پیش‌نویس:اضطراب اجتماعی

گریه دختر بچه کلاس اولی‌ در جشن شکوفه‌ها

اضطراب اجتماعی؛ ترس از قضاوت دیگران یا تعامل با آنها.
اضطراب اجتماعی یا فوبی اجتماعی، نوعی اختلال شناختی است که با ترس پایدار و اجتناب از موقعیت‌های اجتماعی همراه است. در این حالت، فرد به‌طور مداوم نگران قضاوت، ارزیابی یا موشکافی دیگران است. در این اختلال، ذهن به‌صورت انتخابی بر اطلاعات منفی تمرکز می‌کند. این فرایند، باعث تشدید نشخوارهای فکری و احساس تهدید می‌شود و درنهایت، چرخه اضطراب اجتماعی را تداوم می‌بخشد.

معناگرایی و توجه به آموزه‌های دینی، این اضطراب را کاهش می‌دهد و با تقویت حس امنیت درونی، فرد را به سمت زندگی متعادل و دور از تنش‌های بی‌جا هدایت می‌کند. در آموزه‌های دین اسلام، راهکارهایی برای مقابله با اضطراب و رسیدن به آرامش درونی ارائه شده است. ایمان به خداوند، توکل بر او و پایبندی به عبادت، به انسان کمک می‌کند تا از دام نگرانی‌های مفرط رهایی یابد و در پناه معنویت، به تعادل روانی دست پیدا کند.

تعریف اضطراب اجتماعی

اضطراب اجتماعی یا جمع‌هراسی (Social Anxiety Disorder) به‌معنای هراس یا اضطراب آشکار دربارهٔ موقعیتی اجتماعی است که فرد را در معرض توجه یا انتقاد دیگران قرار می‌دهد. افرادی که به این اختلال دچار هستند، به‌شدت از انجام رفتار نامناسب یا نشان‌دادن نشانه‌های اضطراب در روابط اجتماعی وحشت داشته و به‌همین دلیل، ترجیح می‌دهند تا از حضور در مکان‌های عمومی، پرهیز کنند.

افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی حتی ممکن است از خرید از مغازهٔ محل یا تماس تلفنی نیز هراس داشته باشند؛ احساس عصبی‌بودن و ناراحتی می‌کنند و خیلی نگران هستند که اقدامی خجالت‌آور از آنها سر بزند. اضطراب اجتماعی، گاهی زندگی انسان را فلج کرده، توانمندی‌های او را معطل نگه‌داشته و ذهن و عواطف او را قفل می‌کند. اضطراب اجتماعی با این معنا، در نظام ارتباطی انسان با خود، خدا و جامعه بروز می‌کند و با مفاهیمی مانند خودسازی، روابط اجتماعی و هویت فرهنگی، پیوند می‌یابد.

عوامل و زمینه‌های اضطراب اجتماعی

وسواس فکری و نشخوار ذهنی

دو مقوله متفاوت از افکار مقاوم و عودکننده هستند که می‌توانند هم‌پوشی داشته باشند و اطراف یک موضوع معمولی دور زده، به‌صورت غیرارادی وارد آگاهی شده و توجه انسان را از موضوعات مورد نظر و اهداف فعلی منحرف می‌کنند؛ مانند جوانی که پس از یک گفت‌وگوی معمولی در جمع، مدام به این موضوع فکر می‌کند که مبادا حرف نامناسبی زده باشد.

رویدادهای زندگی

مواجهه با تعارضات بین فردی در خانواده و سوءاستفادهٔ فیزیکی، عاطفی و جنسی از جمله رویدادهای منفی و آسیب‌زا در زندگی هستند که احتمال ابتلا به اضطراب اجتماعی را افزایش می‌دهند؛ مانند تحقیر دانش‌آموز توسط معلم در جمع کلاس که در فرهنگ ایرانیان به «آبروریزی» یا «بی‌آبرو کردن» شناخته می‌شود.

والدین و تربیت خانوادگی

تنبیه دانش آموز در مدرسه

مکانیسم‌های تربیتی والدین مانند انتقاد شدید در کودکی، تنبیه بدنی، تحت فشار گذاشتن فرزند برای بی‌عرضه نبودن و نیز شیوهٔ خاص الگودهی و انتقال اطلاعات بر ایجادِ نوع خاصی از شناخت‌ها و رفتارهای مربوط به ارزشیابی اجتماعی تأثیرگذار بوده و آسیب‌پذیری نسبت به اضطراب اجتماعی را افزایش می‌دهد.

عوامل زیستی

افراد دارای اضطراب اجتماعی، زمانی‌که در شرایط ارزیابی اجتماعی قرار می‌گیرند قسمت آمیگدالِ مخ آنها نسبت به دیگران، فعال‌تر می‌شود. آمیگدال، بادامکی در مغز است که در پردازش احساسات و تشخیص خطر، یادگیری و حافظه، تئوری ذهن و تصمیم‌گیری نقش مهمی ایفا می‌کند. عوامل زیستی اضطراب در طب سنتی نیز ذیل مباحث تعادل «اخلاط چهارگانه» مورد توجه قرار گرفته است؛ از این منظر، عدم تعادل در اخلاط چهارگانه می‌تواند سبب اختلال‌هایی همچون اضطراب شود.

عوامل فرهنگی

حساسیت بیش از حد به نظرات دیگران در فرهنگ جمع‌گرای ایرانی، ترس از اشتباه‌کردن در جمع و تلاش برای حفظ وجههٔ اجتماعی نزد دیگران، مقایسهٔ اجتماعی به‌ویژه در فضای مجازی، در افزایش اضطراب اجتماعی، اثرگذار است؛ در اضطراب اجتماعی، ترس از ارزیابی، به‌معنای عام آن اهمیت داشته و این افراد از هر نوع ارزیابی مثبت و منفی واهمه دارند. علاوه بر آن، تواضع افراطی می‌تواند این مشکل را تشدید کند.

تفاوت زمینه‌های اضطراب اجتماعی در جوامع سنتی و مدرن

زمینه‌ها و شکل‌های اضطراب اجتماعی در جوامع سنتی و مدرن، متفاوت است. در جوامع سنتی، اضطراب اجتماعی بیشتر جمع‌گرا و ناشی از نظارت گروهی بوده است؛ در حالی‌که در جوامع مدرن، اضطراب اجتماعی، ناشی از ناامنی در هویت، روابط پیچیده و خصوصیات ذاتی جامعه مدرن است. با وجود پیشرفت‌های اجتماعی، اضطراب اجتماعی در جوامع مدرن افزایش یافته و شکل‌های جدیدی به‌خود گرفته است.

از جمله دلایل ابتلا به اضطراب اجتماعی در جوامع سنتی، عبارت است از: کنترل اجتماعی شدید؛ هویت از پیش تعیین‌شده؛ شبکه‌های حمایتی قوی و ریسک‌های محدود. زندگی مدرن اما بر پایهٔ اصولی همچون فردگرایی، مصرف‌گرایی، رقابت شدید و نسبیت اخلاقی استوار شده است. از جمله دلایل ابتلا به اضطراب اجتماعی در جوامع مدرن از جاکندگی انسان‌ها است که شاخص‌های آن عبارت است از: فردگرایی و انزوا؛ فشارهای اقتصادی و رقابت؛ نسبیت اخلاقی و بی‌هدفی؛ تغییرات سریع فناوری؛ ریسک‌های جدید؛ روابط انتزاعی و گسست از سنت.

علائم اضطراب اجتماعی

1. ترس از صحبت کردن در جمع: این ترس با کاهش کارآمدی در ارتباط کلامی، به اجتناب فرد از آغاز کردن یا ادامه دادن گفتگوها در گروه، کلاس، ملاءعام یا مهمانی‌ها منجر می‌شود.
2. ترس از ارزیابی توسط دیگران: این ترس شامل اجتناب از ارزیابی شدن توسط دیگران و نگرانی از ارزیابی منفی است.
3. عوارض جسمانی: لرزیدن دست‌وپا، تپش تند قلب، خشک‌شدن دهان یا سرخ‌شدن چهره و عرق‌کردن و نیز گاهی حالاتی مانند غش‌کردن یا از دست‌دادن کنترل از جمله عوارض جسمانی این نوع اضطراب هستند. از سوی دیگر، بسیاری از بیماری‌های جسمانی هم ناشی از اضطراب هستند مانند دردها و بیماری‌هایی نظیر انقباض یا درد ماهیچه، سردرد، تهوع یا اسهال، لرزش یا کنش عضلات.

درمان اضطراب اجتماعی

درمان اضطراب اجتماعی معمولاً ترکیبی از روان‌درمانی و دارودرمانی است. روش‌هایی مانند شناخت‌درمانی رفتاری (CBT) به فرد کمک می‌کنند باورهای منفی و الگوهای اجتنابی خود را تغییر دهد. مواجهه‌درمانی نیز به تدریج فرد را با موقعیت‌های اجتماعی روبه‌رو می‌کند تا ترسش کاهش یابد. همچنین در برخی موارد، داروهای ضداضطراب یا ضدافسردگی (مثل SSRIs) برای تنظیم مواد شیمیایی مغز تجویز می‌شود؛ اما تغییر یا اصلاح سبک زندگی نیز با رعایت شاخص‌های زیر می‌تواند نقش مؤثری در حفظ و افزایش سلامت روان و درمان اضطراب اجتماعی داشته باشد.

1. حمایت اجتماعی: حمایت اجتماعی، از راه تقویت شناخت افراد، به کاهش تنش و افزایش رضایت از زندگی یاری می‌رساند. حمایت اجتماعی، طیف گسترده‌ای از مصادیق را دربرمی‌گیرد و براساس ارزش‌های اسلامی، نهاد خانواده و صله‌رحم (به‌عنوان پناهگاه عاطفی و اقتصادی انسان‌ها) و وقف و انفاق (کمک‌های مالی و اجتماعی مانند نذورات و اطعام فقرا برای کاهش اضطراب ناشی از فقر)، حمایت اجتماعی محسوب می‌شوند.
2. انعطاف‌پذیری و انسجام خانواده: در خانواده‌های انعطاف‌پذیر، اعضای خانواده در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت می‌کنند که در کاهش اضطراب اجتماعی و احتمال ابتلا به آن تأثیرگذار هستند. در خانواده‌های گسسته و خانواده‌هایی که روابط رضایت‌بخشی میان اعضا وجود ندارد، میزان رضایت و حمایت اجتماعی به حداقل رسیده و اضطراب اجتماعی بیشتری در آن مشاهده می‌شود.
3. آرام نگه داشتن محیط زندگی: آرامش می‌تواند بروز خشونت، نزاع و جرایم خشن در دورهٔ جوانی و میانسالی را کاهش دهد. دلیل بسیاری از رفتارهای تنش‌زا و همراه با خشونت در محل زندگی، محل کار و در مواجهه با افراد مختلف، اضطراب‌هایی است که در کودکی و نوجوانی در افراد شکل می‌گیرند.
4. بهره‌گیری از آموزه‌های اسلام: از منظر آموزه‌های اسلامی، توکل بر خدا و یاد خدا می‌تواند اضطراب را کاهش دهد. علاوه بر آن، دعاها و اذکاری مانند «لا حول وَ لا قوه الّا بالله» نیز اثرگذار دانسته شده‌اند. همچنین در فرهنگ اسلامی، ارزش انسان به تقوا و عمل صالح دانسته شده است نه تأیید دیگران. از سوی دیگر، اسلام به انسان اجازهٔ اشتباه داده و آدمی را جایزالخطا می‌داند، اما راهکار جبران آن را نیز توبه معرفی کرده است.
5. مشارکت در فعالیت‌های جمعی: حضور در جلسات مذهبی مانند مراسم دعا، به‌عنوان فضایی امن برای تعامل اجتماعی و شرکت در کارهای خیریه (مثل کمک به نیازمندان) که به کاهش تمرکز بر خود و افزایش احساس مفید بودن منتهی می‌شود، تأثیرگذار هستند.
6. رعایت آداب معاشرت: اسلام بر ادب و احترام متقابل مانند سلام‌کردن و نرم‌گویی تأکید دارد تا تعاملات آدمی تسهیل شود. همچنین، در فرهنگ ایرانی، مهمانی‌های خانوادگی یا مراسم‌های مذهبی، فرصتی برای تعامل‌های غیررسمی و کاهش اضطراب اجتماعی هستند.

اضطراب اجتماعی زنان

پژوهش‌ها نشان داده‌اند که احتمال ابتلای زنان به اضطراب اجتماعی، دو برابر مردان است. از جمله عوامل مؤثر بر این موضوع را می‌توان فشارهای اجتماعی و جنسیتی (ترس از برچسب خوردن به‌دلیل برخی رفتارها)، ترس از قضاوت‌شدن و محدودیت‌های ارتباطی (به‌خصوص برای زنان مطلقه و مجرد) و تأثیر فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی (ترس از قیاس با مُدل‌ها و اینفلوئنسرهای دنیای مجازی) دانست.

اضطراب اجتماعی کودکان

دانش آموز مضطرب و خجالتی

خاستگاه اضطراب اجتماعی در کودکان و نوجوانان، ترکیبی از عوامل دانسته شده است.

• فشارهای تحصیلی و ترس از شکست، به‌دلیل رقابتی و نمره‌محور بودن سیستم آموزشی؛
• تربیت نادرست مانند منع افراطیِ کودکان از هر کار و رفتاری در جمع به‌بهانهٔ در امان ماندن از قضاوت دیگران؛
• فضای مجازی؛
• مقایسهٔ اجتماعی در زیبایی، پوشش و موفقیت.

منابع

• قرآن کریم.
• «۲۲ درصد کودکان و نوجوانان ایرانی اختلالات رفتاری دارند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگزاری: ۴ آذر ۱۳۹۷ش.
• «اختلال اضطراب اجتماعی در زنان دو برابر مردان است»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ بارگزاری: ۲ مهر ۱۳۹۸ش.
• «استرس، ارمغان سبک زندگی مدرن»، خبرگزاری آنا، تاریخ بارگزاری: ۲۹ مرداد ۱۳۹۷ش.
• «اضطراب اجتماعی، آتشفشانی به ظاهر خاموش»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگزاری: ۲۴ خرداد ۱۳۹۸ش.
• بیگی هرچگانی، نیلوفر و دیگران، «اثربخشی درمان نوروفیدبک بر اضطراب اجتماعی و نشخوار ذهنی افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی»، علوم پزشکی رازی، دورهٔ ۳۰، شمارهٔ ۱، ۱۴۰۲ش.
• «حدیث و آیات: مقام توبه‌گر»، وب‌سایت کتابخانهٔ احادیث شیعه، تاریخ بازدید: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
• خیر، محمد و استوار، صغری، «ارتباط میان اضطراب اجتماعی و سوگیری‌های شناختی در نوجوانان»، مجلهٔ روان‌پزشکی و روان‌شناسی بالینی ایران، دورهٔ ۱۳، شمارهٔ ۳، پیاپی ۵۰، ۱۳۸۶ش.
• داوودی، ایران و دیگران، «اضطراب اجتماعی و ترس از ارزیابی مثبت»، مجلهٔ دانشگاه علوم پزشکی مازندران (نامه دانشگاه)»، دورهٔ ۲۲، شمارهٔ ۹۶، ۱۳۹۱ش.
• سالاری، الهه و دیگران، «رابطهٔ حمایت اجتماعی ادراک شده و انسجام خانواده با اضطراب اجتماعی»، کنگرهٔ سراسری روان‌شناسی کودک و نوجوان»، دورهٔ ۲، ۱۳۹۴ش.
• سروستان، نرگس، «بررسی اضطراب اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، سال دوم، شمارهٔ ۱۵، ۱۳۹۸ش.
• «غیبت موجب افزایش فشار روحی می‌شود»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ بارگزاری: ۱۸ مرداد ۱۳۹۷ش.
• کرمی‌نیا، رضا و دیگران، «پیامدهای روانشناختی و تربیتی تجربهٔ دعا و مناجات در ادعیه»، فصلنامهٔ علمی- پژوهشی قرآن و طب، دورهٔ ۷، شمارهٔ ۳، ۱۴۰۱ش.
• محمدی، المیرا و خوئینی، فاطمه، «رابطهٔ حمایت اجتماعی ادراک شده با اضطراب اجتماعی در زنان»، مجلهٔ علمی تخصصی روان‌شناسی و علوم تربیتی در هزارهٔ سوم، دورهٔ ۴، شمارهٔ ۱، ۱۴۰۰ش.
• «مفهوم جمله (المؤمن مراه المؤمن) چیست؟»، وب‌سایت دانش‌چی، تاریخ بازدید: ۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
• «هشدار! استرس جامعه را متلاشی نکند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگزاری: ۱۲ خرداد ۱۳۹۸ش.