر به پهلوی راست و رو به قبله خوابانده، خشتی زیر سر و خشتی در پشت او می‌نهند.
• در قبر بخشی از کفن را از صورت میت کنار می‌زنند و شیعیان، مقداری از خاک کربلا را به نیت اظهار محبت متوفی به امام حسین و امید به شفاعت او و کاهش عذاب قبر، روبه‌روی او قرار می‌دهند. در این مرحله تلقین میّت جهت یادآوری باورهای میّت و آمادگی حضور وی در جهان دیگر، قرائت می‌شود.
• کنش‌های عاطفی و حزن‌انگیز بازماندگان متوفی در زمان بازکردن صورت وی از کفن، خواندن تلقین و گذاشتن سنگ لحد، معمولاً توسط اطرافیان و با یادآوری مصیبت‌های اهل‌بیت پیامبر اسلام، کنترل می‌شود.
• قبر متوفی را با تعدادی سنگ یا بلوک سیمانی، گل، آهک و خاک می‌پوشانند و برای این‌کار، بیل را دست‌به‌دست می‌گردانند تا گور به اندازهٔ چهار انگشت از زمین بلندتر شود.
• امروزه مردمان حاضر در مراسم دفن، با مطالبهٔ حلالیت متوفی از سوی بازماندگان، سه بار بر خوبی متوفی شهادت داده و وی را جهت کاهش عذاب و مجازات اخروی حلال می‌کنند.

مراسم یادبود آیین تدفین

نماز لیلةالدفن

نماز لیلةالدفن با آداب خاصی در اولین شب دفن میّت خوانده می‌شود. در باور مسلمانان، خواندن نماز لیلةالدفن و پرداخت صدقه برای متوفی، موجبات گشایش و آسودگی روح متوفا را فراهم کرده و به خوانندهٔ نماز به‌عدد آنچه آفتاب برآن می‌تابد، حسنه داده می‌شود. در پایان این نماز، دعای کوتاهی قرائت می‌کنند تا عذاب شب اول قبر از میت برداشته یا کاسته شود.

مجلس ترحیم

دوستان و آشنایان متوفا معمولاً در سومین روز پس از خاک‌سپاری، برای تسلی خاطر بازماندگان و قرائت فاتحه، در خانهٔ متوفی یا مسجد یا تکیه گردهم می‌آیند. این گردهمایی را مجلس ترحیم، مجلس فاتحه یا مجلس ختم می‌گویند. در این مجالس علاوه بر قرائت قرآن، سخنرانی مذهبی شامل تبیین آموزه‌ها و انگاره‌های اسلامی دربارهٔ معاد و زندگی جاودانهٔ انسان، صورت می‌گیرد. همچنین مداحی و ذکر مصیبت خاندان پیامبر با هدف تسلی خاطر بازماندگان متوفا، انجام می‌شود.

در این مراسم، بخش‌هایی از قرآن به‌صورت جزء یا حزب در میان حاضران توزیع می‌شود تا علاقه‌مندان ضمن قرائت آیات آن، ثواب آن را به روح متوفی هدیه کنند. از قاریان خوش‌صدا نیز دعوت می‌شود تا آیات مناسب با موضوع مرگ و یادآور معاد را با صدای خوش قرائت کنند. در پایان مراسم، صاحبان عزا، حاضران در مراسم را به خوردن غذایی که به‌عنوان خیرات برای متوفی آماده کرده‌اند، دعوت می‌کنند.

ایرانیان معمولاً در روزهای هفتم و چهلم درگذشت متوفا و نیز در سالگرد درگذشت او مراسم یادبود همراه با قرائت قرآن و خیرات با خرما، حلوا و خوراکهای دیگر برپا می‌کنند.

سایر آیین‌های تدفین

1. شب اول دفن: در اولین شب دفن میت جهت زنده‌داشتن یاد متوفی بر سر مزار او شمع روشن می‌کنند و برای آرامش و دوری از عذاب قبر برای میّت قرآن می‌خوانند. این آیین گاهی تا سه شب تکرار می‌شود.
2. حضور بر سر مزار متوفی، هر پنج‌شنبه یا جمعه: در این ایام با حضور بر سر مزار فاتحه می‌خوانند و آبی روی قبر او ریخته و سنگ قبر را شستشو می‌دهند. اعتقاد بر آن است که مردگان در این روزها چشم‌انتظار اعمال خیر ازسوی بستگان خود هستند.
3. اولین عید پس از درگذشت متوفا: در اولین عید بستگان، یاد او را زنده نگاه داشته و آیین ختم و خیرات برگزار می‌کنند.

آداب شرکت در آیین تدفین

سکوت و آرامش، پرهیز از خنده، همراه نداشتن کودکان، پوشیدن لباس سیاه، پرهیز از نشستن‌های طولانی، گفتگو با صاحبان عزا و تسلی‌دادن آنها از آداب مراسم ترحیم شمرده شده است.

تغییرات آیین تدفین

سازمانی‌شدن آیین تدفین

در زندگی مدرن امروزی، جسد طی فرایندهای اداری- سازمانی از کنترل کامل بازماندگان خارج شده و برای خاک‌سپاری به سازمان‌های متولّی کفن و دفن سپرده می‌شود. این مراکز در یک تقسیم کار تخصصی، تمامی امور مرتبط با تدفین را انجام می‌دهند. در این فرایند، متوفی از برابر دیدگان وابستگان پنهان شده و کنش‌های عاطفی کاهش می‌یابد.

تزیین محافل

تزیین میز ترحیم در تالار

امروزه مجالس مربوط به آیین تدفین با تزیینات گوناگون همراه می‌شود؛ برخی مجالس را با پهن کردن شال ترمه، گلدانی از گل‌های سفید، شمع‌های سیاه و سفید، قرآن، گلاب‌پاش و عکس زیبا و آراسته‌ای از متوفی می‌آرایند و سینی‌هایی از انواع خوراک‌ها مانند خرما و حلوا برای پذیرایی از میهمانان، روی شال ترمه می‌گذارند.

اسراف در مراسم

بعضی مجالس ترحیم از فلسفهٔ یادبود متوفا فاصله گرفته و گرفتار تشریفات ظاهری با صرف هزینهٔ بسیار می‌شوند. تهیهٔ بسته‌های خوراک گران‌قیمت یا چندین شبانه‌روز پذیرایی از مردم، از رسم‌هایی است که سنت اصیل حلوا و خرمای عزا را به غذاها و دسرهای رنگی تغییر داده و مراسم ترحیم را تجملی‌تر از مراسم عروسی می‌سازد.

دفن مرده با کفن‌های ترمه، قبرهای گران‌قیمت و سنگ قبرهای مزین به طلا، از هزینه‌های اسراف‌گونه در آیین تدفین است که موجب کم‌رونق‌شدن سنت‌های دینی در آیین تدفین می‌شود و دستان متوفا را از رهاورد اعمال خیر بازماندگان، تهی می‌سازد.

منابع

• قرآن کریم.
• «آداب شرکت در مراسم ختم»، وب‌سایت گل ختمی، تاریخ بازدید: ۴ شهریور ۱۴۰۲ش.
• «آداب مراسم ختم و خواندن قرآن برای اموات»، وب‌سایت چاپ یادبود، تاریخ بازدید: ۴ شهریور ۱۴۰۲ش.
• «از مرگ تا از عزا درآوردن صاحبان عزا، چهل روز در خانهٔ میت حلوا پخت می‌شود»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مرداد ۱۳۷۹ش.
• «تشریفات و بدعت‌ها در برگزاری آیین‌های وفات‌یافتگان کهگیلویه و بویراحمد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ خرداد ۱۳۷۸ش.
• رحمانی، جبار و قربانی، هاجر، «تدفین به‌مثابهٔ یک یدپدهٔ بروکراتیک؛ آیین‌های مرگ در بهشت زهرا»، مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دورهٔ ۶، شمارهٔ ۳، پاییز ۱۳۹۶ش.
• شیعه‌علی، علی، «احکام میّت در فقه مذاهب اسلامی»، مجلهٔ فروغ وحدت، سال هشتم شمارهٔ ۳۰، ۱۳۹۱ش.
• قبادی، علی‌رضا و علی‌پور، پروین، «تحلیل کارکردهای مراسم و مناسک دینی»، دوفصلنامهٔ اسلام و علوم اجتماعی، سال ۴، شمارهٔ ۸، پائیز و زمستان ۱۳۹۱ش.
• «مراسم ترحیم چیست؟ انواع و نکات مهم در پذیرایی»، وب‌سایت سبزینه، تاریخ درج مطلب: ۲۹ بهمن ۱۴۰۳ش.
• «مرگ سنت‌ها در سایهٔ چشم¬‌وهم‌چشمی در مجالس ترحیم»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۳ آذر ۱۴۰۰ش.
• معقولی، نادیا و طاووسی، محمود، «مرگ و آیین‌های مربوط به آن در ایران باستان»، نامهٔ فرهنگستان، دورهٔ ۱۰، شمارهٔ ۳، سال ۱۳۸۷ش.
• «نماز شب اول قبر یا لیله‌ا لدفن و ثواب و روش‌های خواندن آن»، وب‌سایت ستاد اقامه نماز، تاریخ بازدید: ۸ شهریور ۱۴۰۴ش.
• واژه‌های مصوب فرهنگستان، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۴ شهریور ۱۴۰۲ش.