پیش‌نویس:بست (شهر)
بُست؛ شهری باستانی در ولایت هلمند افغانستان.
بُست، شهری باستانی در جنوب‌غربی افغانستان، با قدمتی بیش از ۲۵۰۰ سال یکی از زیستگاه‌های کهن سیستان بوده است. این شهر به‌دلیل موقعیت جغرافیایی کلیدی خود به مرکزی برای تبادلات تجاری و فرهنگی منطقه تبدیل شد. بُست در بیشتر دوره تاریخی خود، یک مرکز علمی، فقهی و ادبی بود و دانشمندان، فقیهان و شاعران بزرگی را پرورانیده است. تنوع مذهبی و زبانی در این شهر، گواهی بر تساهل و پویایی فرهنگی آن است. آثاری چون طاق آجری و کاخ مسعود غزنوی، نشان‌دهندهٔ شکوه معماری و غنای هنری این منطقه در دوران اسلامی است. بقایای این شهر کهن در کرانه رود هیرمند و در نزدیکی محل تلاقی آن با رود ارغنداب، در مجاورت شهر لشکرگاه، مرکز ولایت هلمند، قرار دارد.
نام‌گذاری بُست
[ویرایش | ویرایش مبدأ]جغرافی‌دانان باستان از بُست با نام‌های بستیاد، دزلوتیا، بستیگیا، دزلنگا، بیسپو پولیس و بیات یاد کرده‌اند. جغرافی‌دانان مسلمان و جهانگردان اروپایی آن را به نام‌های بُست، بِست، قلعهٔ بِست، قلعهٔ بُست و کلهٔ بُست ضبط کرده‌اند.[۱] برخی دیگر نیز نام آن را برگرفته از نام اوستایی بُسْته وئیری، پسر زریر و برادرزادهٔ گشتاسب دانستند که در فروردین‌یشت، بستوری یا بُستور آمده است.[۲]
تاریخچهٔ بُست
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
شهر کهن بست دارای ریشه‌هایی عمیق در تاریخ اسطوره‌ای و باستانی ایران است؛ برخی ریشهٔ بنای آن را به بستور، پسر زریر، و پاره‌ای دیگر به جد مادری گرشاسب نسبت می‌دهند. با این حال، کاوش‌های باستان‌شناسی قدمت این مرکز تمدنی را تا ۵۰۰ سال پیش از میلاد تأیید می‌کند که نشان‌دهندهٔ حیات پیوسته در آن از دوران هخامنشی تا عصر ساسانی، کوشانی و هفتالی است. در اوایل قرن هفتم میلادی، به‌دلیل ضعف دولت مرکزی، حاکمان محلی از تبار کوشانیان و ترکان بر منطقه چیرگی یافتند.[۳] در زمان ورود سپاه اعراب، حاکمانی چون کابلشاه در سواحل هیرمند تا کابل، در برابر آنها مقاومت کردند و برخی، استقلال سیاسی خود را تا قرن سوم هجری حفظ کردند.[۴] بُست در زمان خلافت عثمان، به تصرف مسلمانان درآمد.[۵]
اهمیت و جایگاه بست
[ویرایش | ویرایش مبدأ]شهر بست به‌دلیل موقعیت جغرافیایی حساس خود به‌عنوان دروازه هندوستان و قرار گرفتن در تقاطع مسیرهای کاروان‌رو، یک کانون بازرگانی و مرکز ثقل فرهنگی در منطقه سیستان و خراسان بزرگ بود. این موقعیت موجب شد تا این شهر از دوره ساسانیان محل حضور پیروان ادیان مختلف از جمله زرتشتیان، مسیحیان و یهودیان باشد.[۶]
در دوران اسلامی، بُست به یک کانون علمی و ادبی تبدیل شد که دانشمندان، فقیهان و شاعران برجسته‌ای را به جامعه اسلامی عرضه کرد. آثار معماری باقی‌مانده از دورهٔ اسلامی، به‌ویژه در لشکرگاه، از جمله طاق آجری با تزیینات آمیخته از هنر اسلامی و هندی، گواهی بر شکوه هنری و تبادلات فرهنگی این شهر است.[۷] آثار علمی و ادبی این شخصیت‌ها، تأثیر ماندگاری در توسعه فقه و ادبیات فارسی و زبان عربی در سده‌های نخستین اسلامی بر جای گذاشته است.[۸]
جغرافیای بست
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
خرابه‌های شهر کهن بست امروزه در کرانه رود هیرمند (هلمند)، در ولایت هلمند افغانستان قرار دارد. این شهر باستانی در طول جغرافیایی ۹۱ درجه و ۳۸ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۲ درجه و ۵۵ دقیقه واقع شده بود و در مقایسه با تمام توابع شرقی سیستان بزرگ، بزرگ‌ترین شهر به‌شمار می‌رفت.[۹] یاقوت حموی در معجم البلدان، بست را در موقعیتی راهبردی بین سه شهر سجستان (زرنج)، غزنین (غزنی) و هرات توصیف می‌کند. نویسندهٔ حدود العالم نیز بست را شهری بزرگ با باره محکم و بر لب رود هیرمند توصیف کرده است.[۱۰]
بست دارای دو رود هیرمند و ارغنداب است که در یک فرسخی بست با هم یکی شده و به‌سوی مرز جنوب‌غربی میان ایران و افغانستان جاری می‌شود.[۱۱] بهره‌مندی شهر بست از دو فصل گرما و سرما و آب فراوان رودهای هیرمند و ارغنداب، تأثیر مستقیمی بر رونق اقتصادی و سبک زندگی ساکنان بست داشته و معیشت مردم را بر پایهٔ کشاورزی بنا نهاده بود.[۱۲]
جمعیت‌شناسی بست
[ویرایش | ویرایش مبدأ]ساکنین شهر بست، شامل گروه‌های اجتماعی زیر بود:
- ساکنان بومی (فارس‌ها): افرادی که از زمان ساخت شهر بست در آن‌جا سکونت داشتند.[۱۳]
- ترک‌ها: ترکان خُلُّج یا خَلَج که بیشتر دامدار و کوچ‌نشین بودند.[۱۴]
- عرب‌ها: با فتح بست، به این شهر آمدند و از دو قبیلهٔ بنوتمیم و بکر بن وائل بودند.[۱۵]
- غلامان: از زمان غزنویان به این شهر آمدند و بخش عمدهٔ آنها، اهالی سرزمین غور بودند.[۱۶]
- عیاران: جوانمردانی که از افراد پایین جامعه بودند و گاه به یاری امرا برخاسته و گاه به دسته‌های مخالف آنها می‌پیوستند.[۱۷]
ساختار شهری بُست
[ویرایش | ویرایش مبدأ]ساختار بست شامل دو بخش اصلی بود:
- شارستان (مدینه): مرکز اصلی شهر که مسجد جامع در آن واقع شده بود؛
- ربض (حصار بیرونی یا ارگ): منطقه شامل بازارها و رباط‌ها (مراکز نظامی و استراحتگاهی) در اطراف شارستان.[۱۸]
در قلمرو بست، شهرهای مهمی وجود داشتند که هر یک دارای ویژگی‌های خاصی بودند:
- داور: شهری بزرگ و مستحکم که در سر حد غور واقع شده بود و گروه‌های نظامی از آن حفاظت می‌کردند. این منطقه دارای باغ‌ها، کشاورزی و میوه‌های فراوان بود؛
- بکرواذ: شهری بزرگ که مسجد جامع آن در بازار قرار داشت و مردم آن از آب هیرمند استفاده می‌کردند؛
- جالقانی: شهری کوچک با مردمانی کشاورز (وجولاهان) که در فاصله یک منزل از بست قرار داشت و محصولات کشاورزی خوبی تولید می‌کرد؛
- کش: شهری که در مسیر رود هیرمند به سمت زرنج واقع شده بود و امروزه بقایای آن به نام کاخ مسعود شناخته می‌شود.
شهر بست علاوه‌بر هستهٔ اصلی مدنی، بیش از ۱۱۰ قریه یا روستا را شامل می‌شد که تولیدات کشاورزی، باغداری و محصولات مرتبط با آنها، معیشت و اقتصاد منطقه را تأمین می‌کرد.[۱۹]
فرهنگ
[ویرایش | ویرایش مبدأ]دین و مذهب
[ویرایش | ویرایش مبدأ]ساکنان بُست، پیش از اسلام، پیرو ادیانی چون زردتشت، بودا، مسیحیت و هندو بودند. آنها پس از ورود دین اسلام به شهر بست، پیرو مذاهب حنفی، شافعی، زیدی، خوارج و شیعهٔ جعفری شدند. جمعیت شیعیان در شهر بست به حدی بود که پس از واقعهٔ عاشورا در سال ۶۱ق، همراه با مردم شهرهای سیستان، دست به شورش زدند و والی آن، عبّاد بن زیاد، مجبور شد حکومت را رها و فرار کند. مردم بُست و سیستان هیچ‌گاه علی بن ابی‌طالب را بر منابر، سَبّ نکردند.[۲۰]
زبان
[ویرایش | ویرایش مبدأ]پس از آن‌که عرب‌های مسلمان، بست را فتح کردند زبان عربی به‌عنوان زبان رسمی و دیوانی در سیستان و بست به کار گرفته شد؛ اما زبان فارسی نیز در این مناطق به حیات خود ادامه داد.[۲۱] با توجه به وجود ترکان خَلَج در بست و اطراف، زبان ترکی نیز در این منطقه، رواج داشته است.[۲۲]
آداب‌ورسوم
[ویرایش | ویرایش مبدأ]سبک زندگی و پوشاک مردم به اهل عراق شباهت داشت. آنها، افرادی سخاوتمند بودند که به‌طور منظم و در مناسبت‌های مختلف چون روز جمعه و ماه رمضان به مستمندان، پول یا کالا اهدا می‌کردند. برای ازدواج، در بست، قانون اسلامی رعایت می‌شد و از گرفتن چهار زن دائمی فراتر نمی‌رفت. ازدواج فقط بین افراد قبیله مجاز بود. بین مردم و حتی دبیران و دیوان‌سالاران، فال زدن، رایج بود.[۲۳]
مشاهیر بُست
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- ابوسلیمان خطابی: فقیه و ادیب و محدث
- ابوالفتح بستی: دبیر، شاعر و وزیر سبکتکین و محمود غزنوی
- ابو نصر عُتبی
- ابن حبان بستی
- مظفر بن طاهر بستی
- ابوبکر بستی[۲۴]
اقتصاد
[ویرایش | ویرایش مبدأ]دو رود هیرمند و ارغنداب تأثیر بسیاری در سرسبزی، آبادانی و شکوفایی کشاورزی و اقتصاد شهر بست داشتند و محصولاتی همچون خرما، انگور، سدر، ریحان، زردآلو، خربزه، تربُزَه (هندوانه)، سیب، گلابی و زعفران در آن برداشت می‌شد.[۲۵] کارگاه‌های صنعتی از جمله ابریشم‌بافی در نزدیکی بازارها رونق داشت. صنعت مسگری و خشک‌کردن میوه نیز وجود داشت. نمک استحصال‌شده، کرباس و صابون نیز در بست تولید می‌شد و ساختن البسهٔ نمدی نیز در این شهر رایج بود.[۲۶] کالاهایی مانند روسری، لباس‌های کتانی، انواع دستمال، کنف، ابریشم، نخود، گندم، جو و ارزن به آن وارد شده و برده‌های ترک و غیرترک، تجهیزات و لباس‌های زرهی و سلاح از این شهر به هند و مناطق دیگر صادر می‌شد.[۲۷]
بقایای شهر بُست
[ویرایش | ویرایش مبدأ]
شهر کهن بست، به‌دلیل اهمیت تمدنی و نظامی، بارها در طول تاریخ، متحمل حملات و ویرانی‌های گسترده شد، ازجمله حملات سلطان علاءالدین حسین غوری (مشهور به جهانسوز) در ۵۴۴ق، لشکرکشی امیر تیمور در ۷۸۵ق و یورش‌های نادرشاه افشار در ۱۱۵۰ق.[۲۸] امروزه از این شهر، ویرانه‌های بالاحصار و رواق مشهور آن در کرانه رود هیرمند باقی مانده است که شکوه معماری و غنای تمدنی حوزهٔ شرق ایران در دورهٔ اسلامی را گواهی می‌کند. طاق آجری بُست که بازماندهٔ یک مسجد جامع عظیم از دوران غوریان یا خوارزمشاهیان است، از نظر سبک‌شناسی یک شاهکار معماری محسوب می‌شود؛ تزئینات این طاق، آمیزه‌ای دلنشین از هنر اسلامی شرق ایران و عناصر هندی است. افزون بر این، در محوطهٔ لشکرگاه، بقایای کاخ مسعود غزنوی کشف شده است که دیوارهای آن مزین به تصاویر رنگین نگهبانان با قباهایی به رنگ‌های سرخ، لاجوردی، سبز و بنفش است و جلوه‌ای بی‌بدیل از هنر درباری و سبک زندگی اشرافی هزار سال پیش ایران را ارائه می‌کند. همچنین در تپهٔ بالاحصار، چاه قلعهٔ بست، سازه‌ای دایره‌ای و ژرف به عمق ۴۲ متر است که هفت طبقه اتاق در دل خود جای داده است؛ این ساختار مرموز بر اساس روایت‌های محلی، در گذشته به‌عنوان زندان استفاده می‌شده است.[۲۹]
بست در شعر فرخی سیستانی
[ویرایش | ویرایش مبدأ]فرخی سیستانی در اشعار خود توجه شایانی به بست دارد. مطلع قصیدهٔ معروف او چنین است:[۳۰]
پانویس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- ↑ عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۳–۸۴.
- ↑ حبیبی، جغرافیای تاریخی افغانستان، ۱۳۷۸ش، ص۱۸۶.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۲۱.
- ↑ عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۵–۸۶
- ↑ غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۱۶.
- ↑ سیستانی، سیستان (سرزمین‌ماسه‌ها و حماسه‌ها)، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۳۷۴–۳۷۵.
- ↑ سمعانی، الانساب، ۱۹۸۸م، ج۱، ص۳۴۸.
- ↑ دولت‌آبادی، شناسنامهٔ افغانستان، ۱۳۷۱ش، ص۱۴۳–۱۴۵.
- ↑ عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۴–۸۵.
- ↑ عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۴–۸۵.
- ↑ عالمی، جغرافیای تاریخی شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ مقدسی مقدسی، احسن التقاسیم، ۱۹۰۶م، ج۱، ص۳۰۴–۳۰۵.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۷۲–۱۷۳.
- ↑ عالمی، جغرافیای تاریخی شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۶۹.
- ↑ غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۸۶–۸۷.
- ↑ غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۸۸.
- ↑ عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۶–۸۸.
- ↑ عالمی، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، 1387ش، ص۸۶–۸۸.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۹۶.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۷۲–۱۷۴.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۸۸.
- ↑ عالمی، جغرافیای تاریخی شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۹۷.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۲۴۰–۲۴۱.
- ↑ عالمی، جغرافیای تاریخی شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۷.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۱۱.
- ↑ سیستانی، سیستان (سرزمین‌ماسه‌ها و حماسه‌ها)، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۳۷۴–۳۸۸.
- ↑ فرخی سیستانی، دیوان اشعار، شعر شمارهٔ ۱۷۳، وب‌سایت گنجور.
منابع
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- دولت‌آبادی، بصیراحمد، شناسنامهٔ افغانستان، قم، ۱۳۷۱ش
- حبیبی، عبدالحی، جغرافیای تاریخی افغانستان، کابل، میوند، چ۳، ۱۳۸۲ش.
- سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۹۸۸م.
- سیستانی، محمداعظم، سیستان (سرزمین‌ماسه‌ها و حماسه‌ها)، کابل، ۱۳۶۷ش.
- عالمی، سید محمدرضا، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، چ۱، ۱۳۹۶۶ش.
- عالمی، سید محمدرضا، «جغرافیای تاریخی شهر بست از آغاز تا دوره معاصر (بخش اول: جغرافیای طبیعی، ریاضی، اقتصادی و انسانی)»، مجلهٔ تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شمارهٔ ۱۸، ۱۳۸۷ش.
- عظیمی، محمدعظیم، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، کابل، الهدی، ۱۳۹۰ش.
- غلامی، زهرا، بست در گذر زمان (از غزنویان تا تیموریان)، مشهد، جالیز، ۱۳۹۸ش.
- فرخی سیستانی، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۵ آبان ۱۴۰۴ش.
- قاموس جغرافیایی افغانستان، به اهتمام محمدحکیم ناهض، کابل، انجمن آریانا دایرةالمعارف، ۱۳۳۵ش.
- مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۰م.