پیش‌نویس:گنبد

گنبد؛ سازه‌ای هنری به‌شکل نیم‌کره یا کمان‌واره با نمادهای غنی فرهنگی، تاریخی و معنوی.

گنبد، سازه طراحی‌شده به شکل نیمکرهٔ توخالی یا مخروط‌مانند است که علاوه بر کارکرد سازه‌ای، حامل معانی فرهنگی و معنوی است. گنبدها که برای پوشاندن سقف یا ایجاد فضایی بزرگ در ساختمان‌ها استفاده می‌شوند، علاوه بر زیبایی بصری، نقش مهمی در توزیع وزن و پایداری بنا داشته و از گذشته‌های دور در تمدن‌های مختلف مورد توجه بوده‌اند، به‌طوری که از دورهٔ باستان تا دوران معاصر به‌تدریج از سازه‌های ساده به شاهکارهای معماری مهندسی و هنری تبدیل شده‌اند. فرم دایره‌ای و کروی گنبد، نمادی از کمال، وحدت و بی‌کرانگی است که در بسیاری از فرهنگ‌ها، به‌ویژه در معماری ایرانی-اسلامی، نمایانگر آسمان و گویای ارتباط میان زمین و عالم ملکوت محسوب می‌شود و باورهای متعالی و هویت فرهنگی ملت‌ها را بازنمایی می‌کند.

تعریف گنبد

از منظر دهخدا در لغت‌نامه، گنبد برگرفته از واژه پهلوی «گومبَت»، نوعی بنای مدور است که از خشت، گل یا آجر ساخته می‌شود. گنبد سازه‌ای است که عمدتاً به شکل نیمکره یا اشکال کروی و چرخشی طراحی می‌شود و ویژگی اصلی آن انتقال یکنواخت نیروها به تمام زوایا و امکان پوشش دهانه‌های وسیع بدون نیاز به ستون است. گنبدها به‌دلیل شکل خاص هندسی خود، توانایی پوشش فضاهای وسیع را بدون نیاز به ستون‌های میانی دارند که این ویژگی امکان خلق فضاهای باز و گسترده را برای معماری مساجد، آرامگاه‌ها و تالارهای بزرگ فراهم می‌کند.

ساختار گنبد به‌گونه‌ای طراحی شده که وزن سقف به‌طور یکنواخت بر دیوارها و پایه‌های زیرین تقسیم می‌شود که این امر موجب افزایش استحکام و پایداری سازه و جلوگیری از تمرکز تنش در نقاط خاص می‌شود. گنبد در معماری اسلامی نماد جاودانهٔ توحید، وحدت و کمال الهی است. در بناهای مذهبی، گنبد با شکوه و معنویت بی‌نظیرش، فضایی روح‌افزا و ملکوتی می‌آفریند که انسان خاکی را به عالم ملکوت پیوند می‌زند. این فضاها اغلب با نقوش هندسی، مقرنس‌کاری و کاشی‌کاری‌های زیبا تزئین می‌شوند تا تأثیر روحانی آنها بیشتر شود.

گنبدها در فرهنگ‌های مختلف جهان نمادی از آسمان، وحدت، کمال و معنویت به‌شمار می‌روند و در بسیاری از کشورها، از بناهای مذهبی تا ساختمان‌های حکومتی و عمومی استفاده شده‌اند.

معماری گنبد

معماری گنبد با بهره‌گیری از هندسهٔ دقیق، اصول مهندسی سازه و فرم‌های مبتنی بر فلسفه و نمادگرایی، یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های ترکیب هنر و علم در معماری سنتی و مدرن به‌شمار می‌آید.

اجزای اصلی گنبد

• تهرنگ (پلان): طرح اولیه یا نقشه گنبد که مبنای طراحی است.
• بشن: فضای مکعبی یا چهارگوشی زیر گنبد که سطح زمین‌های برای قرارگیری گنبد است.
• چپیره: تبدیل گوشه‌های مربع یا مستطیل به دایره برای تکیهٔ گنبد که از طریق گوشه‌سازی انجام می‌شود.
• چنبره: حجم هشت‌وجهی که بخش میانی و پایهٔ گنبد را تشکیل می‌دهد.
• آهیانه: پوستهٔ درونی گنبد که معمولاً دارای ساختار پلکانی است.
• پوسته بیرونی (خود): بخش بیرونی گنبد که پوشش حفاظت‌کننده و تزئینی است.
• تبره: ضخامت یا فاصله بین پوسته داخلی و بیرونی در گنبدهای دوپوسته.
• دهانه: فاصله بین دوپایه یا دیوار که گنبد روی آن استقرار می‌یابد.
• توق: توق در گنبد به قطعه‌ای از جنس آهن گفته می‌شود که در بلندترین قسمت گنبد نصب می‌شود. نقش اصلی توق جلوگیری از ورود آب باران به داخل گنبد است تا سازه از نفوذ رطوبت محافظت شود. علاوه بر این، به توق طنابی وصل می‌کنند که برای پاکسازی، بازدید و انجام مرمت‌های لازم روی گنبد، از آن استفاده می‌شود.

ویژگی‌های هندسی و ساختاری گنبد

• گنبدها دارای شکل هندسی چرخشی دو جانبه هستند که با چرخش یک قوس حول یک محور عمودی ایجاد می‌شوند و به‌همین دلیل دارای انحنایی دوطرفه و متقارن هستند و معمولاً به شکل نیمکره، تخم‌مرغی یا اشکال بیضی ساخته می‌شوند.
• هندسهٔ گنبد شامل به‌کارگیری نسبت‌های دقیق هندسی مانند مستطیل طلایی و استفاده از فرم‌های مربع، دایره و چندضلعی است که هماهنگی و تناسبات زیباشناسی را ایجاد می‌کند.
• گنبد به‌صورت تک‌پوسته یا دوپوسته ساخته می‌شود. گنبدهای دوپوسته شامل یک پوستهٔ داخلی سازه‌ای و یک پوستهٔ خارجی محافظ و تزئینی هستند که هماهنگ عمل می‌کنند و استحکام و زیبایی بنا را افزایش می‌دهند.

کارکرد گنبد

• پوشش فضاهای وسیع بدون نیاز به پشتیبانی ستون: گنبدها به‌دلیل شکل خاص هندسی‌شان، قادر هستند سقف فضاهای بزرگ را بدون نیاز به ستون‌های میانی بپوشانند. این ویژگی به معماران اجازه می‌دهد فضاهای باز و گسترده خلق کنند که برای مساجد، آرامگاه‌ها و تالارهای بزرگ بسیار مناسب است.
• ایجاد فضایی معنوی و نمادین در معماری مذهبی و تاریخی: فرم گنبد که نماد آسمان و کمال است، در بناهای مذهبی سبب ایجاد حس معنویتی عمیق و ارتباطی سمبلیک بین انسان و عالم ملکوت می‌شود. این فضاها معمولاً با نقوش هندسی، مقرنس و کاشی‌کاری‌های زیبا تزئین شده تا تأثیر روحانی بیشتری داشته باشند.
• انتقال نیروها به‌طور یکنواخت به پایه‌ها و دیوارهای زیرین: ساختار گنبد به‌گونه‌ای است که وزن سقف روی تمامی قسمت‌های دیوار و پایه‌ها به‌صورت مساوی تقسیم می‌شود. این پخش یکنواخت نیروها سبب افزایش استحکام و پایداری سازه و مانع از تمرکز تنش در نقاط خاص می‌شود.
• تهویه، آکوستیک و نورپردازی: گنبدها سبب بهبود تهویهٔ طبیعی و توزیع صوت در فضای داخلی می‌شوند و اغلب با نورگیرهای مرکزی، نور ملایم و معنوی به داخل بنا هدایت می‌کنند.
• ترکیب مهندسی و هنر در ساختار و تزئینات: گنبدها جلوه‌ای از پیوند تخصص مهندسی سازه و هنرهای دستی مانند کاشی‌کاری، مقرنس‌بندی، نقوش هندسی و خوشنویسی هستند. این ترکیب موجب خلق بنایی می‌شود که هم از نظر استحکام فنی و هم زیبایی هنری برجسته است و گاه به نمادی فرهنگی تبدیل می‌شود.

انواع گنبدها در ایران

معماری گنبدها در ایران و معماری اسلامی دارای تنوعی از سبک‌ها است که هرکدام ویژگی‌های سازه‌ای، تاریخی و فرهنگی خاص خود را دارند. در معماری گنبدها، هندسهٔ دقیق، تناسبات زیباشناسانه و استفاده از تزئینات پیچیده مانند کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری نیز از ویژگی‌های برجسته هستند که به هر نوع گنبد زیبایی و هویت ویژه‌ای می‌دهند. همچنین گنبدهای ایرانی دارای شکل‌های نیمکره‌ای ساده، مخروطی، تخم‌مرغی و پلکانی هستند که هر کدام با توجه به کاربرد، اقلیم و فرهنگ منطقه شکل گرفته‌اند. این گنبدها از لحاظ ساختاری نیز ممکن است تک‌پوسته یا دوپوسته باشند و در طراحی آنها، هم هنر و هم مهندسی به‌کار رفته است.

مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین انواع گنبدهای معماری ایرانی عبارتند از:

• گنبد نار: این مدل رایج‌ترین و شناخته‌شده‌ترین نوع گنبد در ایران است که به شکل نیمکره‌ای ساده ساخته می‌شود. فرم آن کروی است و نمونه‌های برجستهٔ آن در مساجدی مانند مسجد جامع اصفهان، مسجد امام اصفهان و مسجد جامع یزد دیده می‌شود. این گنبد به‌دلیل سادگی فرم و کاربرد گستردهٔ آن، در معماری ایران بسیار متداول است.
• گنبد رک: این نوع گنبد معمولاً هرمی یا مخروطی‌شکل است و روی پای‌های استوانه‌ای یا منشوری قرار می‌گیرد. گنبد قابوس در استان گلستان مشهورترین نمونهٔ این نوع است. گنبد رک به‌دلیل شرایط اقلیمی مناطق شمالی ایران مرسوم است و به شکل بام‌های شیب‌دار و مقاوم در برابر باران و برف ساخته می‌شود.
• گنبد ترکین: در این نوع گنبد، پوستهٔ باربر به‌صورت ترکتُرک ساخته می‌شود. نمونهٔ آن در مسجد جامع اردستان وجود دارد و ساختار خاصی دارد که به زیبایی و استحکام بنا می‌افزاید.
• گنبد خاگی (خاکی): این گنبد به شکل تخم‌مرغ بوده و فرم بیضی یا کشیده دارد. این سبک گنبد در ایران پیش و پس از اسلام رایج بوده است. نمونهٔ خوبی از آن، گنبد تاج‌الملک در مسجد جامع اصفهان است. این نوع گنبد با چرخش آرام حول محور عمودی ساخته می‌شود و ظاهری خاص و متفاوت به بنا می‌بخشد.
• گنبد اورچین (پلکانی یا مضرس): این نوع گنبد سه‌بعدی و پلکانی است و شبیه گنبد رک ولی با طراحی پلکانی خاصی ساخته شده است. این نوع منحصر به‌فرد در ایران و عراق وجود دارد و نمونه‌های آن را می‌توان در آرامگاه‌ها و برخی امامزاده‌ها مشاهده کرد.
• گنبد خرپشته: شبیه گنبد رک است اما سطوح جانبی هرم آن برابر نیستند و به‌صورت سطح‌های ناهموار ساخته شده‌اند. نمونهٔ بارز آن، گنبد مشهد میر بزرگ است.

از نظر ساختاری، گنبدها به دو دستهٔ کلی تقسیم می‌شوند:

• گنبدهای تک‌پوسته: که ساختار اصلی و پوشش آنها یک لایه است و عمدتاً برای بناهای کوچک‌تر استفاده می‌شود.
• گنبدهای دوپوسته: که دارای دو لایه (پوستهٔ داخلی و پوستهٔ خارجی) هستند. پوستهٔ داخلی وظیفهٔ تحمل وزن و سازه را دارد و پوستهٔ خارجی برای زیبایی و مقاومت در برابر عوامل جوی ساخته می‌شود. این نوع گنبدها در بناهای بزرگ و مهم بیشتر دیده می‌شوند.

نحوه ساخت گنبد

ساخت گنبد فرایندی دقیق، ترکیبی از مهندسی و هنر است که با تبدیل بنیان‌های سادهٔ چهارگوش به ساختارهای پیچیده و مقاوم، پوشش‌های وسیع را بدون نیاز به ستون فراهم می‌کند. مهارت در آجرچینی، شناخت نیروهای سازه‌ای و به‌کارگیری محاسبات ریاضی و هندسهٔ دقیق و تزئینات هنری، گنبد را به نمادی از ترکیب علم و هنر در معماری ایران و جهان تبدیل کرده است. این روش‌ها هزاران سال است که توسعه یافته و هنوز هم الهام‌بخش معماران معاصر هستند.

انتخاب و آماده‌سازی پایه و تهرنگ (پلان)

گنبد معمولاً روی پایه‌ای چهارگوش یا چندضلعی ساخته می‌شود. این پایه می‌تواند شامل دیوارهای ضخیم یا سازه‌های طاق‌دار باشد. تبدیل پلان مربع یا مستطیل به دایرهٔ گنبد از طریق گوشه‌سازی انجام می‌شود. این کار با استفاده از عناصر معماری چون فیل‌پوش (طاق‌های مثلثی در گوشه‌ها) یا سه‌کنج (سه گوشه ساخته‌شده بین گوشه‌ها) انجام می‌شود، که به هندسهٔ گنبد شکل نهایی می‌دهد.

ساخت قالب و زیرسازی

در ساخت سنتی، برخی گنبدها بدون قالب ساخته می‌شدند، یعنی آجرها به‌صورت پلکانی و مارپیچی روی هم قرار می‌گرفتند که پس از اتمام، خاک و مصالح زیرین برداشته می‌شد. در بسیاری از موارد قالب چوبی یا فلزی برای نگهداری مصالح در هنگام ساخت به‌کار برده می‌شود.

آجرچینی و شکل‌دهی پوسته گنبد

مصالح معمولاً آجر یا خشت پخته است که با ملات ساروج یا آهکی به هم مرتبط می‌شوند. آجرها به چند روش چیده می‌شوند.

• رگچین: آجرها به‌طور افقی در لایه‌های منظم روی هم قرار می‌گیرند.
• ترکین: آجرها به‌صورت ترکتُرک، یعنی با چینش خاص و زاویه‌دار، روی هم قرار می‌گیرند تا وزن را به خوبی انتقال دهند. چینش آجرها و زاویه‌ها به‌گونه‌ای است که وزن به‌صورت یکنواخت به‌سمت پایین و به پایه‌ها منتقل شود.

گنبد تک‌پوسته و دوپوسته

در گنبد تک‌پوسته تمام بارِ سازه‌ای روی یک پوستهٔ نازک قرار دارد. این مدل بیشتر برای گنبدهای کوچک یا متوسط استفاده می‌شود. اما گنبد دوپوسته شامل دو لایه است؛ پوستهٔ داخلی باربر و پوستهٔ خارجی، پوشش و تزئینات است. فضای بین دو پوسته به تهویه و سبک‌سازی گنبد کمک می‌کند. اتصالاتی به نام خشخاشی که بین دو پوسته قرار می‌گیرند، موجب استحکام و هماهنگی بین پوسته‌ها می‌شوند. این خشخاشی‌ها معمولاً چوبی یا فلزی هستند.

تزئینات و پوشش نهایی

روی پوستهٔ بیرونی معمولاً از کاشی‌های لعاب‌دار با رنگ‌های فیروزه‌ای، لاجوردی، و نقوش هندسی و اسلیمی برای زیبایی استفاده می‌شود. داخل گنبد نیز ممکن است با نقوش مقرنس، کاشی معرق و خوشنویسی آراسته شود.

هندسه گنبد

انتخاب فرم گنبد مانند نیم‌کره، تخم‌مرغی یا هلوچینی، بر اساس نیروهای سازه‌ای و بلکه زیبایی‌شناسی است. نسبت‌های هندسی دقیق، استفاده از اضلاع هشت‌گانه، دوازده‌گانه یا شانزده‌گانه و محاسبات دقیق جهت اطمینان از پایداری گنبد ضروری است. گنبد تخم‌مرغی یا هلوچینی، متداول در معماری ایرانی، سبب هدایت بهتر نیروهای فشار به پایه‌های خارجی می‌شود و مقاومت گنبد را افزایش می‌دهد.

مراحل تکمیلی و حفظ و نگهداری

پس از ساخت گنبد، نگهداری شامل مراقبت از پوشش کاشی، جلوگیری از نفوذ آب و رطوبت و ترمیم ترک‌ها است تا عمر سازه افزایش یابد.

تاریخچه ساخت گنبد در جهان

نخستین گنبدهای شناخته شده در دنیا، نمونه‌هایی از سازه‌های باستانی هستند که در خاورمیانه ساخته شده‌اند. قدیمی‌ترین گنبد شناخته شدهٔ جهان، گنبد چهارطاقی بازه هور در نزدیکی مشهد در ایران است که به دوران اشکانیان و حدود ۲۲۰۰ سال پیش، مربوط است و احتمالاً اولین گنبد ساخته شده با کاربردهای نجومی یا مذهبی بوده است. در معماری رومی مانند پانتئون در رم، یکی از پیشرفته‌ترین نمونه‌های گنبدهای بزرگ و دقیق ساخته شده است که در دورهٔ انقلاب معماری رومی توسعه یافته است.

مواد ساخت گنبدها در دوره‌های مختلف شامل گل، آجر، سنگ، چوب، بتن، فلز و شیشه بوده است و تکنیک‌های ساخت و اصول هندسی و مهندسی سازه‌های گنبدی با گذشت زمان پیشرفت کرده‌اند.

تاریخچه ساخت گنبد در ایران

در ایران، تاریخچهٔ گنبد به دوران پیش از اسلام و حتی پیش از اشکانیان بازمی‌گردد. در ایران، از دوران باستان، کاربرد گنبد به‌دلیل کمبود چوب‌های بلند و مقاوم برای سقف‌های تخت، به یک هنر و فن معماری تبدیل شده بود. در دوران ساسانیان، گنبدسازی به اوج پیشرفت خود رسید. گنبد کاخ اردشیر بابکان و قلعه دختر در استان فارس از نمونه‌های مشهور گنبد در دوران ساسانیان هستند. همچنین در این دوره ساخت گنبدها به سبک‌های مختلف دوپوسته و تزئینات ویژه رسید. آنها با استفاده از روش مهندسی چپیره، امکان حمایت از پایهٔ دایره‌ای گنبد سنگین روی دیوارهای چهارضلعی را فراهم می‌کردند. این گنبدها که عمدتاً در بناهای مذهبی، قلعه‌ها، معابد و کاخ‌های سلطنتی کاربرد داشتند، نمایانگر هنر و توان مهندسی بالای ایرانیان در آن دوره بودند. گنبدها از ایران به جهان منتقل شده و در معماری بیزانس، اسلامی و اروپایی تأثیرگذار بوده‌اند و امروزه نیز از نمادهای معماری کلاسیک و مدرن به‌شمار می‌روند.

نقش نمادین و معنوی گنبدها در معماری پیش از اسلام

گنبدها پیش از اسلام نقش نمادین و معنوی داشتند. آنها در معماری ایرانی باستان حامل مفاهیمی همچون آسمان، کمال، وحدت و معنویت بودند و فضاهای معنوی و تشریفاتی را شکل می‌دادند. ساختار گنبدها و طاق‌های پیش از اسلام بسیار مقاوم و مهندسی‌شده بود و از مواد مختلفی مانند آجر و سنگ ساخته می‌شدند که توزیع وزن و نیروها را به خوبی انجام می‌دادند. علاوه بر جنبه‌های سازه‌ای، گنبدها در آن دوران نماد رشد فرهنگی، سیاسی و دینی بودند و ترکیبی از دانش فنی، هنر، فلسفه و مذهب را به نمایش می‌گذاشتند.

تحولات بعد از ورود اسلام به ایران

پس از ورود اسلام به ایران، گنبدها جایگاه ویژه‌ای در معماری مساجد، آرامگاه‌ها و بناهای مذهبی یافتند و با هنرهای کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری و تزیینات خاص ایرانی-اسلامی تکمیل شدند و همچنان به‌عنوان نمادهای ارزشمند تاریخی و هنری باقی ماندند.

مفهوم رنگ فیروزه‌ای در گنبدهای ایرانی

همچنین استفاده از رنگ فیروزه‌ای در گنبدهای ایرانی فراتر از زیبایی بصری، حامل مفاهیم عمیق معنوی و فرهنگی است. این رنگ که نماد آسمان، بی‌نهایت، ملکوت و بهشت در فرهنگ ایرانی‌اسلامی محسوب می‌شود، در ذهن و چشم بیننده، گنبد را به‌عنوان پلی میان زمین و آسمان جلوه‌گر می‌سازد و حس نزدیکی به عالم بالا و خداوند را القا می‌کند. فیروزه‌ای همچنین ایجادکنندهٔ آرامش، تمرکز و محیطی مناسب برای نیایش است و پیوند معنوی انسان با جهان ماورایی را نمادینه می‌کند؛ در باور عامه نیز این رنگ، مقدس و محافظت‌کننده شناخته شده است.

تفاوت گنبدهای ایرانی با گنبدهای دیگر در جهان

تفاوت اصلی گنبدهای ایرانی با گنبدهای رومی و دیگر گنبدهای جهان در چند جنبهٔ مهم فنی، ساختاری و نمادین نهفته است:

فرم و پلان پایه

گنبدهای رومی مانند پانتئون، اغلب بر روی زمینه و پلان دایره‌ای ساخته می‌شوند. این کار اجرای گنبد را آسان‌تر می‌کند؛ زیرا دیوارهای گرد، شکل طبیعی گنبد نیمکره‌ای را به راحتی تحمل می‌کنند، اما گنبدهای ایرانی عمدتاً روی پایه‌های چهارگوش (مربع یا مستطیل) قرار می‌گیرند. گذر از مربع پایه به دایرهٔ گنبد، با تکنیک‌های گوشه‌سازی (فیل‌پوش یا سه‌کنج) انجام می‌شود. این انتخاب، ریشه در اعتقادات و سنت‌های ایرانی دارد و نماد گذر از زمین (مربع) به آسمان (دایره) تلقی می‌شود.

فرم هندسی و استاتیک

گنبدهای رومی اکثراً نیمکره هستند. این فرم، اگرچه هندسهٔ زیبایی دارد، اما نیروهای افقی بزرگی در کناره‌ها ایجاد می‌کند و نیاز به دیوارهای ضخیم و سنگین دارد تا این نیروها را تحمل کند. در معماری ایرانی، بیشتر از اشکال تخم‌مرغی، بیضوی یا هلوچینی استفاده می‌شود. این حالت موجب هدایت بهتر نیروهای رانشی به سمت پایین و افزایش مقاومت سازه می‌شود و امکان ساخت گنبدهایی باریکتر، بلندتر و حتی دوپوسته را فراهم می‌کند.

تکنیک ساخت

گنبدهای ایرانی معمولاً بدون قالب و با استفاده از نظم دقیق آجری ساخته می‌شوند که امکان مقاومت بیشتر در برابر زلزله و رانش جانبی را می‌دهد. در گنبدهای رومی، قالب‌بندی نقش مهمی داشته و دیوارها بیشتر نیروی وزن را تحمل می‌کنند.

گوشه‌سازی

در ایران تکنیک فیل‌پوش یا سه‌کنج ابداع شد که از دیرباز از عناصر منحصربه‌فرد گوشه‌بندی گنبدهای ایرانی است، در حالی که رومی‌ها از لچکی‌های مثلثی ساده استفاده می‌کردند.

جنبه زیبایی‌شناسی و نمادین

گنبد ایرانی علاوه بر جنبهٔ سازه‌ای، نمادی از جهان‌بینی ایرانی و اسلامی و مفاهیم عمیق فلسفی و عرفانی است (تبدیل مربع به دایره، گذر از عالم خاکی به عالم ملکوت). بسیاری از گنبدهای ایرانی در بیرون و درون با کاشی‌کاری، مقرنس و نقوش اسلیمی تزئین می‌شوند که موجب جلوهٔ معنوی و هنری خاص آنها است. همچنین گنبد ایرانی را می‌توان به‌دلیل شیوهٔ خاص عبور از پایه‌های چهارگوش به دایره‌ای، انتخاب فرم‌های تخم‌مرغی و هلوچین به‌جای نیمکره، عدم استفاده از قالب، گوشه‌سازی فنی و همچنین بار معنوی و هنری ویژه‌اش، از گنبدهای رومی و سایر مناطق جهان متمایز دانست.

معروف‌ترین گنبدهای جهان

مشهورترین گنبدهای جهان، هر یک به دلایل معماری، تاریخی، مذهبی و زیبایی‌شناختی اهمیت ویژه‌ای یافته‌اند و جالب است که تعداد قابل توجهی از آنها ایرانی هستند. هر یک از این گنبدها به واسطهٔ نوآوری مهندسی، زیبایی هنری، مفاهیم مذهبی یا فرهنگی و نقش تاریخی، شهرت جهانی یافته‌اند و در معماری هر منطقه الهام‌بخش بناهای دیگر بوده‌اند. برخی از این گنبدهای معروف و دلایل شهرت آنها عبارتند از:

• گنبد کلیسای جامع سنت باسیل در روسیه: گنبدهای این کلیسا به‌خاطر رنگ‌های خیره‌کننده و معماری چشمگیر آن در میدان سرخ مسکو مشهور هستند. همچنین این گنبدها نماد فرهنگ روسیه و از منحصربه‌فردترین نمونه‌های گنبد در جهان هستند.
• گنبد تاج‌محل در هند: این گنبد مرمری سفید و بزرگ که مشرف بر آرامگاه تاج‌محل است، به‌عنوان سمبل عشق و شاهکار معماری مغولی مطرح شده و با ظرافت و تقارن بی‌نظیرش شهرت جهانی یافته است و به‌عنوان یکی از عجایب هفتگانهٔ جدید جهان شناخته می‌شود.
• گنبد ایاصوفیه در ترکیه: از قدیمی‌ترین و فنی‌ترین گنبدهای ساخته‌شده در جهان است که هم در دورهٔ مسیحیت و هم اسلام مورد توجه قرار گرفت و به‌خاطر ساختار ترکیبی و بزرگ خود، الگویی برای دیگر گنبدهای جهان شد.
• گنبد باسیلیکای سنت پیتر در واتیکان: بلندترین گنبد جهان که حدود ۱۳۶ متر تا نوک صلیب است و شاهکار رنسانس به‌شمار می‌آید. طراحی آن توسط میکل آنژ انجام شد و الهام‌بخش معماری دینی در سراسر اروپا بود.
• گنبد پانتئون در رم، ایتالیا: قدیمی‌ترین گنبد بتنی بدون آرماتور جهان و از لحاظ تکنیکی، شاهکاری بی‌نظیر محسوب می‌شود که بیش از هزار سال معیار معماری گنبدی در دنیا بود.
• گنبد مسجد امام اصفهان در ایران: این گنبد به‌دلیل کاشی‌کاری‌های معرق و معماری منحصر به‌فرد و وسیعش، یکی از برجسته‌ترین آثار معماری اسلامی جهان است.
• گنبد مسجد شیخ لطف‌الله در ایران: گنبد مسجد شیخ لطف‌الله به ظرافت تزئینات هندسی و رنگ‌آمیزی کم‌نظیر شهرت دارد و نماد نوآوری در معماری ایرانی‌اسلامی است.
• گنبد سلطانیه در ایران: از بزرگ‌ترین گنبدهای آجری جهان و شاهکار دورهٔ ایلخانی که هم از نظر حجم و هم از لحاظ فنآوری ساخت در جهان جایگاه ویژه‌ای دارد.
• گنبد رایشستاگ در آلمان: این گنبد نماد معماری مدرن و هنر بازیابی بناهای تاریخی است و سازهٔ شیشه‌ای آن توجه جهانیان را جلب کرده است.
• گنبد سانتا ماریا دِل فیوره در فلورانس، ایتالیا: گنبد سانتا با طرح مهندسی نوآورانه برونلسکی، نقطهٔ عطف معماری رنسانس و الهام‌بخش معماران غربی شد.
• گنبد عمارت کنگره ایالات متحده در آمریکا: این گنبد نماد دموکراسی و معماری نئوکلاسیک که معرفِ اقتدار سیاسی این کشور است.

گنبد قبهٔ الصخره در بیت‌المقدس

گنبد قبهٔ الصخره از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین آثار معماری اسلامی است که در بیت‌المقدس/اورشلیم واقع شده است. این بنا در سال ۶۹۱ میلادی به دستور خلیفهٔ اموی، عبدالملک بن مروان، ساخته شد و به‌عنوان یکی از نمادهای برجستهٔ تمدن اسلامی شناخته می‌شود. سازه به شکل یک هشت ضلعی منظم ساخته شده است. گنبد بزرگی به قطر حدود ۲۳٫۷۷ متر و ارتفاع ۲۱ متر روی این هشت ضلع قرار دارد و ارتفاع کل ساختمان از کف تا نوک گنبد به ۳۳ متر می‌رسد. درون ساختمان دو ردیف ستون دایره‌ای استقرار یافته که ستون‌های داخلی گنبد را نگه می‌دارند و فواصل بین ستون‌ها با محجری چوبی و مشبک برای حفاظت از صخرهٔ مقدس احاطه شده‌اند. این صخرهٔ سنگی که به‌نام «صخرهٔ مقدس» معروف است، در مرکز بنا قرار دارد و اهمیت زیادی در اعتقادات مسلمانان، مسیحیان و یهودیان دارد.

سطح بیرونی گنبد طلایی‌رنگ است و با ورق‌های طلا پوشانده شده که به آن جلوه‌ای درخشان و خاص بخشیده است. بنا چهار در ورودی دارد که از چهار جهت شمال، جنوب، شرق و غرب باز می‌شوند و هر یک نامی خاص دارد. قبهٔ الصخره مکانی مقدس برای مسلمانان است و باور بر این است که پیامبر اسلام در شب معراج از این نقطه به آسمان عروج کرده است. این بنا که در جنب مسجدالاقصی واقع شده، دارای اهمیت تاریخی و مذهبی برای ادیان توحیدی است و معماری آن نقش مهمی در گسترش هنر و معماری اسلامی داشته است. کتیبه‌های قرآن موجود بر روی بنا از قدیمی‌ترین متون قرآنی به‌شمار می‌روند و همراه با نقوش گیاهی و هندسی، نماد پیروزی و بهشت در باورهای اسلامی هستند.

گنبد مسجدالاقصی

مسجدالاقصی یکی از مهم‌ترین و مقدس‌ترین مساجد مسلمانان است و گنبد آن از نمادهای عمیق الهی و معنوی به‌شمار می‌رود. مسجدالاقصی در شهر بیت‌المقدس واقع شده و یادآور پایگاه تاریخی و معنوی مسلمانان در این منطقه است. از شاخص‌ترین بخش‌های این مسجد، گنبد سبزرنگ معروف آن است که گنبد مسجدالاقصی شناخته می‌شود. این بنا همراه با قبهٔ الصخره در فلات موریا مرکز تجمعات دینی و تاریخی مسلمانان بوده و به‌عنوان یکی از سه مسجد مقدس اسلام شناخته می‌شود.

رنگ این گنبد سبز یشمی است که به آن جلوه‌ای خاص و متمایز در مجموعهٔ معماری مسجد داده است. برخلاف قبهٔ الصخره که گنبد طلایی دارد، مسجدالاقصی گنبدی سبزرنگ دارد. گنبد بر روی پایه‌ای چهارگوش قرار دارد که از طریق گوشه‌سازی‌ها به شکل هشت‌ضلعی درمی‌آید و سپس گنبد نیمکره‌ای روی آن ساخته شده است. این گنبد حدود ۳۷ متر ارتفاع دارد و یکی از بلندترین مناره‌های مسجد را دارا است. سطح داخلی گنبد با طلا و تزئینات گیاهی و خوشنویسی‌های قرآنی آراسته شده است که بیانگر هنر و تمیزکاری معماری اسلامی است.

مسجدالاقصی در دوران صدر اسلام ساخته شد و در قرون متمادی چندین بار بازسازی شده است. گنبد سبزرنگ کنونی متأثر از تعمیرات دوره‌های مختلف است. طراحی دقیق، کتیبه‌های قرآنی با خطوط نفیس، تزئینات هنری و معماری منسجم سبب شده این بنا نه‌فقط به‌عنوان یک مکان دینی بلکه به‌عنوان یک اثر فاخر تاریخی و هنری نیز مورد توجه جهانیان قرار گیرد.

تأثیر گنبدها بر فرهنگ‌های محلی و جهانی

تأثیر فرهنگی و مذهبی گنبدهای مشهور جهان بر فرهنگ‌های محلی و جهانی بسیار گسترده و چندلایه بوده است. این گنبدها نه‌تنها به‌عنوان دستاوردهای فنی و هنری، بلکه به‌عنوان نمادهای معنوی و فرهنگی شناخته شده‌اند و نقش‌های زیر را ایفا کرده‌اند:

• نماد وحدت و معنویت: فرم گنبد، به‌ویژه در بناهای مذهبی، نقطهٔ اتصال نمادین میان زمین و آسمان است و در معماری ادیان مختلف (اسلام، مسیحیت، یهودیت و بودایی) همواره معنای عرفانی و وحدت با نیروی برتر را تداعی کرده است. این نمادگرایی بر برداشت مردم محلی از معنویت و قداست فضای عبادی تأثیر عمیق گذاشته است.
• الهام‌بخشی در هنر و معماری: گنبدها با تزیینات هنری و ساختارهای منحصربه‌فرد خود الهام‌بخش معماران، هنرمندان و صنعت‌گران در فرهنگ‌های مختلف شده‌اند. بسیاری از گنبدهای بزرگ جهان الگویی برای ساخت بناهای مذهبی و حتی غیرمذهبی در مناطق دیگر شده‌اند.
• پیدایش سبک‌های معماری مشترک: گسترش معماری گنبدی از طریق تبادل فرهنگی و مذهبی سبب شد سبک‌های ترکیبی منطقه‌ای شکل بگیرند؛ برای مثال، تأثیر گنبد ایاصوفیه و قبّةالصخره را می‌توان در بناهای اسلامی امپراتوری عثمانی و معماری قفقاز و آسیای مرکزی دید. تأثیر باسیلیکای سنت پیتر و پانتئون در اروپا نیز سبک‌های رنسانس و باروک را دگرگون کرد.
• تقویت هویت و غرور ملی و دینی: گنبدها به‌دلیل ابعاد، شکوه و تزئینات، همواره مورد افتخار مردم قرار گرفته‌اند و نقش مهمی در ایجاد و تقویت هویت ملی، منطقه‌ای و دینی داشته‌اند. نمونهٔ بارز آن گنبد سلطانیه برای ایرانیان است که نماد هنر و قدرت عصر ایلخانی است.
• مراکزی برای تعامل فرهنگی: گنبدها و بناهای زیر آن، همواره محل تجمعات مذهبی، آیین‌ها و گردهمایی‌های فرهنگی محلی و فرا محلی بوده‌اند. بازدیدکنندگان و حتی هنرمندان و معماران سایر سرزمین‌ها تحت تأثیر معماری و نمادپردازی این گنبدها قرار گرفته و اندیشه‌ها، سبک‌ها و نمادهای نو را به سرزمین خود برده‌اند.
• انتقال مفاهیم عرفانی و مذهبی: آثار خوشنویسی، نقوش هندسی، رنگ‌آمیزی و معماری باشکوه گنبدها به‌نوعی انتقال‌دهندهٔ مفاهیم عمیق مذهبی و عرفانی بودند؛ این هنرها موجب انتقال نمادها و پیام‌های دینی، حکمی و حتی فلسفی به نسل‌های بعدی و فرهنگ‌های دیگر شده‌اند.

به‌همین دلیل گنبدهای بزرگ و باشکوه به‌عنوان پل ارتباطی میان فرهنگ‌ها و ادیان، شکوه معنوی و هنری معماری و عامل خلق هویت‌های محلی و جهانی، نقشی اثرگذار و ماندگار بر تمدن‌های انسانی داشته‌اند.

مهم‌ترین گنبدهای ایران

مهم‌ترین گنبدهای ایران که هرکدام نمایانگر دوره‌ای خاص از تاریخ، هنر، فرهنگ و تکنیک‌های معماری ایرانی هستند و به‌دلیل نوآوری‌های فنی، زیبایی‌شناسی و ارزش فرهنگی برای گردشگران و پژوهشگران اهمیت فراوانی دارند، عبارتند از:

گنبد قابوس

ساخت این بنا به دستور قابوس بن وشمگیر، پادشاه سلسله زیاریان، در سال ۳۷۵ش کلید خورد و ساخت آن حدود ۲۷ سال طول کشید تا در سال ۴۰۲ش به پایان رسید. نام گنبد کاووس نیز از نام این پادشاه حکایت دارد. ارتفاع این برج آجری بلند مخروطی‌شکل، حدود ۵۵ متر است و به‌عنوان بلندترین برج آجری جهان شناخته می‌شود و به احتمال زیاد آرامگاهی برای قابوس بن وشمگیر بوده است. برخی منابع معتقدند که این برج ممکن است کاربردهایی دیگر همچون رصدخانه یا نمادی از قدرت و پادشاهی این سلسله را نیز داشته باشد.

معماری برج بسیار پیشرفته و محکم است؛ برای نمونه ساختمان برج چنان مقاوم ساخته شده که زمین لرزه‌های شدید هم نتوانسته آسیبی به آن برساند. هنر ویژهٔ ساخت دیوارهای آجری با ملات ساروج و استفاده از آجرهای ریشه‌دار، مقاومت و دوام برج را تضمین کرده است. نکتهٔ جالب دربارهٔ ساخت این برج، عدم استفاده از داربست بوده است. معماران برای بالا بردن برج از خاک متراکم شده به‌صورت پلکانی و مارپیچی استفاده کردند که بعد از پایان ساخت بنا این خاک‌ها به‌راحتی برداشته شده است. این برج مظهر شکوه، دانش و مهندسی زمان خود است که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین میراث‌های تاریخی جهان به ثبت یونسکو رسیده است و هنوز هم الهام‌بخش معماران و پژوهشگران است.

گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه که از شاهکارهای معماری ایران و جهان به‌شمار می‌رود در شهر سلطانیه در نزدیکی زنجان واقع شده و به دستور سلطان محمد خدابنده، معروف به اولجایتو، هشتمین پادشاه ایلخانی طی سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۳ق ساخته شده است. نظارت بر ساخت این بنا بر عهدهٔ خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی بود و معماری آن توسط سید علی‌شاه انجام شد. در ابتدا قرار بود این گنبد به‌عنوان آرامگاه امام علی ساخته شود و حتی محمد خدابنده تصمیم داشت پیکر امام علی را از نجف به سلطانیه منتقل کند تا این مکان به یک مرکز مذهبی مهم تبدیل شود؛ اما این طرح با مخالفت علمای شیعه روبرو شد و رئیس فقهای شیعی، علامه حلّی، مخالفت خود را اعلام کرد. در نتیجه، ساخت گنبد طبق تصمیم اولجایتو به‌عنوان آرامگاه خودش پیش رفت و او نیز چند سال پس از پایان ساخت در این بنا دفن شد.

گنبد سلطانیه بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان و سومین گنبد بزرگ دنیا است که معماری‌اش نمایانگر اوج هنر و فناوری دورهٔ ایلخانیان است. این ساختمان هشت‌ضلعی با هشت مناره که عدد هشت در طراحی آن نمادی از هشت بهشت است، ترکیبی از هنر کاشی‌کاری، معماری دوپوسته و طراحی دقیق است. در طول تاریخ، گنبد سلطانیه بارها مورد آسیب قرار گرفت و بارها مرمت شد؛ اما تا امروز یکی از میراث‌های جهانی یونسکو و نماد هنر و معماری ایرانی باقی مانده است.

گنبد هارونیه

گنبد هارونیه یکی از کهن‌ترین و شاخص‌ترین بناهای تاریخی ایران است که در نزدیکی مشهد واقع شده است و تاریخ دقیق ساخت آن هنوز به‌طور قطعی مشخص نیست. بسیاری بر این باورند که این بنا در قرن هفتم یا هشتم هجری ساخته شده و معماری آن به دورهٔ ایلخانیان نسبت داده می‌شود، اگرچه برخی شواهد نشان می‌دهد که پایه‌های بنا ممکن است به دوران پیش از اسلام و آتشکده‌های ساسانی برگردد. داستان مشهور دربارهٔ نام این گنبد این است که برخی مردم آن را به هارون‌الرشید، خلیفهٔ عباسی، نسبت می‌دهند و معتقدند که گنبد هارونیه در دوران او ساخته شده و حتی به‌عنوان زندان برای سرکوب مخالفانش استفاده می‌شده است؛ اما تاریخ‌دانان تأکید می‌کنند که هارون‌الرشید هرگز در توس بنایی نساخته و او در مسیر سفر به خراسان در توس درگذشته است؛ بنابراین این داستان بیشتر یک افسانه است.

از سوی دیگر، برخی معتقدند که این بنا خانقاه یا مدرسه‌ای متعلق به امام محمد غزالی، فیلسوف و متکلم برجستهٔ اسلامی، بوده است که در این منطقه تدریس می‌کرده و حتی ممکن است مدفن او نیز باشد. فضای گنبد هارونیه ساده و آجری است و برخلاف بسیاری از بناهای رنگارنگ ایرانی، تزئینات رنگی ندارد، اما استحکام و معماری دقیق آن قابل توجه است. گنبد هارونیه از لحاظ ساختاری مکعبی شکل است با گنبدی دوپوسته و بلندای بیش از ۲۰ متر که فضای داخلی آن شامل ایوان، اتاق‌های متعدد و گنبدخانه است. این بنا به‌عنوان یکی از نمادهای فرهنگی و تاریخی ایران شناخته شده و مورد بازدید گردشگران و پژوهشگران قرار گرفته است.

گنبد سرخ مراغه

گنبد سرخ مراغه از بناهای تاریخی و مهم دورهٔ سلجوقیان است که در سال ۵۴۲ق ساخته شده است. این گنبد در جنوب‌غربی شهر مراغه در استان آذربایجان شرقی قرار دارد و قدیمی‌ترین مزار این شهر محسوب می‌شود. دستور ساخت گنبد به عبدالعزیز بن محمود بن سعد یدیم، رئیس آذربایجان در دورهٔ سلجوقیان، داده شده و ساخت آن توسط معمار بنی‌بکر محمد بن بندان بن محسن انجام شده است. گنبد سرخ مراغه نقطهٔ عطفی در معماری ایران به‌شمار می‌رود، زیرا با شروع ساخت آن، دورهٔ سبک معماری رازی به پایان رسید و سبک معماری آذری در ایران آغاز شد. ویژگی بارز این بنا ترکیب آجرهای قرمز رنگ با کاشی‌های فیروزه‌ای است که در تزئین ورودی گنبد دیده می‌شود و به آن جلوه‌ای خاص بخشیده است.

ساختار این گنبد دوپوسته بوده و پوشش بیرونی هرم‌مانند آن به‌مرور زمان فرو ریخته است، اما گنبد داخلی هنوز پابرجا است. وجود کتیبه‌های کوفی بر سردر و بدنهٔ آن نام بانی و معمار و تاریخ ساخت آن را نشان می‌دهد. همچنین این گنبد در دورهٔ سلجوقیان نمادی از انتقال هنر و معماری به سبک آذری بوده و در منطقهٔ مراغه یکی از بناهای شاخص و جذاب گردشگری فرهنگی است. گنبد سرخ مراغه به‌عنوان یکی از اولین بناهای اسلامی در منطقهٔ آذربایجان، در تاریخ معماری ایران اهمیت زیادی دارد و یکی از گنبدهای ارزشمند دورهٔ سلجوقی محسوب می‌شود که نمادی از شکوه و پیشرفت معماری آن دوران است.

گنبد مسجد امام اصفهان

گنبد مسجد امام اصفهان یکی از شاهکارهای برجستهٔ معماری اسلامی ایران است که در دورهٔ صفویه به دستور شاه عباس اول ساخته شده است. ساخت این مسجد در سال ۱۰۲۰ق شروع شد و بیش از ۲۸ سال طول کشید تا بخش‌های اصلی آن کامل شود. مسجد امام که گاهی به نام مسجد شاه یا مسجد جامع عباسی نیز شناخته می‌شود، در ضلع جنوبی میدان نقش جهان قرار دارد و به همراه این میدان در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. گنبد این مسجد یک قوس نیم‌بند دوپوسته با ارتفاع حدود ۲۷ متر است که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین گنبدهای دوپوستهٔ ایران شناخته می‌شود. فضای بین دو پوستهٔ این گنبد توسط چوب‌بست‌هایی پر شده و به آن «گنبد ناری» نیز گفته می‌شود. این گنبد دارای طراحی دقیق هندسی و تزئینات کاشی‌کاری خشتی هفت‌رنگ و معرق است که جلوه‌ای بی‌نظیر به آن بخشیده است.

از جاذبه‌های ویژهٔ مسجد امام، انعکاس صدای بی‌نظیر در گنبد جنوبی است که به واسطهٔ معماری دقیق آن، کوچک‌ترین صدا را می‌توان از نقطهٔ مرکزی شنید. همچنین سنگ ساده‌ای در محلی مشخص در این مسجد وجود دارد که توسط شیخ بهایی، دانشمند برجستهٔ دورهٔ صفویه طراحی شده و زمان ظهر حقیقی در چهار فصل سال را نشان می‌دهد.

گنبد مسجد شیخ لطف‌الله

گنبد مسجد شیخ لطف‌الله در اصفهان از برجسته‌ترین آثار معماری دورهٔ صفویه و شاهکارهای هنر اسلامی ایران است. ساخت این مسجد به فرمان شاه عباس اول صفوی در سال ۱۰۱۱ق آغاز و در سال ۱۰۲۸ق به پایان رسید. ساخت مسجد حدود ۱۸ سال به طول انجامید و معمار آن استاد محمدرضا اصفهانی، پسر استاد حسین بنا بود. گنبد مسجد شیخ لطف‌الله به‌صورت دوپوسته ساخته شده است؛ ارتفاع گنبد از کف زمین حدود ۳۲ متر و قطر بیرونی آن نزدیک به ۱۲ متر است. گنبد از نوع «خفته» است، به این معنا که ارتفاع آن نسبت به قطرش کمتر است و به‌دلیل همین نسبت، ساخت آن نیاز به مهارت فراوان داشت. برای تحمل وزن گنبد، دیوارهای بسیار قطوری با قطر گاهی بیش از دو متر ساخته شده‌اند. یکی از ویژگی‌های برجستهٔ این گنبد وجود ۱۶ پنجرهٔ مشبک با نقوش اسلیمی است که نور را به‌صورتی خاص به فضای داخل وارد می‌کنند و فضایی عرفانی و روحانی ایجاد می‌کنند. رنگ کاشی‌های گنبد در طول روز تغییر می‌یابد و از صورتی ملایم به خاکستری و خاکی تبدیل می‌شود که این جلوه از بازی نور و رنگ ناشی می‌شود.

همچنین کتیبه‌های زیبایی از آیات قرآن با خطوط نستعلیق و ثلث بر روی گنبد و دیوارها وجود دارد که توسط هنرمندان برجسته‌ای همچون رضا عباسی طراحی شده است. این مسجد فاقد مناره و صحن است و برخلاف مساجد دیگر به‌خاطر نبود مناره، نمای خاص و منحصربه‌فردی دارد. از نکات جالب توجه، وجود راه زیرزمینی برای دیدار شاه عباس و شیخ لطف‌الله است که اکنون بسته شده است. مسجد شیخ لطف‌الله نه‌تنها یک عبادتگاه با ساختار هنری و مهندسی فوق‌العاده است، بلکه نمادی از تجلیل شاه عباس اول از یکی از علمای بزرگ مذهبی زمان خود به‌نام شیخ لطف‌الله جبل عاملی نیز محسوب می‌شود. این گنبد و مسجد همچنین به‌عنوان یکی از زیباترین و کم‌نظیرترین جلوه‌های هنر کاشی‌کاری و معماری ایرانی در جهان شناخته شده‌اند.

گنبد باز

گنبد باز در نطنز بنایی تاریخی مربوط به دورهٔ صفوی است که در بالای یکی از کوه‌های مجاور شهر نطنز در استان اصفهان واقع شده است. این گنبد در تاریخ ۲۲ فروردین ۱۳۴۶ش به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. داستان ساخت گنبد باز به دوران شاه عباس صفوی برمی‌گردد. گفته می‌شود شاه عباس، که علاقهٔ ویژه‌ای به شکار داشت و از بازهای شکاری که سفیران کشورهای مختلف آن را به شاه هدیه می‌کردند، برای شکار استفاده می‌کرد. در یکی از شکارها شاه عباس، یکی از بازهای محبوب خود به نام «لَوَند» را در نزدیکی نطنز از دست داد و به علت علاقهٔ زیاد شاه عباس به این باز شکاری، دستور داد تا بر فراز کوهی بلند، گنبدی ساخته شود تا یادبود این پرنده باشد و حتی جسد باز در آنجا دفن شد.

گنبد باز بر بالای رشته کوه کرکس واقع شده است و ساخت آن به‌دلیل موقعیت دشوار و استفاده از مصالح در ارتفاعات بسیار خاص است. این بنا از آجر و ملات ساخته شده و دارای هشت ضلع با ارتفاعی متفاوت است. درگاه ورودی به گنبد از طریق پله‌های مارپیچ به بالای آن منتهی می‌شود و سقف داخلی نیز دارای دریچه‌ای مدور است که نمای داخلی و بیرونی بنا را قابل مشاهده می‌کند. گنبد باز نمادی از علاقهٔ شاه عباس صفوی به شکار است و در عین حال بخشی ارزشمند از میراث معماری ایران به‌شمار می‌رود که شاهکار معماری دست‌ساز ایرانی در ساخت بناهای کوهستانی محسوب می‌شود.

این گنبدها نه‌تنها شاهکارهای معماری ایران هستند بلکه با داستان‌ها و افسانه‌هایشان به میراثی فرهنگی و تاریخی تبدیل شده‌اند که نسل‌ها دربارهٔ آنها سخن می‌گویند و الهام‌بخش هنر و فرهنگ ایرانی بوده‌اند.

تأثیر گنبدها بر فرهنگ ایرانیان

گنبدهای ایرانی به‌عنوان نمادهای فرهنگی و هنری ماندگار، سهم بسزایی در شکل‌دهی و حفظ هویت ملی و مذهبی ایرانیان داشته‌اند و همچنان به‌عنوان میراثی ارزشمند مورد حفاظت و احترام قرار می‌گیرند. این گنبدها پلی میان تاریخ، فرهنگ، هنر و دین ایران باستان و معاصر هستند که هویت ایرانیان را تا نسل‌های آینده حفظ می‌کنند. برخی از شاخصه‌های تأثیر گنبدها بر فرهنگ و تمدن ایرانیان عبارتند از:

• نمادی از شکوه و تمدن ایرانی: گنبدهای باشکوه ایرانی همچون گنبد سلطانیه و گنبد قابوس، نماد تمدن و هنر بی‌نظیر ایرانیان در طول تاریخ هستند. این سازه‌ها نمایانگر خلاقیت، فناوری و دانش پیشرفتهٔ معماری ایرانی بوده و موجب افتخار ملی و هویت فرهنگی جامعه شده‌اند.
• رابطه معنوی و دینی عمیق: گنبدها به‌عنوان نماد آسمان و ارتباط میان انسان و عالم ملکوتی در معماری مساجد و آرامگاه‌ها به‌کار رفته‌اند. رنگ فیروزه‌ای گنبدها که یادآور آسمان بی‌کران است، حس معنویت، آرامش و اتصال به خداوند را در بازدیدکنندگان ایجاد کرده و هویت دینی ایرانیان را تقویت می‌کند.
• بستر حفظ سنت و هنر ایرانی: ساخت گنبدها با هنر کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری و نقوش هندسی، تداوم سنت‌های باستانی و بومی ایرانی را حفظ کرده و نسل‌ها را به هویت اصیل خود پیوند زده است.
• ایجاد هویت محلی و منطقه‌ای: هر شهر یا منطقه‌ای در ایران با گنبدهای خاص خود شناخته می‌شود؛ مثلاً گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان نمایانگر هنر و سبک معماری صفوی است که هویت محلی اصفهان را شکل داده است.
• الگویی برای معماری جهانی: گنبدهای ایرانی با ابداع روش‌ها و فرم‌های خاص، الهام‌بخش معماری اسلامی و جهانی شده‌اند و بخشی از هویت فرهنگی ایران را به عرصهٔ جهانی معرفی کرده‌اند.
• عامل وحدت و اتحاد ملی: گنبدها و بناهای مرتبط با آنها محل تعاملات فرهنگی و مذهبی بوده و نقش مهمی در ایجاد وحدت فرهنگی و تاریخی مردم ایران داشته‌اند.

گنبد و گلدسته

ارتباط میان گلدسته و گنبد در معماری ایرانی‌اسلامی بسیار عمیق و نمادین است؛ گنبد به‌عنوان نماد آسمان، کمال و سر انسان در بنا شناخته می‌شود، در حالی‌که گلدسته‌ها نمایندهٔ دست‌هایی هستند که به‌سوی آسمان بلند شده‌اند و حالت نیایش، التماس و درگاه الهی را تداعی می‌کنند. این دو عنصر معماری، در کنار هم، تعادل بصری و معنوی بنا را برقرار می‌کنند و نقش مهمی در تعیین جهت قبله و توجه معنوی زائران دارند. علاوه بر این، هماهنگی موزون در اندازه، شکل و نسبت بین گنبد و گلدسته‌ها نمایانگر وحدت و زیبایی در معماری اسلامی است که به بیان مفاهیم الهی و دعوت به عبادت کمک می‌کند.

تفاوت عمده‌ای که دربارهٔ گلدسته‌ها در میان اهل تشیع و تسنن بیان می‌شود، بیشتر ریشه در سلیقه‌های معماری و نمادگرایی فرهنگی دارد تا الزامات دینی؛ به عبارت دیگر، وجود یک یا دو گلدسته در مساجد ارتباط مستقیمی با مذهب شیعه یا سنی ندارد. در مساجد اهل تسنن معمولاً یک گلدسته دیده می‌شود، اما این قاعده کلی نیست و مساجد بسیاری با دو یا چند گلدسته نیز وجود دارند. در مساجد شیعیان گاهی دو گلدسته ساخته می‌شود که برخی آن را نمادی از حضور حضرت علی و پیامبر اسلام در کنار خدا می‌دانند، به این معنا که گنبد نماد خدا بوده و گلدسته‌ها نماد محمد و علی هستند. این مفهوم بیشتر به رویکردهای فرهنگی و محلی نسبت داده می‌شود.

به‌همین منوال معماری ایرانی که بیشتر تحت تأثیر تفکر شیعی است، معمولاً در طراحی مساجد، سمت زیبایی و تقارن را رعایت می‌کند، از این رو دو گلدسته را ترجیح می‌دهد چرا که تعادل بصری ایجاد می‌کند. وجود یا عدم وجود مناره نیز به ساختار تاریخی، منطقه‌ای و نیازهای عملکردی مساجد بستگی دارد؛ برای مثال برخی مساجد قدیمی اصلاً مناره یا گلدسته ندارند و برخی از بزرگ‌ترین مساجد جهان مانند مسجدالحرام و مسجدالنبی دارای چندین مناره هستند.

منابع

• «آشنایی با گنبد سلطانیه، بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان»، وب‌سایت دانش‌چی، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور ۱۴۰۴ش.
• «اصول طراحی معماری ایرانی و رازهای شگفت‌انگیز آن»، وب‌سایت گروه معماری زئوس، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «بررسی و تحلیل انواع گنبد در معماری اسلامی و معماری ایران»، وب‌سایت تقلب، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۴ش.
• «تاریخچه گنبد باز و افسانه‌ای در رابطه با علت نامگذاری آن»، وب‌سایت دستی بر ایران، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور ۱۴۰۴ش.
• حاتمی، طیبه و دیگران، «بررسی مسیر تکاملی گنبد در معماری ایرانی-اسلامی از منظر گونه‌شناسی»، فصلنامه علمی مطالعات هنر اسلامی، دوره ۹، شماره ۴۵، ۱۴۰۱ش.
• حسینی، سجاد و ناصری، غلامحسین، «تأثیر تکنولوژی بر تغییرات گنبدها و انعکاس آن بر مفاهیم گنبد»، نشریه معماری‌شناسی، سال سوم، شماره ۱۶، ۱۳۹۹ش.
• خراسانی، محمد، «ایاصوفیه: چگونه این شاهکار معماری بیزانس و عثمانی جهان را فتح کرد؟»، وب‌سایت باریک‌کالا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ خرداد ۱۴۰۴ش.
• خراسانی، محمد، «معماری تاج محل: بررسی عمیق فرم، فضا و مفهوم در شاهکار شاه‌جهان»، وب‌سایت بریک‌کالا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ خرداد ۱۴۰۴ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «ساخت گنبد – سفارش و ساخت گنبد»، وب‌سایت آرچی لرن، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور ۱۴۰۴ش.
• شهرجردی، محمد، «گنبد در مساجد ایرانی»، وبلاگ نیازمندی‌های معماری وعمران در صنعت ساختمان، تاریخ درج مطلب: ۲۱ تیر ۱۳۹۲ش.
• صفایی، امیرحسین، «تأثیر بناهای تاریخی ایران در جهان»، وب‌سایت امتیاز، تاریخ درج مطلب: ۹ مهر ۱۴۰۳ش.
• طاهری، جعفر و نورتقانی، عبدالمجید، «قابوس‌نامهٔ معماری ایران؛ بازخوانی مفاهیم و کارکرد گنبد کاووس»، دوفصلنامه معماری ایرانی، شماره ۱۵، ۱۳۹۸ش.
• طوسی، منا، «گنبد و طاق در معماری ایرانی قبل و بعد از اسلام»، وب‌سایت آکادمی جهان‌مکس، تاریخ درج مطلب: ۲۱ اسفند ۱۴۰۳ش.
• «فلسفه دو مناره بودن مساجد شیعه»، وب‌سایت افسران جوان جنگ نرم، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «فلسفه رنگ فیروزه‌ای در نمای مساجد ایرانی»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱ خرداد ۱۴۰۴ش.
• «فلسفه ساخت گنبد و مناره چیست؟»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «قبهٔ الصخره»، وب‌سایت تابناک. تاریخ بازدید: ۲۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «قبةالصخره؛ کهن‌ترین شاهکار معماری اسلامی»، میزان‌آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• کریمی‌پناه، جعفر، «گنبد سرخ مراغه، گنبد ۷ متری سلجوقی»، وب‌سایت آرچی لرن، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور ۱۴۰۴ش.
• کمالی لطف، نسرین، ««ویژگی‌های منحصربه‌فرد مسجدالاقصی»، پایگاه تخصصی مسجد، تاریخ درج مطلب: ۲۵ مرداد ۱۳۹۴ش.
• «گنبد ایرانی در معماری اسلامی»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: ۳۱ فروردین ۱۳۹۳ش.
• «گنبد باز»، وب‌سایت اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان نطنز، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور ۱۴۰۴ش.
• «گنبد در معماری»، وب‌سایت فرگاه، تاریخ بازدید: ۲۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «گنبد سلطانیه؛ دانشنامه‌ای از معماری اسلامی»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۹ شهریور ۱۴۰۰ش.
• «گنبد قابوس»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آذر ۱۳۹۹ش.
• «گنبد میراث شاهان ایرانی است»، وب‌سایت شبکه شرق، تاریخ درج مطلب: ۳۰ بهمن ۱۴۰۱ش.
• «گنبد هارونیه، کهن‌ترین بنای تاریخی شهر توس»، وب‌سایت آرند گشت اَمرداد، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور ۱۴۰۴ش.
• «گنبد هارونیه مشهد کجاست؟ کهن‌ترین بنای توس»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ درج مطلب: ۱۳ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «گنبدهای ایران؛ معماری خاص، تاریخچه، انواع»، وب‌سایت دستی بر ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۲ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «گنبدهای فیروزه‌ای قلب معماری مساجد ایران»، وب‌سایت مورفلور، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور ۱۴۰۴ش.
• «مسجد امام اصفهان، بنایی مشهور از اوج هنر هزار سال مسجدسازی در ایران»، وب‌سایت آرند گشت اَمرداد، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور ۱۴۰۴ش.
• «مسجد امام اصفهان، مسجد شاه: معماری و تصاویر و تاریخچه»، وب‌سایت قطارهای فدک، تاریخ درج مطلب: ۲۲ دی ۱۴۰۲ش.
• «مسجدالاقصی؛ گنبدی به رنگ سبز یشمی»، پایگاه تخصصی مسجد، تاریخ بازدید: ۲۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «مسجدالاقصی و مسجد قبهٔ الصخره چه تفاوتی با هم دارند؟»، وب‌سایت خبربان، تاریخ بازدید: ۲۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان»، وب‌سایت اصفهان تورز، تاریخ درج مطلب: ۲ اسفند ۱۴۰۳ش.
• «معرفی انواع گنبد در ایران»، وب‌سایت گروه طراحی معماری آرچی لرن، تاریخ بازدید: ۲۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
• نجفی، محمدرضا، «معرفی گنبد سلطانیه زنجان، شاهکار معماری ایلخانی در زنجان»، وب‌سایت در زنجان کجا، تاریخ درج مطلب: ۹ تیر ۱۴۰۴ش.
• «نمادشناسی در معماری ایرانی و تأثیر آن بر هویت فرهنگی»، وب‌سایت هنر و معماری سکرو، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۴ش.
• هیرمند، بی‌تا، «مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان؛ هم‌نوایی روزانه ارکستر نور و رنگ»، وب‌سایت علی‌بابا، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور ۱۴۰۴ش.
• «۱۰ مورد از معروف‌ترین گنبدهای جهان»، وب‌سایت گردشی‌تاپ، تاریخ به‌روزرسانی: ۲۵ بهمن ۱۴۰۲ش.

• "United States Capitol", Website Britannica.