پیش‌نویس:گنبد هارونیه
گنبد هارونیه؛ بنایی تاریخی در نزدیکی شهر مشهد.
گنبد یا بقعهٔ هارونیه، تنها اثر بر جای مانده از شهر باستانی توس است که در ۲۵ کیلومتری از سمت شمال‌غربی مشهد واقع شده است. گنبد هارونیه به‌عنوان اثری تاریخی، فرهنگی و معنوی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تاریخچه و نام‌گذاری گنبد هارونیه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]تاریخچهٔ گنبد هارونیه ترکیبی از روایت‌های تاریخی و افسانه‌ای است که به‌مرور زمان بخشی از اسرار آن همچنان ناشناخته باقی مانده است. قدمت دقیق ساخت آن هنوز مورد توافق همه باستان‌شناسان نیست.[۱]
این گنبد، کهن‌ترین اثر به یادگار مانده از توس قدیم است که تا ۱۰۰ سال پیش، تنها ویرانه‌ای بدون نام و نشان بود. پس از احداث آرامگاه فردوسی، در سال‌های ۱۳۰۸–۱۳۱۳ش، این بنا نیز توسط مردم «زندان هارون» یا «گنبد هارونیه» نامیده شد. روایت‌ها دربارهٔ کاربرد گنبد هارونیه متنوع است؛ برخی این بنا را به هارون‌الرشید نسبت داده و معتقدند زندانی برای مجرمان بوده، ولی معماری بنا این فرضیه را رد می‌کند. برخی معتقدند این محل آتشکده زرتشتی بوده یا محلی برای عبادت و تدریس امام محمد غزالی، عالم اسلامی قرن یازدهم، که آرامگاه وی نیز در این بنا قرار دارد.[۲] همچنین گنبد هارونیه به‌عنوان نقاره‌خانه یا محل شکنجهٔ امام موسی کاظم هم معرفی شده است،[۳] اما هیچ‌یک از این کاربردها قطعی نیست.[۴]
برخی مورخان، پایه‌گذاری این بنا را با توجه به سبک معماری آن، در دورهٔ ایلخانیان (قرن هشتم هجری) معرفی کرده‌اند که در دورهٔ تیموریان تکامل یافته است. گروهی دیگر از کارشناسان نیز معماری این بنا را به‌دلیل شباهتی که به سبک معماری رازی (چهارمین و کامل‌ترین سبک در شیوه‌های معماری ایرانیان) دارد، مرتبط با قرن ششم هجری می‌دانند. بر اساس آنچه که در حفاری‌های این بنا به دست آمده، علاوه بر یافتن سفال‌هایی مربوط به دوران سلجوقیان، تیموریان و صفویان، لایه‌هایی قطور از سبک پی‌ریزی‌های دوران ساسانیان نیز در آن پیدا شده است که سابقهٔ بخش‌هایی از این بنا را به دوران قبل از اسلام نسبت می‌دهد.[۵]
همچنین برخی، این مکان را مدرسه، محل زندگی یا خانقاه دراویش و نیز مدفن امام محمد غزالی دانسته‌اند و برخی دیگر نیز آن را مسجدی می‌دانند که پس از ورود اسلام به ایران، بر روی خرابه‌های آتشکده‌ای از دوران ساسانیان، ساخته شده است. گروهی دیگر نیز این مکان را خانقاه خواجه عثمان بن هارون، قطب صوفیهٔ چشتی در هند، می‌دانند.[۶] در قسمت شمال‌غربی این بنا نیز آرامگاه حسین خدیو جام از عالمان معاصر، قرار دارد.[۷]
معماری گنبد هارونیه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]معماری گنبد هارونیه نمونه‌ای برجسته از سبک معماری آذری است که به سادگی، استحکام و زیبایی توجه خاص دارد. بنای این گنبد به شکل مکعب چهارگوش است و ابعاد اضلاع آن نابرابر است: ضلع شمالی ۱۹٫۵ متر، ضلع جنوبی ۲۰ متر، ضلع شرقی ۲۸ متر و ضلع غربی ۲۹ متر و ارتفاع کل ساختمان از سطح زمین حدود ۲۲ متر است.
سقف بنا یک گنبد دوپوسته است که ارتفاع گنبد خارجی تا کف زمین نزدیک به ۲۶ متر و ارتفاع دهانهٔ گنبد داخلی حدود ۱۱٫۳ متر است. گنبد خارجی دارای تیغه‌های آجری است که به زیبایی آن افزوده‌اند. همچنین برخلاف بدنهٔ آجری بنا، در ساخت گنبد از هیچ آجر یا کاشی استفاده نشده است.
فضای داخلی بنا شامل بخش‌هایی چون ایوان صلیبی شکل، چهار شاه‌نشین، سه اتاق فرعی و گنبدخانه است که به شیوهٔ معماری قرن هشتم هجری با مقرنس‌کاری و کاربندی‌های گچی تزئین شده‌اند. تعداد هشت طاق‌نمای داخل بنا با قوس‌های جناغی و هفت و پنج به طراحی نورگیری و زیبایی فضا کمک کرده‌اند.[۸]
در طراحی بنا از سیستم تهویهٔ طبیعی استفاده شده است؛ بادگیرهایی در جهات مختلف بنا تعبیه شده‌اند که به جریان هوا کمک می‌کنند. علاوه بر این، در ساخت گنبد از کلاف‌های چوبی استفاده شده است که علاوه بر استحکام، به مقاومت بنا در برابر زلزله کمک می‌کند. معماری گنبد هارونیه بر سادگی، استحکام و زیبایی مبتنی است و هیچ گونه تزئین کاشی یا نقوش رنگی در آن به کار نرفته است. این ویژگی‌ها بنای هارونیه را از دیگر آثار تاریخی متمایز می‌کند و نشان‌دهنده مهارت معماران دورهٔ آذری است.[۹]
در محوطهٔ بیرونی گنبد هارونیه، یک سنگ یادبود از امام محمد غزالی و نیز باغچه‌ای مستطیل‌شکل و بزرگ، روبه‌روی ایوان هارونیه طراحی شده است.[۱۰]
ثبت ملی گنبد هارونیه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]گنبد هارونیه در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ش با شماره ثبت ۱۷۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این ثبت ملی از جمله نخستین آثار تاریخی ثبت‌شده در ایران به‌شمار می‌رود و اهمیت تاریخی و فرهنگی این بنا را به‌عنوان یکی از کهن‌ترین بناهای شهر توس تأیید می‌کند.[۱۱] بعدها نیز در سال ۱۳۸۲ش این بنا تحت عنوان آرامگاه منسوب به امام محمد غزالی با شماره ثبت ۸۹۴۴ در فهرست آثار ملی افزوده شد.[۱۲]
نقش گنبد هارونیه در صنعت گردشگری منطقه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]گنبد هارونیه که در فاصلهٔ ۶۰۰ متری از آرامگاه فردوسی و در منطقهٔ باستانی توس واقع شده، هر ساله نقش مهمی در صنعت گردشگری منطقهٔ توس و مشهد ایفا کرده است.[۱۳] این بنا که یکی از قدیمی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین آثار تاریخی در نزدیکی مشهد به‌شمار می‌رود، سالانه هزاران گردشگر داخلی و خارجی را جذب می‌کند. رازهای نهفته و معماری خاص این گنبد سبب شده، بسیاری از علاقه‌مندان تاریخ، فرهنگ و هنر اسلامی، بازدید از آن را در برنامه سفر خود قرار دهند.[۱۴]
گنبد هارونیه به همراه آرامگاه حکیم فردوسی که در نزدیکی آن قرار دارد، منطقهٔ توس را به یکی از قطب‌های گردشگری فرهنگی خراسان رضوی تبدیل کرده است. این امر زمینه‌ساز رونق اقتصادی منطقه شده و فرصت‌های شغلی متعددی در حوزه گردشگری و خدمات فرهنگی برای مردم محلی ایجاد کرده است.
همچنین، این بنای تاریخی به‌عنوان مکانی برای برگزاری رویدادهای فرهنگی و هنری چون نمایشگاه‌ها و جشنواره‌ها استفاده می‌شود که موجب تقویت فرهنگ و هنر محلی و ایجاد تعامل فرهنگی بین گردشگران و ساکنان محلی می‌شود. این فعالیت‌ها علاوه بر افزایش محبوبیت بنا، به حفظ و ارتقاء میراث فرهنگی ایران نیز کمک می‌کند.[۱۵]
مسیر دسترسی به گنبد هارونیه
[ویرایش | ویرایش مبدأ]برای بازدید از این بنای تاریخی می‌توان از خودرو شخصی، اتوبوس و تاکسی استفاده کرد. امروزه اتوبوس‌های خط ۲۰۲ مشهد به‌سمت آرامگاه فردوسی و ایستگاه شاهنامهٔ ۶۶ در کنار این بنا، توقف می‌کنند.[۱۶]
پانویس
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- ↑ «بقعه هارونیه»، وب‌سایت کجارو.
- ↑ «نگاهی به بنای تاریخی بقعۀ هارونیه در مشهد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «گنبد هارونیه»، وب‌سایت سیری در ایران.
- ↑ «بقعه هارونیه مشهد»، وب‌سایت سلام پرواز.
- ↑ «نگاهی به بنای تاریخی بقعۀ هارونیه در مشهد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی؛ «آشنایی با گنبد هارونیه»، وب‌سایت سلام نو.
- ↑ «نگاهی به بنای تاریخی بقعۀ هارونیه در مشهد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «بقعه هارونیه کجاست، همه چیز در مورد داخل گنبد و ساعت بازدید آن»، خبرگزاری جهان نیوز.
- ↑ «گنبد هارونیه مشهد کجاست؟ کهن‌ترین بنای توس»، وب‌سایت سفرمارکت.
- ↑ «بقعه هارونیه کجاست، همه چیز در مورد داخل گنبد و ساعت بازدید آن»، خبرگزاری جهان نیوز.
- ↑ «نگاهی به بنای تاریخی بقعۀ هارونیه در مشهد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «نام واقعی و کاربری هارونیه چه بوده است؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «گنبد هارونیه»، وب‌سایت ویزیت ایران.
- ↑ «گنبد هارونیه»، وب‌سایت سیری در ایران.
- ↑ «بقعه هارونیه»، وب‌سایت کجارو.
- ↑ «گنبد هارونیه مشهد»، وب‌سایت تریپ.
- ↑ «بقعه هارونیه کجاست، همه چیز در مورد داخل گنبد و ساعت بازدید آن»، خبرگزاری جهان نیوز.
منابع
[ویرایش | ویرایش مبدأ]- «آشنایی با گنبد هارونیه»، وب‌سایت سلام نو، تاریخ بارگذاری: ۱۰ فروردین ۱۴۰۱ش.
- «بقعه هارونیه»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بارگذاری: ۱۵ مهر ۱۳۹۶ش.
- «بقعه هارونیه کجاست، همه چیز در مورد داخل گنبد و ساعت بازدید آن»، خبرگزاری جهان نیوز، تاریخ بارگذاری: ۴ مهر ۱۴۰۱ش.
- «بقعه هارونیه مشهد»، وب‌سایت سلام پرواز، تاریخ بارگذاری: ۲ آبان ۱۴۰۳ش.
- «گنبد هارونیه»، وب‌سایت سیری در ایران، تاریخ بازدید: ۲۳ مهر ۱۴۰۱ش.
- «گنبد هارونیه»، وب‌سایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: ۲۷ شهریور ۱۴۰۴ش.
- «گنبد هارونیه مشهد»، وب‌سایت تریپ، تاریخ بارگذاری: ۱۵ بهمن ۱۴۰۲ش.
- «گنبد هارونیه مشهد کجاست؟ کهن‌ترین بنای توس»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ بارگذاری: ۱۳ مرداد ۱۴۰۴ش.
- «نام واقعی و کاربری هارونیه چه بوده است؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: ۲۳ آبان ۱۴۰۱ش.
- «نگاهی به بنای تاریخی بقعهٔ هارونیه در مشهد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۳ مهر ۱۴۰۱ش.