پیش‌نویس:محراب

محراب مسجد وکیل در شیراز

محراب؛ طاق‌نمایی در مسجد به‌سمت قبله.

محراب را جای ایستادن پیش‌نماز در مسجد و بخشی از عبادتگاه که هنگام عبادت رو به آن می‌ایستند، تعریف کرده‌اند. محراب از ریشه «حرب» به‌معنای جنگ گرفته شده و بر این اساس، برخی محراب را مکانی برای جنگ میان انسان و شیطان توصیف می‌کنند؛ برخی دیگر معتقدند که انسان در محراب باید «حریب» باشد؛ حریب، کسی است که تمام اموالش را از او گرفته باشند. چنین معنایی، اشاره به رهایی از هرگونه تعلقات دنیوی در برابر خداوند است.

محراب در قرآن و روایات

در تمام مواردی که واژه محراب در قرآن آمده، از آن به‌عنوان جایگاه عبادت یاد شده است. در کتب فقهی شیعه نیز هرگاه به احکام مسجد پرداخته شده شامل محراب نیز می‌شود. محراب در فرهنگ اسلامی، جایگاه امام‌جماعت مسجد است. در برخی از مساجد، مکان ایستادن امام در محراب را کمی گود می‌کنند و این به‌دلیل حکم فقهی بالاتر نبودن مکان امام‌جماعت نسبت به سایر نمازگزاران است. فلسفهٔ این حکم را رعایت فروتنی امام‌جماعت دانسته‌اند.

پیشینه محراب

بنابر برخی اسناد مکتوب، در مسجدالنبی، صفحه‌ای سنگی وجود داشت که جایگاه ایستادن پیامبر به نماز جماعت را نشان می‌داد. برخی براساس گزارشات مکتوب از تاریخ اسلام، قدمت اولین محراب را به دوره خلافت عثمان و برخی دیگر آن را به دوران خلافت مروان نسبت داده‌اند. از قدیمی‌ترین محراب‌های اسلامی می‌توان به محراب مسجدالنبی، محراب مسجد کوفه (محل شهادت حضرت علی) و محراب مسجد جامع قیروان (تونس) که در سال‌های ۲۴۸–۲۴۹ق ساخته شده، اشاره کرد. با گسترش اسلام در ایران نیز محراب‌های اسلامی در بناها ساخته شدند، که به شکل طاقچه‌ای با فرورفتگی در دیوار بودند.

معماری محراب

محراب، نمونه‌ای از معماری اسلامی است که معمولاً در ضلع جنوبی مسجد و رو به قبله نمازگزاران ساخته می‌شود. محراب، طاقی کوچک است که بر روی ستون‌هایی کوچک قرار گرفته و دارای فضایی فرورفته است. در اطراف این بنا، تزئینات و کتیبه‌هایی طراحی می‌شود. شکل ظاهری محراب از زمان اولیهٔ ساخت آن تغییری نکرده و تنها تغییراتی در نحوه آرایش و تزئین این بنا رخ داده است.

در تزئین این بنای مذهبی، از کاشی‌کاری، گچ‌بُری و خطاطی آیات و روایات بهره می‌برند. هنرمندان مسلمان بر این باورند که طراحی و معماری این بنا باید به‌گونه‌ای باشد که فضایی معنوی برای نمازگزاران ایجاد کند.

محراب‌ها همواره از نمونه‌های برجسته معماری جهان شناخته شده‌اند. محراب مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان (قرن یازدهم هجری)، محراب مسجد جامع اشترجان (قرن هشتم هجری)، محراب الجایتو در اصفهان (قرن هشتم هجری) از مشهورترین محراب‌های شناخته‌شده در جهان هستند.

محراب در ادبیات

محراب در ادبیات فارسی به‌معنای نماز، قبله و به‌منظور تشبیه ابروی یار به کمان و قوس بالای محراب به‌کار می‌رود. شاعران و نویسندگان بزرگ بارها واژه محراب را در نوشته‌های خود به‌کار برده‌اند. مانند:

در نمازم خم ابروی تو بر یاد آمد

حالتی رفت که محراب به فریاد آمد

این چنین بیهوش بر محراب و منبر کی شدی

گر ز چشم دل نه عامه جمله نابیناستی

امید خلق به درگاه او روا گردد

که خسروی را قبله است و ملک را محراب

ز بس که از تو فغان می‌کنم به هر محراب

ز سوز سینه چو آتشکده ست محرابم

کی دعای تو مستجاب شود

که به یک روی در دو محرابی

منابع

• قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند.
• آبیار، منصور، «بررسی کتیبه‌های محراب‌های گچی در موزه ملی ایران»، مجله اثر، شماره ۳۵، ۱۳۸۱ش.
• ابن‌بطوطه، سفرنامه ابن‌بطوطه (رحله ابن‌بطوطه)، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۹ش.
• راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن، به‌تحقیق صنوان عدنان داوودی، بیروت، دارالشامیه، ۱۴۱۲ق.
• تفضلی، عباسعلی، «قبله‌نمای مسجد، محراب»، مطالعات اسلامی، دانشکده الهیات و معارف مشهد، شماره ۳۵ و ۳۶، ۱۳۷۶ش.
• حافظ، غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲ آبان ۱۴۰۰ش.
• خاقانی، دیوان اشعار، غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲ آبان ۱۴۰۰ش.
• خلیل بن احمد، العین، قم، مؤسسه دارالهجره، چ۲، ۱۴۰۹ق.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲ آبان ۱۴۰۰ش.
• دوپولو، پاپا، معماری اسلامی، ترجمه حشمت جزنی، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، ۱۳۶۸ش.
• سعدی، مواعظ، قصاید، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲ آبان ۱۴۰۰ش.
• طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۵ش.
• «گودی محراب نماز به خاطر چیست؟»، وب‌سایت حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تاریخ بارگذاری: ۱۴ مرداد ۱۳۹۲ش.
• «محراب، جلوه‌گاه اصیل هنر تزئین اسلامی»، فصلنامه هنر، شماره ۳، ۱۳۶۲ش.
• مسعود سعد سلمان، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲ آبان ۱۴۰۰ش.
• مظفری معارف، حسین، تاریخچه و احکام مساجد و مشاهد، مشهد، بی‌نا، ۱۳۵۰ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲ آبان ۱۴۰۰ش.
• ناصر خسرو، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲ آبان ۱۴۰۰ش.
• نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، به‌تحقیق عباس قوچانی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج۱۴، ۱۳۶۵ش.